De sociale ontwikkeling van het schoolkind

De sociale ontwikkeling van het schoolkind

De sociale ontwikkeling van het schoolkind J.D. van der Ploeg Houten 2011

2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 8386 3 NUR 770 Ontwerp omslag: Agraphics Design, Anita Amptmeijer - BNO Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Voorwoord 1 1 DEEL I INVLOEDEN 13 1 Het sociale ontwikkelingstraject 1 5 1 Inleiding 1 5 2 Sociale vaardigheden 1 6 3 Aspecten van sociale competentie 1 7 4 Het ik en de ander 1 8 5 Een verwant begrip 2 0 6 Ontwikkelingsverloop van sociale vaardigheden 2 1 7 Sociale ontwikkeling en probleemgedrag 2 3 8 Socialisatie 2 4 2 De invloed van het gezin 2 8 2.1 Inleiding 2 8 2.2 Opvoeding 2 9 2.3 Opvoeden en sociale ontwikkeling 3 3 2.4 De invloed van broers en zussen 3 6 2.5 Gedrag van de ouders 3 8 2.6 Gezinsfunctioneren 3 9 3 De school 4 2 3.1 Inleiding 4 2 3.2 De leerkracht 4 2 3.3 De stijl van lesgeven 4 4 3.4 Schooltype 4 7 3.5 De klasgenoten 4 9 3.6 Het klasklimaat 5 1

6 de sociale ontwikkeling van het schoolkind 3.7 De relatie school en gezin 5 3 4 De vrije tijd 5 6 4.1 Inleiding 5 6 4.2 Besteding van de vrije tijd 5 7 4.3 Internet: bedreiging of uitdaging? 5 8 4.4 Het spelen van (agressieve) computergames 6 2 4.5 De invloed van tv en dvd 6 6 5 Biologische factoren 7 0 5.1 Inleiding 7 0 5.2 Tweelingenonderzoek 7 1 5.3 Controle over gedrag 7 3 5.4 Neurobiologische bevindingen 7 9 5.5 De ontwikkeling van het brein 8 1 5.6 Puberteit 8 2 5.7 Beschadigingen van het brein 8 3 DEEL II RELATIES 85 6 Waarom kiezen kinderen voor elkaar? 8 7 6.1 Inleiding 8 7 6.2 Afstemmingsmodel 8 8 6.3 Kenmerkenmodel 9 3 6.4 Behoeftemodel 9 9 7 Vriendschappen 103 7.1 Inleiding 103 7.2 Omschrijving van vriendschap 104 7.3 Het bepalen van vriendschappen 105 7.4 Wat doen vrienden samen? 107 7.5 De positieve invloed van vriendschappen 111 7.6 Vriendschap en antisociaal gedrag 112 7.7 Vriendschappen: gevolg of oorzaak? 113 7.8 Vriendschap en hechting 115 7.9 De rol van de ouders 118

inhoud 7 8 Het populaire kind 120 8.1 Inleiding 120 8.2 Populariteit en vriendschap 121 8.3 Populair tegenover afgewezen 122 8.4 Sociometrisch bepaalde posities 123 8.5 Drie verschijningsvormen van populariteit 124 8.6 Drie vormen van populariteit naast elkaar 128 8.7 De ontwikkeling van populaire kinderen 130 9 Het hoogbegaafde kind 132 9.1 Inleiding 132 9.2 Definities 133 9.3 Kenmerken 136 9.4 Creativiteit 137 9.5 Bepaling van hoogbegaafdheid 139 9.6 Problemen 141 9.7 Onderpresteren 142 9.8 Rol van de ouders 143 9.9 Uitgangspunten voor een adequate begeleiding door de school 145 9.10 Scholing 147 10 Leidinggevende kinderen 151 10.1 Inleiding 151 10.2 Omschrijvingen 152 10.3 Leiderschapskenmerken 153 10.4 Achtergronden 156 10.5 Bepaling van het leiderschap 158 10.6 Typen leiderschap 160 10.7 Leiderschap en hoogbegaafdheid 161 10.8 Niet de leider alleen 163 10.9 Tot slot 164 11 Afgewezen kinderen 166 11.1 Inleiding 166 11.2 Wat houdt afwijzing in? 166 11.3 Het proces van afwijzing 168 11.4 Gevolgen van een aanhoudende afwijzing 170

8 de sociale ontwikkeling van het schoolkind 11.5 Gedragskenmerken van afgewezen kinderen 171 11.6 Omgaan met andere kinderen 173 11.7 Afgewezen agressieve kinderen 175 11.8 Afgewezen kinderen met teruggetrokken gedrag 176 11.9 De rol van de ouders 178 11.10 De rol van de leerkracht 179 12 Eenzame kinderen 182 12.1 Inleiding 182 12.2 Wat is eenzaamheid? 182 12.3 Leeftijd 185 12.4 Vóórkomen 187 12.5 Oorzaken 188 12.6 Gevolgen 191 12.7 Invloed van het gezin 193 12.8 De rol van de leerkracht 195 12.9 Eenzaamheid, afwijzing en vrienden 196 12.10 Hoe eenzame kinderen te helpen? 197 13 Gepeste kinderen 200 13.1 Inleiding 200 13.2 Omschrijving van pesten 200 13.3 Vormen van pesten 201 13.4 Het vóórkomen van pesten 202 13.5 Biografische factoren 204 13.6 Oorzaken van pesten 205 13.7 Gevolgen van pesten 206 13.8 Pesten, afwijzing en vrienden 209 13.9 Het gezin 210 13.10 De school 212 13.11 Antipestprogramma s 215 DEEL III GEDRAG 219 14 Kinderen met prosociaal gedrag 221 14.1 Inleiding 221 14.2 Omschrijving van prosociaal gedrag 221

inhoud 9 14.3 Empathie 224 14.4 Prosociaal gedrag en persoonlijkheid 225 14.5 Bestaat onbaatzuchtig prosociaal gedrag? 226 14.6 Hoe is het prosociale gedrag te verklaren? 227 14.7 De opvoeding 229 14.8 De school 232 14.9 Burgerzin 234 15 Kinderen met antisociaal gedrag 236 15.1 Inleiding 236 15.2 Agressie nader bekeken 237 15.3 Directe en indirecte agressie 239 15.4 Agressie en opvoeden 241 15.5 Herhaling van agressie 242 15.6 Maatschappelijke omstandigheden en traumatische gebeurtenissen 243 15.7 Agressie en zelfbeheersing 245 15.8 Agressie en school 246 15.9 Verklaringen 248 16 Adviezen voor ouders en leerkrachten 254 16.1 Inleiding 254 16. 2 Bevorderen van sociaal gedrag door ouders 254 16.3 Specifieke opvoedingselementen in de sociale ontwikkeling 258 16.4 Adviezen voor ouders 261 16.5 Bevorderen van sociaal gedrag op school 266 16.6 Raadgevingen aan leerkrachten 268 16.7 Professionele hulp 271 Over de auteur 273 Literatuur 274 Bijlage 1 Vragenlijst sociale competentie 281 Bijlage 2a Wat ouders kunnen doen in het begeleiden van het internetgebruik door hun kinderen 282

10 de sociale ontwikkeling van het schoolkind Bijlage 2b Regels die ouders kunnen hanteren met betrekking tot het internetgebruik 283 Bijlage 3 Gedragskenmerken van twee groepen populaire kinderen 284 Bijlage 4 Kenmerken van hoogbegaafde kinderen 285 Bijlage 5 Eenzaamheidsvragenlijst 286 Bijlage 6 Interventieprogramma van Olweus 287 Bijlage 7 Vragenlijst prosociaal gedrag 289 Bijlage 8 Manieren van opvoeden die agressie in de hand werken 290 Bijlage 9 Adviezen bij afgewezen kinderen 292 Bijlage 10 Adviezen bij eenzame kinderen 293 Bijlage 11 Adviezen bij gepeste kinderen 294 Bijlage 12 Omgangsregels van de Leeuwenburch (OBS Middelburg) Een voorbeeld 295 Bijlage 13 Klassikale preventieprogramma s 296 Register 300

Voorwoord Tijdens de schoolleeftijd het woord zegt het al speelt de school een centrale rol in de ontwikkeling. Kinderen leren rekenen, schrijven, lezen en vervolgen hun schoolcarrière met het doel uiteindelijk een diploma te behalen. Met een diploma zijn de kansen op een baan immers groter dan zonder. Maar om goed te kunnen functioneren in onze samenleving is het minstens zo belangrijk dat kinderen leren zich sociaal vaardig te gedragen. De waarde van een schooldiploma komt alleen tot haar recht als de betrokkenen zich ook sociaal hebben ontwikkeld. Met alleen een diploma ben je er niet. Je moet ook kunnen samenwerken met collega s en in staat zijn contact te maken met andere mensen. Vaak wordt verondersteld dat de sociale ontwikkeling zich vanzelf voltrekt en dat die ontwikkeling pas aan de orde komt als je het diploma al op zak hebt. De sociale ontwikkeling begint echter al vanaf de geboorte en heeft van de ouders en leerkrachten prikkels nodig om zich in de goede richting te ontplooien. Dit boek laat zien hoe de sociale ontwikkeling verloopt en hoe opvoeders maar ook leeftijdgenoten daarin onmisbaar zijn. Helaas komen niet alle kinderen tot positieve sociale relaties met anderen. Zij groeien soms uit tot eenzame kinderen of worden door hun leeftijdgenoten afgewezen of gepest. Negatieve relaties met andere kinderen blokkeren de sociale ontwikkeling en leiden niet zelden tot problemen. Positieve relaties daarentegen stimuleren de sociale ontwikkeling.

12 de sociale ontwikkeling van het schoolkind Het antwoord op de vraag of kinderen later tot prosociaal of antisociaal gedrag komen, ligt voor een belangrijk deel besloten in de bijdragen die het gezin, de school en de leeftijdgenoten leveren met betrekking tot de sociale ontwikkeling. Oegstgeest, 2010 J.D. van der Ploeg