Jan van der Ploeg. Stress bij kinderen

Transcriptie

1 Jan van der Ploeg Stress bij kinderen

2 Jan van der Ploeg Stress bij kinderen Houten 2013

3 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 854 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 V Voorwoord Wat doet stress met jeugdigen? Hoe gaan zij om met stressvolle situaties en gebeurtenissen? Hoe verwerken zij een scheiding, hoe beleven zij het als hun vader of moeder plotseling overlijdt en hoe gaan zij om met de gevolgen van een verkeersongeluk? Niet alleen deze heftige gebeurtenissen, maar ook kleinere of dagelijks weerkerende negatieve gebeurtenissen kunnen veel stress met zich meebrengen. Denk aan kinderen en jongeren 1 die zich niet veilig voelen op school omdat ze daar dagelijks worden gepest. En wat ervaren jeugdigen die iedere dag van hun ouders te horen krijgen dat ze niet deugen? Veel van deze vaak aanhoudende en frustrerende situaties en voorvallen kunnen op den duur psychische schade aanrichten. Hoe jonger kinderen zijn, hoe kwetsbaarder en hoe weerlozer. Naarmate zij ouder worden, ontwikkelen ze meer vermogens en zijn ze beter in staat om weerstand te bieden. Jonge kinderen kunnen niet weglopen, spijbelen of herrie schoppen. Zij zijn overgeleverd aan de volwassenen. Hun reacties blijven vaak onopgemerkt. Ze worden overwegend behandeld zoals ze er op het eerste gezicht uitzien: klein en ongevaarlijk. De werkelijkheid is echter dat ook heel jonge kinderen al omstandigheden kunnen meemaken die hen in grote psychische problemen brengen. Al halverwege de vorige eeuw stelde de Weense psychiater en onderzoeker René Spitz vast dat kinderen van nog geen achttien maanden oud ernstige psychische en fysieke stoornissen te zien geven als zij onvoldoende effectieve en emotionele steun krijgen en een vaste opvoeder moeten missen. Affectieve verwaarlozing veroorzaakt stress, veel stress. In feite is emotionele verwaarlozing de eerst vastgestelde stressor die zeer jonge kinderen in ernstige problemen kan brengen. Psychiaters, psychologen en pedagogen zagen verwaarlozing destijds als een ernstig probleem met grote gevolgen, maar realiseerden zich niet dat er in feite sprake was van een stressvolle situatie die het kind uit zijn evenwicht bracht en waar het op reageerde met typerende stressreacties. Het begrip stress werd in die tijd nog weinig gebruikt en onderzoek ernaar bestond toen nauwelijks. Ook binnen de nog jonge wetenschap orthopedagogiek kwam het begrip stress niet voor. Men sprak daar bij voorkeur van kinderen in problematische opvoedingssituaties en niet van kinderen in een stressvolle situatie. Dat is inmiddels veranderd. Dit boek belicht meerdere kanten van het verschijnsel stress. Zowel de theorieontwikkeling als de praktijk komen aan de orde. Er is aandacht voor bronnen van stress, voor vaardigheden om daarmee om te gaan, voor de verwerkingsprocessen en voor de mogelijke gevolgen van stress. 1 In dit boek spreken we van kinderen als het gaat om jongens en meisjes tot 12 jaar; bij jongens en meisjes van 12 tot 21 jaar spreken we van jongeren; kinderen en jongeren samen duiden we aan met jeugdigen.

5 VI Voorwoord Een leven zonder stress bestaat niet. Iedereen krijgt ermee te maken. Wanneer, waar, hoe en waarom zijn vragen waarop dit boek antwoord geeft. Het vergroot het inzicht in jeugdigen (z)onder stress. Jan Dirk van der Ploeg Oegstgeest

6 VII Inhoud 1 Wat is stress? Inleiding Een korte terugblik Definitie van stress Reacties op stress Het verschil tussen stress en trauma Coping Inleiding Het inschattingsproces (appraisal) Het copingproces Mengvormen Twee niveaus Ontwikkeling van copingstrategieën Samenhang met gedragsproblemen Wanneer is een copingstrategie effectief? Inleiding Wanneer is er sprake van effect? Effectiviteit van probleem- en emotiegerichte copingstrategieën Beïnvloedbaarheid en effectiviteit Repressieve en hypersensitieve strategieën Flexibiliteit Als effectieve strategieën niet succesvol blijken Bronnen van stress Inleiding Belangrijke stressbronnen Drie domeinen Stressverhogende kenmerken van stressbronnen Controleerbaarheid en voorspelbaarheid Verschillende reacties Stress en het brein Inleiding Biochemische huishouding Relevante hersengebieden Onderlinge samenhang Hormonale reacties bij aanhoudende stress Twee voorbeelden Verschillen tussen jongens en meisjes Het brein in ontwikkeling Samenvatting

7 VIII Inhoud 6 Is stress te meten? Inleiding Prevalentie Stressschalen Het cortisolniveau Copingschalen Verschillen in sekse en leeftijd Verschillen tussen trauma en stress Inleiding Korte schets van de achtergronden Posttraumatische stressstoornis Hoe vaak komen traumatische gebeurtenissen voor? Voorstellen ter verbetering Omgaan met een traumatische gebeurtenis Posttraumatische groei (PTG) Bepaling van PTSS Veerkracht, hét medicijn tegen stress? Inleiding Definitie Ontstaan en ontwikkeling Veerkracht en coping Veerkracht en hulpverlening Het meten van veerkracht Ten slotte Het ongeluk als bron van stress Inleiding Hoe gaan slachtoffers van een ongeluk om met stress? De psychische naweeën van verkeersongelukken op korte termijn De psychische naweeën op langere termijn De kwaliteit van leven na een ernstig ongeluk Verklaringen Preventie Scheiding en stress Inleiding Omgaan met stress Risico s op problemen na een echtscheiding Komt elke jeugdige na een scheiding in problemen? De problemen per ontwikkelingsfase nader bezien Interventies Hoe schadelijk is kindermishandeling? Inleiding Vormen van kindermishandeling Prevalentie Overlap en herhaling

8 Inhoud IX 11.5 Omgaan met kindermishandeling Gevolgen van kindermishandeling Oorzaken Wat te doen? Tot slot Stress in de omgang met leeftijdgenoten Inleiding Theorie Omgaan met stressgevende ervaringen met leeftijdgenoten Verschillen tussen jongens en meisjes Gevolgen van negatieve ervaringen met leeftijdgenoten De kans om het slachtoffer te worden van peerstress De rol van ouders en leerkrachten Hoe stressvol is de samenleving? Inleiding Een veranderde samenleving Typeringen van de samenleving Groeiende onzekerheid Stressoren Wie lopen meer risico? Concrete veranderingen Veranderingen samengevat Positieve stress Inleiding Wat is eustress precies? Persoonlijkheidskenmerken Attitudes Tevredenheid Nogmaals de school Verschillen tussen jongens en meisjes Bevorderen van eustress Behandeling van kinderen en adolescenten met stress Inleiding Drie therapiestromingen Een concreet behandelingsprogramma Programma s voor kinderen en hun ouders/verzorgers Wat kunnen ouders doen? Wat kan de school doen? Bijlagen Bijlage 1 Stressvolle gebeurtenissen (aflopend van zeer naar weinig stressvol) Bijlage 2 Stress Draaglast Schaal (SDS)

9 X Inhoud Bijlage 3 Perceived Stress Reactivity Scale (PSRS) Bijlage 4 Perceived Stress Scale (PSS) bestemd voor adolescenten Bijlage 5 Symptomen van het posttraumatische stresssyndroom (DSM-IV) Bijlage 6 Wijzigingsvoorstellen en voorgestelde aanpassingen Bijlage 7 De PTSD-Checklist (PCL) Bijlage 8 De Ego Veerkracht Schaal Bijlage 9 Reacties van jeugdigen op een echtscheiding Bijlage 10 Typeringen samenleving (korte beschrijvingen) Bijlage 11 Korte beschrijving van concrete veranderingen in de samenleving Bijlage 12 Eustress vragenlijst (O Sullivan, 2011) Literatuur Register