Boekverslag Nederlands Kort Amerikaans door Jan Wolkers Boekverslag door een scholier 3591 woorden 6 december 2001 7 77 keer beoordeeld Auteur Genre Jan Wolkers Psychologische roman Eerste uitgave 1962 Vak Nederlands Inleiding. Ik heb gekozen voor dit boek omdat ik hem al eerder heb gelezen op vakantie. Mede doordat het zo`n mooi boek is maar ook wel een zeer depressief boek. Ook de schrijfstijl bevalt me wel. Open en eerlijk, geen blad voor de mond nemen maar gewoon zeggen wat je er van vindt. Ik ben zeker van plan meer boeken van Jan Wolkers te gaan lezen en die zal ik ook gebruiken voor mijn literair werkstuk. Samenvatting De hoofdpersoon is Eric van Poelgeest. Hij is ondergedoken voor de arbeidsdienst. Zijn ouders wonen in Oegstgeest en Eric woont en studeert in Leiden. Zijn moeder komt elke avond een pannetje eten brengen, vaak is dit niet meer dan een prakje met een stukje schijngehakt. Zij verpakt dit iedere keer in een luier om het eten een beetje warm te houden. Iedere dag weer reist ze vanuit Oegstgeest naar Leiden, maar dan moet ze wel iedere keer bij een andere halte uitstappen om niet gepakt te worden. Zijn ouders zijn heel erg streng gelovig. Eric wordt bijvoorbeeld op een stoel gezet met een wit laken en wordt verplicht om elke keer een bladzijde uit de bijbel te lezen. Doordat ze zo streng calvinistisch zijn laten ze hun kinderen niet inenten tegen besmettelijke en misschien dodelijke ziektes. Eric schildert en tekent graag en wil zich aanmelden bij de schildersacademie. Onderweg naar de schildersacademie houden de Duitse bezetters net een razzia. Een vriend van Eric wordt opgepakt. Eric was van plan om naar het postkantoor te gaan en dat doet hij ook. De medewerker achter het loket wordt een beetje boos omdat hij bang was dat de Duitsers achter Eric aan naar binnen zouden komen en daar de boel zouden vernielen. Eric vraagt om postzegels van een paard. Eric gaat verder naar de academie. Hij klopt aan maar er doet niemand open. Hij besluit om zelf maar naar binnen te gaan want de deur is toch open. Op de gang komt hij een man tegen met kleren aan die helemaal onder de verf zitten. Hij blijkt de beheerder van de academie te zijn en heet van Grouw. Eric vertelt tegen van Grouw dat hij ondergedoken is en dat zijn moeder hem elke dag een pannetje eten komt brengen. Eric vertelt ook dat hij graag wil naaktschilderen. Van Grouw vertelt dat dit niet mogelijk is, er is Pagina 1 van 9
namelijk maar een andere man op de academie. Hij heet de Spin en heeft een vreemde theorie wat de zwaartekracht betreft. Het blijkt ook dat de Spin en van Grouw lid zijn van de NSB. Elke morgen werk Eric bij d`ailleurs. Daar beschildert hij lampenkappen voor schemerlampen met 17e eeuwse zeeslagen. Hij werkt daar samen met een joods meisje dat Elly heet. D`Ailleurs laat haar bij hem thuis onderduiken. Om dit te verdoezelen probeert hij de Duitsers en de NSB te vriend te houden door telkens tijdschriften aan hun te geven. Elly is helemaal niet zo joods als je zou verwachten. D`Ailleurs loopt altijd te zeuren op de schilderkunsten van Eric. Altijd zegt hij dat het er niet uitziet maar hij schildert zelf geen haar beter. Zijn zeeën zien eruit als "Boerenkool die een hele dag heeft staan koken". Eric bevalt het schilderen van de lampenkappen niet maar hij wil graag een groot kunstenaar worden. Op de schildersacademie vindt Eric een gipsen tors. Hij begint daarmee de liefde te bedrijven. Hij doet het met een tors omdat die geen gevoel heeft en niet let op het litteken van Eric op zijn linkerslaap. Hij hoeft er dus niet bang voor te zijn. Eric is nieuwsgierig naar wat van Grouw precies doet en kijkt door het sleutelgat van zijn kamer. Hij ziet dat van Grouw een WA uniform draagt. Op dat moment betrapt van Grouw Eric. Van Grouw is niet boos op Eric maar is behulpzaam en vriendelijk. Van Grouw biedt hem zelfs een pakje met sigaretten aan maar Eric neemt ze niet aan. Eric heeft ook een vriendin. Ze heet Ans en haar huid is helemaal bedekt met broodschurft. Hij haalt haar op bij de boekhandel waar ze werkt. Eric dwingt Ans om met hem naar bed te gaan. Ans doet dit met veel tegenzin. Hoewel ze bij het afscheid Eric wel een vurige kus geeft op de trap die naar de kamer van Eric lijd. Weer bij d`ailleurs in het atelier gaat Eric met Elly, het joods meisje aan de gang. Eric vingert Elly in het stinkende atelier. Eric en Elly spreken af om een keer met elkaar naar bed te gaan. Elke avond gaat d`ailleurs met de hond wandelen. Dan kan Eric naar binnen sluipen omdat d`ailleurs dan nooit de deur op slot doet. Eric is van plan om eerst de WC door te spoelen zodat hij `s ochtends ongemerkt weer weg kan komen. Dit pakt alleen verkeerd uit. Zodra hij de WC door wil spoelen komt hij d`ailleurs tegen op de WC. Eric wenst hem een goede morgen en gaat zo snel mogelijk weg. Hierna is hij niet meer naar d`ailleurs geweest om te schilderen. Op de academie leert hij de Spin verder kennen en de Spin nodigt hem uit bij hem thuis. Daar ziet hij een paar stillevens die de Spin heeft geschilderd. Ook ziet hij foto`s van een hond. Die zullen vast van de Spin zijn, denkt hij, die hond zal wel dood zijn. Ook heeft de Spin een wat rare opvatting over de zwaartekracht. Hij zegt dat de kleuren alle dingen vasthouden op aarde. Daarom heeft hij ook een aantal blauwe flessen aan touwtjes aan het plafond hangen. Ans, die katholiek is, heeft gebiecht bij de priester dat ze seks heeft gehad met Eric. De priester vertelt haar dat ze de relatie moet verbreken en niet meer met hem om mag gaan. Eric wordt hier heel erg boos over omdat hij denkt dat ze het uitmaakt vanwege het litteken dat Eric op zijn linkerslaap heeft staan. De broer van Eric heeft meegedaan aan een overval op een distributiekantoor van de Duitsers. Daar is hij in zijn been geschoten en is dus gewond geraakt. Ze hebben hem opgepakt en in de cel gegooid waar ze zijn beenwond niet behandelen. Na een tijdje zien de Duitsers in dat ze hem wel moeten behandelen en daar blijkt dat zijn broer difterie heeft opgelopen. Eric gaat naar het ziekenhuis om zijn broer te bezoeken. Hij mag er niet te dichtbij komen, anders kan hij ook besmet worden met het virus. Hij moet voor een raam staan en ziet zijn broer streven. Dit heeft een grote impact op zijn doen en laten. Van Grouw bied Eric aan om in de academie te gaan wonen. Daar is eten genoeg en veel ruimte. Eric kan zich daar ook geheel wijden aan het schilderen en tekenen. Eric vraagt of Elly ook bij hem komt wonen. In Pagina 2 van 9
eerste instantie doet ze zit niet omdat ze nog bij d`ailleurs ondergedoken zit. Na een tijdje komt ze toch wel bij Eric inwonen. Eric en Elly gaan met elkaar naar bed maar Eric weigert dit toch. Hij is bang, bang dat ze zijn litteken ziet. `s Nachts zodra Elly slaapt klimt hij uit bed en pakt hij de tors. Hij bedrijft de liefde opnieuw met de tors. Elly wordt wakker en merkt het. Ze wordt vreselijk kwaad en gooit de tors aan stukken. Eric gaat helemaal door het lint en wurgt Elly. De volgende ochtend probeert hij de tors weer in elkaar te lijmen, het lukt aardig, maar hij ziet er niet meer uit. Er wordt op de deur geklopt. Eric loopt naar het raam en loopt terug. Hij pakt een geweer, richt het op een man die in elkaar duikt en schiet, lachend aan. Tijd. Chronologisch/niet chronologisch. Het verhaal is chronologisch verteld, want de gebeurtenissen komen na elkaar in de "juiste" volgorde. Het gebeurt dus ook niet dat er iets uit het verleden er doorheen loopt. Er lopen dus ook geen verschillende gebeurtenissen door elkaar heen. Continu/niet continu. Het verhaal is niet continu, er wordt niet altijd aangegeven hoelang er over een bepaalde handeling wordt gedaan en tijdsovergangen worden niet aangegeven. Een goed voorbeeld hiervan staat op bladzijde 37. "?Vreemd,? zei ze in trance.?net of je me openmaakt.? Op de treeplank omhelsde ze hem ineens verstikkend sentimenteel alsof hij jaar ik weet niet wat gegeven had." Op het ene moment ligt ze nog op dat bed als in trance, en ineens staan ze alweer buiten op de treeplank. In dit stukje is dus ook geen duidelijke overgang aangegeven zoals: na 5 minuten stonden ze buiten. Tijdsverdichtingen In het vorige onderdeel is ook al aangegeven dat het verhaal geen tijdsverdichtingen bevat. Tijdsprongen worden niet aangegeven. Verwijzingen: Ik heb in het verhaal geen verwijzingen kunnen vinden. Vertelde tijd: Het verhaal speelt zich af in de 2e wereldoorlog. Dit is onder andere te zien aan de volgende regel onder aan bladzijde 122 en bovenaan bladzijde 123: "Uit de academie kwamen twee WA-mannen met koffers die ze in de laadbak schoven." De WA is een typisch iets uit de 2e wereldoorlog dus hieruit kan je opmaken dat het verhaal zich ook in die tijd afspeelt. Het verhaal begint in september 1944 tot aan de bevrijding van 1945. Verteltijd: In de Boektoppers uitgave bestaat het boek uit 152 bladzijden. Handeling. Pagina 3 van 9
De 18-jarige hoofdpersoon Eric van Poelgeest, kunstenaar, verliest in het laatste jaar van de oorlog zijn beste vriend, zijn broer en zijn vriendin. De jonge schilder raakt verstrikt in zijn gevoelens van angst en eenzaamheid en ziet tenslotte voor zichzelf nog maar 1 oplossing, zelfmoord. Kort Amerikaans slaat op zijn korte kapsel dat hij vroeger moest dragen van zijn vader. Het boek bestaat uit 21 hoofdstukken, het eerste hoofdstuk begint gelijk in het verhaal en er is dus geen inleiding. Er zitten een aantal hoogtepunten (of dieptepunten, net hoe je het wilt noemen) in dit boek. Een voorbeeld daarvan is de dood van Eric zijn broer aan de gevolgen van difterie, en de Spin die zichzelf verhangt in zijn schilderskamer omdat hij het niet meer ziet zitten. Ook de moord die Eric pleegt op het joods meisje Elly is er een. En natuurlijk ook nog dat Eric wordt doodgeschoten door een Amerikaans soldaat. Het slot van het boek (en dus ook een hoogtepunt) is een beetje vreemd. Dit kan je namelijk op 2 manieren uitleggen. Op de laatste bladzijde staat dit: "Zonder aarzelen liep hij naar het antieke geweer toe en raapte het op. Terwijl hij naar het raam liep, klemde hij de kolf onder zijn oksel, de loop hield hij met allebei zijn handen omklemd. Snel liep hij naar voren en stootte het geweer door het glas. Door de verbrijzelde ruit keek hij de man, die in elkaar dook en schoot, lachend aan." Als je gaat kijken bij het onderdeel "Over het boek", dan staat daar op bladzijde 158 in regel 25, dat Eric wordt doodgeschoten door de bevrijders, de Amerikanen dus. Maar een paar regels verder, in regel 27 om precies te zijn staat: "Zijn dood, misschien zelfs zijn zelfmoord, was onontkoombaar, hoewel er niet echt staat dat de hoofdpersoon omkomt". Eerder wordt een conclusie getrokken dat Eric omkomt, en een paar regels verder wordt dit weer ontkracht door te zeggen dat het niet echt duidelijk is. Het is dus niet duidelijk wie nu uiteindelijk schiet en wie er om het leven komt. De kortste aanduiding van het probleem is volgens mij "isolement". Eric denk telkens dat iedereen naar zijn litteken op zijn hoofd zit te kijken en raakt hierdoor alleen maar dieper in zijn isolement. De belangrijkste motieven in het verhaal zijn: - Litteken (oorzaak van zijn isolement) blz. 14, 15, 17, 29 en 49 - De dood * De Spin. Bladzijde 126 * Elly. Bladzijde 149 * Zijn broer. Bladzijde 89/90 - Tors (gevolg van zijn isolement) * Vrijen met de tors. Bladzijde 17 * Gebruiken voor een stilleven. Bladzijde 23 * Opnieuw nadenken over de tors. Bladzijde 30 * Elly die de tors kapot gooit. Bladzijde 150 - Pannetje eten * Hij vertelt dat er telkens voor eten voor hem word gezorgd. Bladzijde 7 * Hij krijgt een pannetje eten en wil een fles zuurtjes mee teruggeven maar die fles valt kapot en een andere man raapt ze snel op. Bladzijde 25 * Opruimen van de pannetjes. Bladzijde 48 * Het pannetje ophalen en te horen krijgen dat zijn broer, Frans, aan difterie lijdt. Bladzijde 51 - Lijken Pagina 4 van 9
* Slachtoffers van de Duitsers in een kuil. Bladzijde 21 * De Spin die zichzelf verhangen heeft. Bladzijde 127 * Eric die Elly wurgt. Bladzijde 149 * De dood van de broer van Eric. Bladzijde 90 Ruimte. Het gehele verhaal speelt zich voornamelijk af in Leiden, er is ook een kort stukje waarbij het zich afspeelt in Oegstgeest, daar wonen namelijk zijn ouders die hij bezoekt na de dood van zijn broer. Er hangt dan ook een gespannen sfeer. Dit is onder andere te merken aan een conflict tussen Eric en de woedeuitbarsting richting de begrafenisondernemer. Wat mij ook gedurende het hele verhaal opvalt is dat Eric bepaalde personen telkens maar op 1 plaats ontmoet. Zo als meneer d`ailleurs, die ontmoet hij alleen maar bij hem thuis, en van Grouw, hem alleen op de academie. En zijn moeder ontmoet hij alleen maar in de tram of in de buurt van de tram. In dit verhaal is geen duidelijk verband tussen een gebeurtenis en een omstandigheid. Zodra bijvoorbeeld Elly wordt vermoord is er geen slecht weer. Af en toe wordt er wel veel tijd besteed aan een bepaalde plaats. Dit is duidelijk te zien op bladzijde 88. Hier staat Eric voor een poort en er worden nogal wat details verteld. Ik vind dat er veel tijd wordt besteed aan een ruimte. De ene keer is het wat minder dan de andere keer, maar toch telkens een halve bladzijde of meer. Dit is weer mooi zichtbaar op bladzijde 126, daar ontdekt Eric dat de Spin zichzelf heeft opgehangen. Er wordt een hele beschrijving van de situatie gedaan. Vooral uitwijding dus over de ruimte. Niet alleen materiele zaken maar ook de sfeer en de omstandigheden worden verteld. Figuren. In dit boek zijn alle onderstaande personen hoofdpersonen want ze vervullen allemaal een belangrijke taak in het verloop van het verhaal. Zodra je het verhaal leest, of er komt een nieuw persoon bij, (zoals bij d`ailleurs), dan wordt er meteen in grote lijnen verteld wie het is en wat hij precies doet. In het begin ontdek te al veel over een bepaald persoon, maar gaandeweg ontdek je steeds meer. Het zijn dus volledige gepresenteerde hoofdpersonen. Eric van Poelgeest: - Heeft een litteken op zijn linkerslaap die hij opgelopen heeft door een fluitketel. Eric denkt dat iedereen daar op let ("Eric keek hem fel aan en veegde de haarlok van zijn voorhoofd over het litteken op zijn linkerslaap." Bladzijde 5). Doordat hij dit denkt raakt hij in een isolement. - Hij gaat een seksuele relatie aan met Elly, een joods meisje. Enkel en alleen om zijn lusten te bevredigen. Niet alleen Elly wordt hiervoor gebruikt, maar ook een gipsen tors waardoor hij nog verder in een isolement komt. Hij dwingt zelfs Ans om te vrijen. - Houdt van tekenen, hij wil naar de academie, en komt daar ook terecht waar hij mag tekenen. Hij wil hier naakt schilderen/tekenen, wat weer een teken is van zijn isolement. ("Ik wilde hier komen schilderen. Naakt als het kan." Bladzijde 6) - Zijn ouders zijn zeer streng gereformeerd. Dit blijkt weer uit bladzijde 8 waar ongeveer halverwege staat "Ze zijn gereformeerd thuis.", en een paar regels verder 'Bidt en werkt is ons devies.". Pagina 5 van 9
- Jaloers, hij vraagt zich af of d`ailleurs ook seks heeft met Elly. Ans: - Goedgelovige Roomse, ze zou een relatie hebben met de pastoor, dit wordt niet bevestigd. Dit staat allemaal op bladzijde 30 onderaan: "En ze is nog rooms ook. Maar ze laat zich wel tongzoenen door de pastoor.". - Nadat ze seks had gehad met Eric biecht ze dit op aan de pastoor en verbreekt de relatie met Eric. Elly: - Een ondergedoken joods meisje dat zicht niet joods gedraagt. Ze heeft immers een seksuele relatie met Eric. Dit staat op bladzijde 40 ergens halverwege. - Ze wordt vermoord door Eric (op de bladzijde 149) doordat ze boos wordt op Eric omdat hij vrijt met een tors. D`Ailleurs: - Kleine man van rond de 60, zag er niet echt gezond uit. (Bewijzen staan op bladzijde 9 bovenaan) - Probeert Eric met Elly te betrappen tijdens het beschilderen van lampenkappen. "Geruisloos liep Eric naar de deur en trok die met een ruk open. Jonkheer d`ailleurs stond er gebogen achter, met zijn hoofd op sleutelgathoogte. Hij bukte zich en trok het kleedje recht". (Bladzijde 11 onderaan) - Verzorgt het onderduikadres voor Elly De Spin: - Een 45-jarige man. - Woont bij zijn doofstomme moeder in. ("Ze is zo doof als de pest en praten kan ze ook niet." Bladzijde 54 halverwege) - Hij heeft zijn hond vermoord omdat zijn hond niet wilde en niet kon praten. - Pleegt zelfmoord (Bladzijde 127) - Heeft een vreemde theorie over de zwaartekracht. ("Ik heb ontdekt dat het niet de zwaartekracht is die alles op aarde houdt, maar de kleuren." Bladzijde 55 onderaan) De relaties die de personen met elkaar hebben zijn: Ans: Het eerste vriendinnetje van Eric Elly: Werkt op hetzelfde atelier als Eric. Ze trekt later bij hem in, in de academie. Daar wordt ze tenslotte door Eric vermoord. D`Ailleurs: Beheerder van het atelier waar Eric en Elly werken. Pagina 6 van 9
De Spin: De enige echte andere schilder/tekenaar op de academie. Perspectief. We zien alle gebeurtenissen door de ogen van Eric. Je weet wat zijn gedachten zijn en je ziet wat hij ziet. Bijvoorbeeld: "Wacht even, ik moet nog een paar postzegels hebben, zei Erik, en liep de draaideur binnen." En op bladzijde 29 staat: "10 voor negen, ik moet Ans afhalen, dacht hij.". Je komt dus zijn gedachten te weten en dus is dit weer een bewijs. Als je een paar bladzijdes verder leest, tot aan bladzijde 70, dan staat daar wederom een gedachte van Eric. Ik citeer: "Lullige stumper, dacht Eric". Zodra de begrafenisondernemer bij de familie Poelgeest thuiskomt dan kunnen we daar lezen op bladzijde 99: "Hoeveel zou het kosten om Willem Mengelberg met het Concertgebouworkest de negende van Beethoven aan de groeve te laten komen spelen, dacht Eric". Over de schrijver, Jan Wolkers. Geboortedatum: 26 oktober 1925 Eerste boek: Serpentina's petticoat (1961, verhalen) Soorten verhalen: Roman, kort verhaal, toneel, essay, autobiografie Opmerkelijkheden: Weigerde diverse prijzen: de Literatuur Prijs van Amsterdam (1966), de Constantijn Huygensprijs (1982) en de P.C. Hooftprijs (1989) Opmerkelijk: 'Mijn uitgever vroeg me wel eens of ze me mochten opgeven voor de AKO Literatuurprijs. Dan zei ik: "Laten ze die prijs maar in hun reet steken". Waarop mijn uitgever dan zei: "Je verwacht toch niet dat ik het zo tegen ze zeg?"' (Dagblad Tubantia, 4-11-1994) Laatste boeken: Icarus en de vliegende tering (1996), Mondriaan op Mauritius (1997, essays), Terug naar Jan Wolkers (bevat: Kort Amerikaans, Een roos van vlees en Terug naar Oegstgeest (1998), Het kruipend gedeelte des aardbodems (1998, rede), Omringd door zee (1999, columns) en De spiegel van Rembrandt (1999) Levensbeschrijving: Jan Wolkers is geboren op 26 oktober 1925 in Oegstgeest. Het gezin bestaat uit 11 kinderen waarvan hij de 3e is. Zijn vader was heel streng gelovig. Drie keer per dag moest er uit de bijbel worden gelezen. Als baby krijgt Jan Wolkers bronchitis en zijn hele leven lang zal hij hierdoor astmatisch zijn. Om hem te genezen zetten zijn ouders toen kokend water in een ketel naast zijn wieg. Door de stoom die hier uit kwam zou het slijm eruit moeten komen. Dat lukte, maar ook het tuitje vloog eraf, viel op zijn gezicht en liet een litteken achter. Hij vond het ook vreselijk dat zijn vader het haar van zijn kinderen zo kort mogelijk zelf knipte om geld te besparen. Bij Jan in Kort Amerikaans model. Hij gaat eerder van de middelbare school omdat zijn cijfers zo slecht zijn. Hij gaat zijn vader helpen in de kruidenierszaak en doet nog wat ander werk. In 1943 verhuist hij naar Leiden en gaat daar lampenkampen schilderen. Als hij tijd over heeft tekent en schildert hij op de academie. In 1944 sterft zijn oudste broer. Jan keek tegen hem op omdat hij het tegen zijn vader op durfde te nemen. Zodra de oorlog afgelopen was volgde hij nog meer opleidingen als beeldend kunstenaar. Het boek en de levenservaring van Wolkers: Als je het boek Kort Amerikaans leest van Jan Wolkers en je legt deze naast de levensbeschrijving, dan zie Pagina 7 van 9
je duidelijke overeenkomsten. Zoals het litteken, de academie en de dood van zijn broer. Hij heeft zijn levenservaring gebruikt als bron voor zijn boeken. Misschien dat dit ook wel de reden is van het succes. Kritiek op de schrijver: Er is veel kritiek geweest op Jan Wolkers omdat hij zo openhartig schreef over seksuele activiteiten. Het werd zelfs zo erg dat de uitgever verzoeken kreeg om Jan Wolkers te ontslaan, zijn boeken werden geweerd uit bibliotheken en scholen. Maar misschien dat dit alleen maar in zijn voordeel heeft gewerkt. Na korte tijd waren er l 10 drukken verschenen en de verfilming was op handen. Alle boeken van Jan Wolkers: 1961 Serpentina's Petticoat (verhalen) 1962 Kort Amerikaans (roman) 1963 Gesponnen suiker (verhalen) 1963 De Babel (toneel) 1963 Een roos van vlees (roman) 1964 De hond met de blauwe tong (verhalen) 1965 Terug naar Oegstgeest (roman) 1967 Horrible Tango (roman) 1969 Turks fruit (roman) 1971 Groeten van Rottumerplaat (autobiografische documentaire) 1971 Werkkleding (autobiografische documentaire) 1974 De walgvogel (roman) 1975 Dominee met strooien hoed (novelle) 1977 De kus (roman) 1979 De doodshoofdvlinder (roman) 1980 De perzik van onsterfelijkheid (roman) 1981 Alle verhalen 1981 Brandende liefde (roman) 1982 De junival (roman) 1983 Gifsla (roman) 1984 De onverbiddelijke tijd (roman) 1985 22 sprookjes, verhalen en fabels 1988 Kunstfruit en andere verhalen 1989 Jeugd jaagt voorbij 1991 Tarzan in Arles (essays) 1991 Wat wij zien en horen (verhalen, samen met Bob en Tom Wolkers) 1994 Rembrandt in Rommeldam (essays) 1995 Zwarte Bevrijding (Boekenweekessay) 1996 Icarus en de vliegende tering 1997 Mondriaan op Mauritius (essays) 1998 Terug naar Jan Wolkers (bevat: Kort Amerikaans, Een roos van vlees en Terug naar Oegstgeest) 1998 Het kruipend gedeelte des aardbodems (rede) 1999 Omringd door zee (columns) Pagina 8 van 9
1999 De spiegel van Rembrandt Pagina 9 van 9