Het ontstaan van de Bijbel De laatste loot aan de stam van de Nederlandse vertalingen van de Bijbel: De Bijbel in Gewone Taal 2015 De Nieuwe Herziene Statenvertaling 2010 De Nieuwe Bijbelvertaling 2004 De Naardense Bijbel 2004 / 2014 Groot Nieuws Bijbel 1983 / 1996 De NBG-vertaling 1951 1
Het ontstaan van de Bijbel De laatste loot aan de stam van de Nederlandse vertalingen van de Bijbel: De Bijbel in Gewone Taal 2015. De Statenvertaling 1637. De Willibrord-vertaling 1975 / 1995 Petrus Canisius-vertaling 1939. De Delftse Bijbel 1477 Het ontstaan van de Bijbel Elke vertaling heeft een ontstaansgeschiedenis Levende taal (cultuur) verandert Na 1637 beïnvloedde de taal en inhoud van de Statenvertaling de Nederlandse taal en cultuur, zowel. Nu sluit de Bijbel in Gewone Taal aan bij de grootste gemene deler van het hedendaagse taalgebruik. 2
Het ontstaan van de Bijbel een overzicht De Bijbel is ontstaan: Het Oude Testament in de wereld van het Midden-Oosten Centra: Egypte en Mesopotamië (Irak) Mondelinge overlevering en Schriftelijke vastlegging (Oud-)Hebreeuws Aramees Het Oude Testament in de wereld van het Midden-Oosten Perzië en Griekenland de Hellenisering Hellenistisch Grieks de eerste vertaling: de Septuagint in Egypte BEPERKING we hebben maar een uur Het ontstaan van de Bijbel een overzicht De Bijbel is ontstaan: Het Nieuwe Testament in de wereld van het Romeinse Rijk Judea, Klein-Azië, Griekenland, Rome Mondelinge overlevering en Schriftelijke vastlegging Aramees (mondeling) en Grieks (schriftelijk) 3
Het ontstaan van de Bijbel een overzicht De Bijbel is ontstaan: De eerste vertalingen derde eeuw De latere vertalingen Humanisme en Reformatie zestiende eeuw De ontwikkelingen sindsdien Concordante vertaling (NBG-1951) Dynamisch-equivalent (NBV) De Bijbel is ontstaan: Het literaire resultaat: Drie voorbeelden. Het ontstaan van de Bijbel Het OudeTestament Hoe is het Oude Testament ontstaan? We beschikken niet over verschillende edities, waaruit de groei is af te lezen. De oudste tekst van het complete Hebreeuwse Oude Testament is de Codex Leningradensis (Afb. = Leviticus 3) A.D. 1008, geschreven in Cairo Bevindt zich in Leningrad St. Petersburg 4
Het ontstaan van de Bijbel Het Oude Testament Maar we kunnen verder terug: De Bijbelse boeken vertellen geschiedenis Verweven met de geschiedenis van het Oude Midden-Oosten / Egypte en Mesopotamië De Bijbelse boeken vertonen geschiedenis, door korte notities als: In de Zoutvallei versloeg Amasja de Edomieten, tienduizend man. Hij veroverde Sela en gaf het de naam Jokteël, en zo heet het tot op de dag van vandaag. (van de schrijver) Verwijzingen naar andere verloren gegane boeken: is dat niet beschreven in de geschiedenis van de profeet Natan. De Bijbelse boeken hebben sporen nagelaten in de geschiedenis Oude vertalingen en Oude Tekstvondsten (Qumran) Het ontstaan van de Bijbel Het Oude Testament De geschiedenis van Genesis is van belang: Abraham uit Mesopotamië Ur / Haran / Kanaän / Egypte Jozef in Egypte Twee culturen en hun Schrift Mesopotamië Spijkerschrift Egypte Hiërogliefen Twee culturen en hun geschriften 5
De ontwikkeling van het Schrift in Mesopotamië overigens ook in Egypte gevonden de Amarna-brieven Kleitabletten (voorwerp) Gebruik van Pictogrammen gestileerde tekeningen met behulp van rietpen (spijker) Eerst: lettergrepen-schrift Rond 1400: vereenvoudigd tot Alfabethisch-schrift in Ugarit = West-Syrië Daaruit is het Kwadraat-Schrift ontwikkeld = Hebreeuws uitontwikkeld in ons alfabet (M) Naast de ontwikkeling van het spijkerschrift, zijn de geschriften van Mesopotamië ook interessant voor de ontwikkeling van de Bijbelse verhalen of omgekeerd. Te denken valt aan: Enuma Elish het Babylonische Scheppingsverhaal Gilgamesh-Epos Oetnapisjtim het Sumerische zondvloedverhaal 6
Het ontstaan van de Bijbel Het Oude Testament In Egypte is het hiërogliefenschrift ontwikkeld. Ook dit zijn pictogrammen En een deel werd gebruikt om medeklinkers aan te duiden, maar het is nooit helemaal tot een alfabetisch systeem gekomen. De functie van schrijver belangrijk (voorwerp) En belangrijk: de ontdekking van papyrus. (voorwerp) Het ontstaan van de Bijbel Het Oude Testament De hiërogliefenschrift is ontcijferd met behulp van de steen van Rosetta (voorwerp) 1822 In drie talen uit ong. 200 v. Chr.: Hiërogliefen / Demotisch / Grieks De wereld van Egypte is vooral ook interessant in verband met de wijsheidsliteratuur. Mozes had een Egyptische naam. 7
Het ontstaan van de Bijbel Het Oude Testament In Kanaän zijn weinig teksten gevonden. Dat komt deels door de geschiedenis, door de cultuur en door het klimaat veel vochtiger dan Mesopotamië en Egypte. Enkele voorwerpen met teksten: Zilveren amulet met de priesterzegen (Numeri 6:24-26) (oud-hebreeuws) (voorwerp) Afdruk Leeuw van Juda met oud-hebreeuws (voorwerp) Rechts de zogenaamde Stele van Mesha (Louvre, Parijs) Moab (Jordanië) mogelijke relatie met 2 Koningen 3 Een langere tekst in het Oud-Hebreeuws is de Siloam-inscriptie uit de tijd van Hizkia (ca. 700 v. Chr.) 8
De diaspora - verspreiding van de Joden onder de Assyriërs en later de Babyloniërs (8 e 6 e eeuw voor Christus). Onder de Perzen keert een deel van de Joden terug naar Jeruzalem/Israël. Vervolgens betreedt Alexander de Grote het wereldtoneel het algemene (koinè) Grieks) verovert de wereld tot in Afghanistan en Egypte. Maar later ook in Rome. De brief aan de Romeinen (Rome) is door Paulus in het Grieks geschreven en zelfs in Lyon schreef Irenaeus (tweede eeuw) in het Grieks. Alexandrië (Egypte) een centrum van geleerdheid en een bibliotheek Het Oude Testament wordt vertaald in het Grieks de Septuagint (voorwerp) De NBV (sommige uitgaven) en de Willibrord-vertaling hebben ook de zogenaamde apocriefe (Protestants) of de deutero-canonieke (Katholiek) opgenomen, zoals: De Makkabeeën (rond 150-100 v. Chr.), Wijsheid van Jezus Sirach (rond 180 v. Chr.) Deze maken deel uit van de Septuagint en tot aan de Reformatie ook deel uit van de Latijnse vertaling van de Bijbel de Vulgaat. Daarnaast zijn er nog andere boeken rond het begin van de jaartelling geschreven, die een licht werpen op het ontstaan van de Bijbel, zoals: 1 Henoch verwijzing in Judas 1:14-15 9
Qumran - 1947 Qumran 1947-1956 Ongeveer 900 rollen gevonden (voorwerpen) Materiaal: papyrus perkament brons Teksten Bijbel / commentaren / leefregels voor de gemeenschap BIJBEL daarmee zijn we 1000 jaar 10
Qumran 1947-1956 Psalmen met transcriptie - uitwerking Het ontstaan van de Bijbel Het Nieuwe Testament Over een kortere (cultuur-)periode ontstaan Mondelinge tradities (Aramees / Grieks) Schriftelijke tradities en veel oud-materiaal Fragmenten, zoals Papyrus-37 Grieks : Sinaïticus (voorwerp) En al snel was er de behoefte aan vertalingen: Peshitta (Syrisch 180 n.chr.) Vetus Latina (Latijn 200-380 n. Chr. voorloper Vulgata) Ethiopische vertaling (voorwerp) Gotisch (vierde eeuw) Van belang: het gebruik van de codex 11
Het ontstaan van de Bijbel Het Nieuwe Testament In de eerste eeuw zijn veel verschillende boeken geschreven, die niet zijn opgenomen in het Nieuwe Testament Evangelie van Judas Bekend is: het Evangelie van Thomas, gevonden in 1945 Nag-Hammadi, Egypte, overigens waarschijnlijk geschreven in de tweede eeuw. Latere boeken (tweede eeuw): Pastor van Hermas, maakt bijvoorbeeld wel deel uit van de Codex Sinaïticus. Het ontstaan van de Bijbel Het Nieuwe Testament Canon-vorming een proces van consensus, echter, maar hoe? Melito van Sardes (rond 170 n. Chr.) De paasbrief van Athanasius (367 n. Chr.) Klein detail De volgorde van de Brieven van Paulus is niet historisch, maar op lengte. Humanisme en Reformatie Terug naar de bronnen Erasmus Vooral 19 e eeuw tot en met nu onderzoek naar de teksten 12
Het ontstaan van de Bijbel Literair De Bijbel kent verschillende soorten teksten genre Verhalen fabel gelijkenissen Wetten Liederen (Psalmen) Wijsheid (Job, Spreuken, Prediker) Apokalyps Ieder genre vraagt om eigen lees-regels Drie voorbeelden: Het ontstaan van de Bijbel Literair Psalm 114 1 Toen Israël wegtrok uit Egypte, 2 werd Juda zijn heiligdom, 3 De zee zag en vluchtte, 4 de bergen schrokken op als rammen, 5 Waarvoor, zee, neem je de vlucht 6 Waarvoor, bergen, schrikken jullie op als rammen, 7 Voor het aanschijn van de Heer, beef, aarde! 8 Hij verandert de rots in een bron het volk van Jakob dat vreemdtalige land verliet, Israël zijn koninkrijk. de Jordaan trok zich terug, als lammeren sprongen de heuvels op. Jordaan, trek jij je terug? springen jullie, heuvels, als lammeren op? voor het aanschijn van de God van Jakob. hard gesteente in een stroom van water. 13
Het ontstaan van de Bijbel Literair Genesis 4:1-9 1 De mens, Adam, had gemeenschap met Eva, zijn vrouw, en zij werd zwanger en bracht Kaïn ter wereld. Met de hulp van de HEER, zei ze, heb ik het leven geschonken aan een man! 2 Later bracht ze zijn broer ter wereld, Abel. Abel werd herder, Kaïn werd landbouwer. 3 Op een keer bracht Kaïn de HEER een offer van wat hij had geoogst. 4 Ook Abel bracht een offer; van de eerstgeboren dieren van zijn kudde koos hij de mooiste uit. De HEER merkte Abel en zijn offer op, 5 maar voor Kaïn en zijn offer had hij geen oog. Dat maakte Kaïn woedend, zijn blik werd donker. 6 De HEER vroeg hem: Waarom ben je zo kwaad, waarom kijk je zo donker? 7 Handel je goed, dan kun je toch iedereen recht in de ogen kijken? Handel je slecht, dan ligt de zonde op de loer, begerig om jou in haar greep te krijgen; maar jij moet sterker zijn dan zij. 8 Kaïn zei tegen zijn broer Abel: Laten we het veld in gaan. Toen ze daar waren, viel hij zijn broer aan en sloeg hem dood. 9 Toen vroeg de HEER: Waar is Abel, je broer? Dat weet ik niet, antwoordde Kaïn. Moet ik soms waken over mijn broer? Het ontstaan van de Bijbel Literair Openbaring 5:6 6 Midden voor de troon, tussen de vier wezens en de oudsten, zag ik een lam staan. Het zag eruit alsof het geslacht was en het had zeven horens en zeven ogen; dat zijn de zeven geesten van God die over de hele wereld zijn uitgestuurd. Beelden: Goede Vrijdag Lam geslacht Pasen Opgestaan Hemelvaart Hemel Exodus Oude Testament 14
Het ontstaan van de Bijbel Een proces van eeuwen Neerslag van ontwikkelingen Schrift Cultuur We zien u graag in het Herengracht 366-368 te Amsterdam 15