Over nieuw leven voor oude hoogstamfruitboomrassen Aanleiding De Agrarische Natuur Vereniging Altena Biesbosch wil bijdragen aan een aantrekkelijk landschap. In de wijde polder missen we vaak kleine oriëntatiepunten, versierselen, elementen in het landschap die ons herinneren aan de eigen identiteit en geschiedenis van de streek. Landschapselementen kun je hebben in de vorm van gebouwtjes zoals (in katholiek Brabant) kapelletjes. Ook andere objecten zoals oude polderbemalingmolentjes en hekwerken kunnen als landschapselement aangemerkt worden. Er zijn ook natuurlijke landschapselementen. Zoals markante bomen, hagen, struweelbosjes etcetera. Hiervan verdwijnt vooral door ouderdom, storm of waarom dan ook regelmatig het één en ander. De streek kent een rijke fruitteelttraditie. Die is door de ruilverkaveling in de jaren 60 van de vorige eeuw landschappelijk minder landschappelijk aantrekkelijk geworden door het verdwijnen van hoogstamfruitbomen. Nu, een halve eeuw na de ruilverkaveling, zien we de overgebleven hoogstammen vaak aan hun laatste levensjaren bezig zijn. Wie in het voorjaar langs de Afgedamde Maas rijdt ziet veel hoogstammen die op sterven na dood zijn, dit waarschijnlijk door ouderdom en slecht onderhoud. Verder valt het volgende op. De weinige fruitrassen die nu commercieel aangeplant worden zijn tegenwoordig landelijk of op wereldschaal verbreid. Vroeger waren er regionale streekrassen, zoals Eethense Wijnappels, die de streek herkenbaar maakten, de boeren een eigen smoel gaf. Uit eerste inventarisatie blijkt dat het vaak de laatste exemplaren van die oude rassen zijn die er nog staan. Bij wijze van spreken: één keer windkracht 11 en de streek is zijn eigen ras onherroepelijk kwijt. Dit is jammer, jammer van de unieke combinatie van genen, jammer van het streekeigene, jammer van de aanblik van volle Janbazenbomen die als eerste peer op 18 juli rijp zijn, jammer van de mooie hoogstam waar fietsers hun schaduw onder vinden, jammer van het smakelijke peertje voor de dorst van de boer/beheerder. Het verhaal van landschapselementen moet ook gezet worden naast het verschijnsel schaalvergroting in de landbouw. Sommige boeren hebben ondanks de steeds groter wordende bebouwing hun erf als mooi object in het landschap weten in te passen, door passende beplanting aan te brengen. Andere boeren hebben om wat voor reden dan ook -geen tijd, affiniteit of waarom dan ook- hun erf nog niet als nieuw positief beeldbepalend object weten in te richten. Daarmee missen zij een kans om de boerenstand een positief imago te geven ten behoeve van het landschapelement. Tegen de achtergrond van verdwijnende hoogstammen en verdwijnende streekrassen enerzijds en soms niet goed aangeklede agrarische erven anderzijds stelt de werkgroep landschapselementen van de agrarische natuurvereniging Altena Biesbosch voor om positieve actie te ondernemen en een actie te starten om fruitbomen, liefst van een oud regionaal ras in de streek opnieuw te introduceren.. Als we in ons project spreken over streekeigen fruitrassen, dan verstaan we daaronder de regionale rassen en de landelijke, hier in de streek geteelde historische rassen. 1
Deze bomen zouden, liefst als hoogstam, op boerenerven of bij particulieren geplaatst kunnen worden. Ook zouden ze op openbaar terrein bij voorbeeld langs wegen of solitair in een plantsoen geplaatst kunnen worden. De rechtstreekse voordelen voor de individuele boer/particulier zijn: fruit van eigen erf, windbeschutting, bliksemvanger, een aangename woonwerkomgeving. De voordelen voor de gezamenlijke boeren zijn: imagoverbetering en behoud streekidentiteit. De voordelen voor de landbouw als sector zijn ook aanwezig. Dit betreft behoud van biodiversiteit; oude rassen hebben vaak weinig chemische bestrijdingsmiddelen nodig en bevatten soms erfelijke eigenschappen tegen moderne ziektes. De voordelen voor de streek zijn vele: een aantrekkelijk landschap, stukje streekeigenheid blijft behouden, cultuurhistorie blijft leven, natuurontwikkeling. Voor de natuur zijn de voordelen immers duidelijk: fruitbomen bieden voedsel en nestruimte aan de fauna. Dat laatste geldt in het bijzonder voor hoogstammen. Ondertussen is het ook belangrijk bestaande markante bomen, als dat kan, in leven te houden. Op diverse plekken is door gebrek aan geld en deskundigheid sprake van achterstallig onderhoud. Ook hierin kan dit project het één en ander betekenen. Doelen: Doel 1: het bewaren van het cultuurbeeld van onze streek door: 1a: het lokaliseren van oude bomen. 1b: de opkweek en het planten van jonge bomen van de oude rassen. Doel 2: het oprichten van een hoogstamfruitboom brigade die: 2a: de oude bomen, voor zo ver mogelijk, onderhoudt, 2b: kennis over het houden van/ onderhoud aan de streekeigen hoogstamfruitbomen heeft. Uitwerking doelen: Doel 1a: het lokaliseren van oude bomen. Oude bomen: dat wil zeggen historische en met name streekeigen bomen. Het gaat om vroeger in de streek geteelde rassen. Dit kunnen oude, inmiddels al weer in Nederland vergeten rassen zijn, zoals bij voorbeeld de suikerperen. Dit project behelst dus kennisoverdracht: I Kennis en kennisoverdracht van de locatie van de oude streekeigen bomen. II Kennis en kennisoverdracht over wat de eigenschappen van de rassen zijn; het kunnen determineren. III Het praktische handen en voeten aan deze kennis geven: het daadwerkelijk in de streek op stap gaan en kijken en lokaliseren. IV: Het in beeld brengen en eventueel toegankelijk maken voor een breed publiek van onze streekeigen fruitrassen. V: Het aanleggen van een collectieboomgaard om de komende generatie overzichtelijk de historische streekeigen fruitrassen te kunnen presenteren. Ad I en II: De kennis en de kennis-overdracht over de historische streekeigen fruitrassen: 2
Het is nodig dat er meerdere mensen in de streek zijn die deze kennis bezitten en met deze kennis kunnen werken. Er is nu maar een klein aantal mensen dat de kennis bezit. Het totale project staat of valt hiermee. Wezenlijk voor het totale project an sich is dat meerdere mensen in de streek fruitrassen kunnen determineren en kennis van de streekeigenrassen hebben. Er zal een traject opgezet moeten worden, mensen uit de streek daartoe uit te nodigen, te motiveren en kennis aan hen over te dragen. Hoewel dit traject de corebusiness van het project oude streekeigen fruitrassen terug plaatsen in de streek omvat, wordt het project opgepakt met het enthousiasme dat nu op dit moment, voor het project in de streek leeft. Een praktisch begin wordt gemaakt. Ad III: Het daadwerkelijke lokaliseren: Er is snel een start aan deze actie te geven, omdat liefhebbers al voor een deel de regionale rassen in kaart gebracht hebben. Er zijn al enkele oude boomgaarden bekeken door één onzer die pomologische kennis (kennis van oude fruitrassen in het bijzonder) bezit. Er zijn ook al beschrijvingen van enkele oude rassen uit de streek. De tweede fase van dit project zal een tijdrovende fase zijn: Verschillende groepjes van 2 tot 3 man zouden oude boomgaarden/oude fruitbomen kunnen gaan benoemen en deze kennis op een database kunnen opslaan. Deze groepjes, van wellicht wisselende samenstelling, zouden dan telkens om een boomgaard/bomenrij ergens in de streek kunnen bekijken. Tot hoever we met de lappendeken van kennis over de locatie van de oude bomen in de streek willen en kunnen gaan zal in de komende jaren moeten blijken. Ad IV: Het in beeld brengen: Wat heel aardig is dat pomologenclubs elders in den lande, die ons voorgegaan zijn, hun inventarisatie in een database hebben opgeslagen. We zouden ons in dit illustere gezelschap kunnen aansluiten. Er zijn inmiddels contacten met de pomologen in Noord-Holland en Noordelijke Pomologen. AD V: De collectieboomgaard: Er is al een particulier initiatief in de streek voor een collectieboomgaard op een zorgboerderij om de komende generatie overzichtelijk de historische streekeigen fruitrassen te kunnen presenteren. Daar wordt voor een voorraad gezond enthout verzorgd als een natuurlijke genenbank. Zowel educatieve en als zorg doeleinden worden daar gediend. Uitwerking doel 1a: het lokaliseren van oude bomen. Ad I en II: De kennis en de kennis-overdracht over de historische streekeigen fruitrassen: Het traject van de kennis en kennisoverdracht zal in 2007 opgestart moeten worden. Er zal instructie materiaal ontwikkeld worden, en kan al een cursus gegeven worden. Ad III: Het daadwerkelijke lokaliseren: Het is prettig dat het kleine aantal kennisbezitters reeds in 2007 een aantal proefvakken b.v. langs oude dijken of in kernranden een inventarisatie kunnen verrichten. Een inventarisatie van de streekeigen oude fruitbomen is een zeer tijdrovende klus. 3
Ad IV: Het in beeld brengen: De Noordhollandse en Friese pomologenclubs hebben door het ICT-bedrijf "Bataviagroep" een database laten ontwikkelen. Deze database staat bij dit bedrijf op de server. Deze database van de Noordhollandse is te vinden op: http://pomolo.bataviagroep.nl. Die van Friesland heet: 'Fruit yn Frieslan' en is te vinden op: http://pomolo-fr.bataviagroep.nl. Nu deze mogelijkheid voor handen is, is het voorstel van de werkgroep Landschapselementen van de Agrarische Natuurvereniging Altena Biesbosch dit in 2007 ook voor deze streek operationeel te laten worden. Ad V: De collectieboomgaard: Particulier initiatief op zorgboerderij. Hier worden van alle rassen minstens 1 of 2 exemplaren geteeld, zodat snel enthout beschikbaar is. Doel 1b: de opkweek van jonge bomen van de oude rassen in de streek. De Werkgroep Landschapselementen van de Agrarische Natuurvereniging Altena Biesbosch heeft zich als doel gesteld de komende 3 jaar nieuwe aanplant in de vorm van 1200 jonge bomen van streekeigen fruitrassen in de streek geplaatst te krijgen. Dit doel valt uiteen in: I: het in de streek enthousiasmeren van het publiek om de jonge bomen geplaatst te krijgen. II: het aanpakken van de opkweek van jonge bomen van streekeigen historische fruitrassen. Ad I: het in de streek enthousiasmeren van het publiek om de jonge bomen geplaatst te krijgen of te wel: de aanzet van het project "Streek-eigen hoogstamfruitbomen in beeld bij het erf", de lancering. Voor 2007 wordt subdoel I van doel 1b ingevuld met een snelle actie. Die is gericht op het kweken en aanbieden aan het publiek van historische streekeigen fruitras bomen in het najaar van 2007. Mensen zijn nu enthousiast en geïnteresseerd. Om hen betrokken te houden is vlot een goede heldere actie nodig. Het plan is in december 2007 ongeveer 400 jonge hoogstambomen van oude streekeigen rassen in de streek aan te planten. Het is de bedoeling de lancering met uitgebreide public relations te omkleden. In september 2007 moet het publiek in de streek tijdens een aantal streekactiviteiten het project ontmoeten. Men kan dan ter plekke een aanmeldformulier bij de werkgroep inleveren. Het idee bestaat om het thema van de door de ZLTO in de streek jaarlijks in het najaar te organiseren: "Boerenerfdag" aan dit project op te hangen. Daarop zou een fruitrassententoonstelling van historische streekrassen georganiseerd kunnen worden. Ook zou er een determineerteam (vanuit het contact met de Friese- en Noord- Hollandse pomologen) fruit vanuit het publiek kunnen determineren. Zodat belangstellenden het project van de Werkgroep Landschapsinrichting direct in werking zien en kunnen intekenen voor het plaatsen van de in december 2007 te leveren jonge boompjes. 4
De werkgroep wil ook eind voorjaar 2007 overleg met de gemeenten en of het waterschap voor de aanplant plaatsen van historische streekeigen fruitrassen op markante locaties in de streek. In december 2007volgt dan de aanplant van de eerste jonge historische streekeigen fruitrassen bij boeren, particulieren en eventueel overheden in onze streek. Ad II: de opkweek van jonge bomen van de oude rassen/ de vermeerdering d.m.v teelt van bomen van streekeigen fruitrassen voor het verkrijgen van geschikt enthout. In de kerstvakantie 2006 hebben leden van de werkgroep enthout verzameld. Dit enthout wordt bij een professionele, goede kwaliteit leverende specialistische vruchtboomkweker (de enter) aangeleverd. Deze enter levert in het eind van het najaar 2007 de jonge boompjes af. De werkgroep Landschapselementen zorgt voor de verspreiding van de jonge boompjes onder het publiek dat zich daarvoor in de streek aangemeld heeft. Het uitzetten van de jonge boompjes in de streek vergt het voeren vaneen goede administratie daarvan door de werkgroep Landschapselementen. Van niet alle rassen is goed enthout beschikbaar. De gespecialiseerde vruchtboomkweker stelt voor slecht enthout op zaailing-onderstam (d.w.z. net boven de grond) te enten. De werkgroep wil zich de keuze voorbehouden deze jonge aanplant te gebruiken als entmatriaal voor het volgende jaar, of deze boompjes een aantal jaar te laten groeien en ze dan als volwaardig jong boompje in de streek uit te zetten. Enkele tientallen zaailingen per ras kunnen bij de veredelaar opgekweekt worden; de echt kleine aantallen zaailingen van minder dan circa 15 van één ras ras kweekt hij liever niet op. Deze kleine hoeveelheden zaailingen per ras zullen op de zorgboerderij opgekweekt worden. Uitwerking doel 1b: de opkweek en het geplaatst krijgen van jonge bomen van de oude rassen in de streek. Ad I: het in de streek enthousiasmeren van het publiek om de jonge bomen geplaatst te krijgen. Er is een PR-campagne met o.m. foldermateriaal/ intekenlijsten voorzien. Voor het aansluiten bij de boerenerfdag, het organiseren van de historische streekeigen fruittentoonstelling, (het regelen van) een determineerploeg moet redelijk wat werk verzet worden. Het voeren van een goede administratie: registratie van aanmeldingen voor het planten van de jonge boompjes en verzenden van facturen, het ophalen en sorteren van boompjes en afleveren daarvan december 2007, zal ook redelijk veel tijd kosten. Ad II: de opkweek van jonge bomen van de oude rassen/ de vermeerdering d.m.v. teelt van bomen van streekeigen fruitrassen voor het verkrijgen van geschikt enthout. De vruchtboomkweker (de enter) heeft aangegeven vanuit het na de kerstvakantie 2006 aangeleverde geschikte enthout van historische streekeigen fruitrassen zo n 5
400 jonge boompjes te kunnen maken. Hij doet dit door het enthout op hoogstamonderstammen te enten. Om een boom goed aan te planten is materiaal nodig: een paal, bandmiddel etc. Bovendien is er veel minder goed enthout van historische streekeigen fruitrassen aangeleverd. De veredelaar denkt hiervan zo n 600 zaailing-boompjes te kunnen maken. Zoals gezegd, deze kunnen óf komend jaar opgeknipt worden in enthout voor op een hoogstam-tussenstam, of doorgroeien tot hoogstam. Doel 2: het oprichten van een hoogstamfruitboom brigade die: I: de oude hoogstamfruitbomen, voor zo ver mogelijk, onderhoudt; II: kennis over het houden van/ onderhoud aan de streekeigen hoogstamfruitbomen heeft. Ad I: de hoogstambrigade die de oude hoogstamfruit bomen, voor zo ver mogelijk, onderhoudt. Bij de inname van het enthout blijkt hoe erg de oude bomen in de streek er bij staan. Nood-ingrijpen is noodzakelijk; dit betekent ter plekke snoeien. Maar een gestructureerde aanpak van de oude bomen in de streek is noodzakelijk. De oude bomen zijn echt erg oud. De afgelopen 70 jaar heeft er in de streek nagenoeg geen jonge aanplant van historische streekeigen fruitrassen plaatsgevonden. Vruchtbomen gaan gewoon niet zo lang mee als b.v. eiken. Om onze historische streekeigen vruchtbomen veilig te stellen is ingrijpen noodzakelijk. De werkgroep is echter beperkt in de keuzen. Daarom is in het prioriteiten plan het volgende opgenomen: Met de hoogstambrigade zou begin 2008 een begin worden gemaakt. Echter, daar waar ingrijpen niet op zich kan laten wachten, zullen vrijwilligers zich inzetten voor het behoud van de boom. De werkgroep heeft de volgende ideeën bij de gedachte aan een hoogstambrigade: Door boeren die in de winter vaak minder te doen hebben kan een hoogstambrigade worden opgericht, die tegen gereduceerd tarief hoogstammen onderhoudt. Samenwerking loonwerkers-hoveniers- boeren- zlto. Hier liggen kansen voor een bescheiden aanvullende inkomensbron boeren en andere seizoenswerkers. Denkelijk zullen de leden van de hoogstambrigade, voorzover het alleen boeren betreft, werken als samenwerkende zelfstandigen. Subvragen daarbij zijn: wie zoekt de mensen, wie zijn de mensen die er in werken, hoe is de structuur geregeld, hoe doen we de opleiding, gaat er een uurtarief gelden, en hoe hoog dan, hoe verloopt de facturering. Dit plan moet nog nader uitgewerkt worden. Ad II: de hoogstambrigade die kennis over het houden van/ onderhoud aan de streekeigen hoogstamfruitbomen heeft. Er zal voor zowel de leden van de hoogstambrigade als voor anderen (bezitters/ kopers van hoogstammen) bij voldoende belangstelling een snoeicursus georganiseerd worden. De kennis over streekeigen hoogstamfruit wordt in deze hoogstambrigade in de streek gehouden. Degenen die de jonge boompjes afnemen kunnen bij hen terecht voor advies over plaatsen, planten, snoeien, onderhoud etc. van de streekeigen hoogstamfruit bomen. 6
Organisatie: betrokken partijen De werkgroep Landschapselementen van de Agrarische Natuurvereniging Altena- Biesbosch is trekker van het project. Agrarische Natuurvereniging Altena Biesbosch ZLTO. Brabants Landschap Stichting Behoud de Perenbomen Wijk en Aalburg Landbouw zorgbedrijf Den Hill (vermeerderen en het opkweken van zaailingen, en aanplant collectieboomgaard). Jan Dekkers specialistisch vruchtboomteeltbedrijf St Willebrord, voor aanleveren van enten op hoogstam ( goed enthout) en voor ent-handeling (andere oude rassen zonder goed enthout) Stappen in de tijd: -Eind december 2006: enthout verzamelen. -Januari 2007: fondsenwerving met plan van aanpak van het project. -Februari 2007: administratie voor het project op poten zetten -Maart 2007: enten. -Eind voorjaar 2007: overleg met gemeenten en waterschap om op markante en wellicht ook iets minder markante locaties historische streekeigen fruitbomen aan te planten. -Zomer en najaar 2007: het lokaliseren van oude bomen in de streek en het determineren van het ras van deze oude bomen. -Zomer 2007: oppakken van het programma met de database. -Najaar 2007: Presentatie van het project op de "boerenerfdag" en het organiseren van de fruitrassententoonstelling en het bieden van gelegenheid tot het laten determineren van fruit. -September 2007: folderen tijdens streekevenementen. -Eind najaar 2007: het leveren van de geënte jonge boompjes van het historische streekeigen fruit door de enter. -December 2007: eerste aanplant van de jonge bomen van historische streekeigen fruitbomen. (geënte hoogstammen van goed entmateriaal) -Jaarwisseling 2007/2008 Weer enthout verzamelen. -Begin 2008 opstarten hoogstambrigade: uitwerken plan van aanpak op dit punt; begroten; mensen werven; cursus in de streek halen. -Begin 2008 het grondig oppakken traject van kennis en kennisoverdracht; waarbij publiek uitgenodigd wordt zich te scholen in het determineren van fruitrassen. -Voorjaar/zomer 2008: tweede ronde afnemers binnenhalen voor de aanplant van streekeigen fruitrassen in december 2008. -December 2008: eerste levering streekrassen in struikvorm van zaailing? Tweedelevering geënte hoogstammen? -December 2009 levering historische streekrassen op hoogstam (zaailing) ----------------------------------------------------------------------------- 7