BESTRIJDING EIKENPROCESSIERUPS MET INSECTPARASITAIRE NEMATODEN
Inhoud 1. INLEIDING... 1 2. GECONTROLEERDE PROEVEN MET NEMATODEN... 3 3. VOORBEREIDING VELDPROEVEN EN ONTWIKKELEN APPARATUUR... 7 4. SELECTEREN PROEFLOCATIES EN POPULATIE BEPALING... 10 5. CONCLUSIE T.A.V. VELDPROEVEN MET NEMATODEN... 42 1. INLEIDING De eikenprocessierups heeft tegen alle verwachtingen heen inmiddels heel Nederland gekoloniseerd. In feite is bijna geen plek meer in Nederland waar eiken voorkomen vrij van de eikenprocessierups. In het Noorden zijn kleine populaties, maar als we kijken naar de ontwikkeling van een EP populatie binnen een paar jaar, dan is de conclusie snel getrokken dat ook in het Noorden over een paar jaar sprake zal zijn van een hoge populatie druk met allerlei ongemakken van dien. De kosten van de bestrijding zullen toenemen en met de bezuinigingstrend in Nederland zullen veel rupsen zich kunnen ontwikkelen tot vlinder. Het eindscenario kan een ieder zelf bedenken. Sinds enkele jaren is weinig innovatie geweest over de bestrijding van de eikenprocessie in het openbaar groen. Op dit moment wordt veel gewerkt met Bacillus thuringiensis als biologische bestrijding van de rupsen. Dat werkt goed, maar het toepassingsgebied hiervan wordt steeds kleiner in verband met beschermde vlindersoorten. Naast de biologische bestrijding wordt de eikenprocessierups reactief bestreden, door middel van zuigen, verbranden en of plukken. Deze methode is vrij kostbaar en wordt steeds meer in beperkte mate toegepast omdat Gemeentes en Provincies veel moeten bezuinigen in de komende jaren. Al jaren ben ik op zoek naar een vorm van bestrijding dat veel eerder kan ingezet worden en ook kostentechnisch verantwoord is. Per toeval ontdekte ik 3 jaar geleden in Limburg geparasiteerde rupsen van de wapendrager. Deze heb ik meegenomen en op kweek gezet. Het bleek te gaan om een Europese nematode Steinernema feltiae, maar niet dezelfde strain die doorgaans op de markt te koop is. Deze strain werkt op veel lagere temperaturen dan de gangbare Steinernema feltiae, dat betekent dat een dergelijke nematode al veel eerder in het jaar ingezet kan worden. Een Duits lab heeft de nematoden voor mij in beperkte hoeveelheden geproduceerd. Van hetzelfde lab kreeg ik ook een Letter op Support. Zie bijlage. In 2009 heb ik veel proeven gedaan met de nematoden in verschillende formuleringen. In bepaalde situaties bleek dat de nematoden te veel aan de takken en bladeren bleven kleven en niet vooruit te branden waren. In andere formulering droogden ze snel uit of kwamen ze dood aan. In weer andere formulering werden ze zo vet dat zij ook niet vooruit konden. Na zeer uitgebreid uitproberen en testen in samenwerking met AgroDoorten heb ik uiteindelijk een formulering gevonden die de nematoden voor een paar uur vochtig houden zonder dat ze uit de takken spoelen en nog in staat zijn om vooruit te kruipen. Wat wij vaststelden tijdens de veldproeven was dat de verhoudingen tussen de componenten heel erg nauw luisteren. Met deze formulering zijn grootschalige veldproeven gedaan in april en mei 2010. De resultaten worden per deelnemer beschreven evenals de situationele omstandigheden die invloed hadden op de proeven. Silvia Hellingman Blz. 1 7-12-2010
Voorafgaand aan de veldproeven worden de resultaten van de labproeven die te grondslag liggen aan de veldproeven in deze rapportage opgenomen. DANKWOORD: In deze rapportage danken wij alle gemeentes en bedrijven die meegewerkt hebben aan de proeven en Boomkwekerij Klanderman. Het waren voor ons allen lange nachten waar een ieder veel inzet en flexibiliteit heeft getoond. Ook inwoners van diverse locaties (sommige boden koffie aan) hebben zich uiterst coöperatief opgesteld. De resultaten zijn beter dan verwacht en dat geeft ons vertrouwen om door te gaan met deze ontwikkeling. Silvia Hellingman Blz. 2 7-12-2010
2. GECONTROLEERDEE PROEVEN MET NEMATODEN Voorafgaand en parallel aan de veldproeven zijn in vitro proeven gedaan met nematoden. Alle larvestadia zijn getest. De resultaten worden hieronder weergegeven. 1ste larvestadium Thaumetopoea processionea rupsen dood geïnfecteerd levend % dood dood na % dood na 10 10 dagen dagen Eipakket 1: Eipakket 2: Eipakket 3: Eipakket 4: Eipakket 5: Eipakket 6: Eipakket 7: Eipakket 8: Eipakket 9: Eipakket 10: 252 172 308 112 168 135 247 142 178 222 198 163 281 90 131 105 202 142 138 188 157 98 253 73 103 86 145 131 99 146 54 9 27 22 37 30 45 0 40 34 78,57% 94,77% 91,23% 80,36% 77,98% 77,78% 81,78% 100,00% 77,53% 84,68% 32 9 18 14 37 27 45 0 39 34 91,27% 100,00% 97,08% 92,86% 100,00% 97,78% 100,00% 100,00% 99,44% 100,00% Totaal 1936 1638 1291 298 84,61% 255 97,78% De in vitro proeven toonden aan dat de nematoden in staat zijn de jonge rupsen te infecteren. In deze fase bleken de nematoden in de kop van de rupsen te vinden waren. Silvia Hellingman Blz. 3 7-12-2010
Jonge rupsen 3 dagen na toepassing van nematoden op een vervroegd uitgebroed eipakket Voor behandeling in het 2 de larvestadium zijn er eveneens 10 eipakketjes binnen uitgebroed. De rupsen hebben eerst aan de knoppen kunnen eten en verkeerden tijdens de behandeling in goede gezondheid. 2de larve stadium Thaumetopoea processionea rupsen dood geïnfecteerd levend % dood dood na 10 dagen % dood na 10 dagen Eipakket 1: 145 131 107 14 90,34% 14 100,00% Eipakket 2: 202 166 118 36 82,18% 32 98,02% Eipakket 3: 146 119 89 27 81,51% 21 95,89% Eipakket 4: 298 253 205 45 84,90% 21 91,95% Eipakket 5: 242 217 154 25 89,67% 25 100,00% Eipakket 6: 197 165 135 32 83,76% 32 100,00% Eipakket 7: 224 191 151 33 85,27% 28 97,77% Eipakket 8: 155 153 135 2 98,71% 1 99,35% Eipakket 9: 98 98 98 0 100,00% 0 100,00% Eipakket 10: 144 123 104 21 85,42% 19 98,61% Totaal 1851 1616 1296 235 87,30% 193 97,73% Silvia Hellingman Blz. 4 7-12-2010
Rupsen na behandeling met nematoden Behandelde rupsen in het 2 de larve stadium 3 dagen na toepassing van nematoden. Ook in de in vitro proeven bleken de nematoden de rupsen goed te infecteren zoals weergegeven in bovengenoemde tabel. Silvia Hellingman Blz. 5 7-12-2010
3de larvestadium Thaumetopoea processionea rupsen dood geïnfecteerd levend % dood dood na 10 dagen % dood na 10 dagen Eipakket 1: 222 173 155 49 77,93% 18 86,04% Eipakket 2: 49 49 0 0 100,00% 0 100,00% Eipakket 3: 169 110 72 59 65,09% 12 72,19% Eipakket 4: 348 285 223 63 81,90% 48 95,69% Eipakket 5: 111 102 79 9 91,89% 9 100,00% Totaal 899 719 529 180 79,98% 87 89,66% De resultaten van de in vitro proeven in het 3 de larve stadium waren eveneens positief. Silvia Hellingman Blz. 6 7-12-2010
3. VOORBEREIDING VELDPROEVEN EN ONTWIKKELEN APPARATUUR De grootste uitdaging tijdens de proef was om een geschikte methode te vinden om de nematoden toe te passen, waaraan een aantal voorwaarden moest worden voldaan: 1. De nematoden moesten levend uit het systeem komen. 2. De nematoden moesten ook de hoogste takken van de te behandelen locaties bereiken. 3. De toepassing moest gebeuren op een eenvoudige wijze. 4. De te gebruiken pomp moest ook de inmiddels ontwikkelde formulering kunnen verwerken zonder verstopt te raken. Voor de ontwikkeling van de apparatuur heb ik gebruik gemaakt van de diensten van de firma Agrodoorten. Aangezien een dergelijke apparatuur nog niet op de markt is, was het pionieren aan het begin van het traject. Voor het testen van de apparatuur hebben wij een aantal bedrijven geselecteerd die gedurende de veldproeven zeer actief betrokken waren in het project. De volgende bedrijven waren actief betrokken bij de proeven: Agrodoorten - Wapserveen Brand Boomverzorging Fluitenberg Kuppen Boomverzorging Mill Timmerman Groenvoorziening Dieverbrug Na een aantal proef bespuitingen in maart 2010 zijn er voorbereidingen getroffen voor de veldproeven. Tijdens de veldproeven moest een aantal zaken duidelijk worden, zoals Dosering Verhouding componenten Optimale spuitomstandigheden Optimale spuitmomenten Gedurende het traject moest de apparatuur steeds worden aangepast aan de omstandigheden en in bepaalde situaties bereikbaarheid van bomen. Het verspuiten geschiedde vanaf het moment dat de UV uit de lucht was. De rupsen beginnen met vreten in de schemering en vreten de hele nacht door. Dat betekent derhalve dat in de proef eriode ook 's nachts is gewerkt. Spuiten overdag heeft geen zin omdat de rupsen in rust zijn en de nematoden geen UV verdragen. Alleen als de rupsen net verveld zijn vreten ze even overdag. Silvia Hellingman Blz. 7 7-12-2010
In maart is de eerste proefbespuiting geweest waarna behandelde takken uit de bomen werden geknipt en gecontroleerd op aanwezigheid van nematoden. Tijdens de proefbespuiting zijn takken meteen onder de microscoop gecontroleerd De nematoden bleken de tocht naar de takken goed te overleven. Er was nog sprake van wat mechanische schade die gedurende het project opgelost moest worden. Silvia Hellingman Blz. 8 7-12-2010
De behandelingen die ingepland werden moesten in dit geval worden uitgevoerd met een hoogwerker, met een pompsysteem. De tweede aangepaste apparatuur was een KWH boomvernevelaar van Henry Kuppen. Hiervoor moest een extra systeem voor worden gebouwd omdat een KWH niet geschikt is voor nematoden. De bedoeling tijdens de proeven was ook apparatuur te ontwikkelen voor grote applicaties waar met zo min mogelijk kosten duizenden bomen in korte tijd kunnen worden behandeld. Na uren experimenteren bleek toch een aanpassing mogelijk om de nematoden te kunnen verwerken. Silvia Hellingman Blz. 9 7-12-2010
De eerste proef bespuiting gaf nog een lichte mechanische schade die gedurende het project ook werd opgelost. 4. SELECTEREN PROEFLOCATIES EN POPULATIE BEPALING In alle proeflocaties is vooraf de te verwachten populatiedruk in 2010 geïnventariseerd. In gemeentes waar nog oude nesten aanwezig waren kon al een voorspelling van het aantal nesten worden gedaan. In verband met de beschermde vlindersoorten zijn meer dan 200 bomen intensief geïnspecteerd en de ontwikkeling van de rupsen intensief gevolgd. Op diverse locaties zijn bomen speciaal gevolgd zowel de uitkomst van de rupsen als de ontwikkeling van de rupsen. De proeven werden gehouden op de volgende locaties in Nederland: Drenthe Gemeente Hoogeveen Gemeente Westerveld contact persoon Herman Bakker Jac Postma Gelderland Gemeente Bronkhorst (Zelhem en Halle) Boomkwekerij Klanderman Halle Martin Niessink Wim Klanderman Noord Brabant Gemeente Mill (Mill) Theo Bergmans Waterschappen Noord Limburg Gemeente Venray Gerard Linders Overijssel Gemeente Deventer - Schalkhaar Gemeente Ommen - Lemele Bert Prummel Ben Bakkenes Utrecht Gemeente Houten Henry Blisterwijk Per locatie worden de proeven omschreven alsmede de resultaten: Silvia Hellingman Blz. 10 7-12-2010
Gemeente Hoogeveen De proeven in Hoogeveen zijn uitgevoerd onder de leiding van Herman Bakker, Gemeente Hoogeveen. Betrokken bij de uitvoering : Gerard Brand - Brand Boomverzorging - Fluitenberg Herman Bakker Gemeente Hoogeveen Marco Wups - boomverzorger Behandeld door : Frens Doorten Agrodoorten Wapserveen Aantal bespuitingen : 3 x Aantal bomen : Ruim 1000 Locatie : Alteveer tot Gemeente de Wolden Tijdens de 2 laatste bespuitingen heeft boomverzorger Marco Wulps ons geholpen met aanmaken van de oplossing en bijvullen van de tanks. De verwachte populatiedruk is moeilijk aan te geven op deze locatie. Vorig jaar werden er 9 nesten ontdekt. Zowel Kuppen als ik rekenen in de praktijk tijdens de opbouwfase van een populatie op een vervijfvoudiging tot vertienvoudiging van de populatie in de directe omgeving van de gevonden nesten. Dit komt erop neer dat in Alteveer dit jaar minstens 45 tot 90 nesten op dezelfde locatie kunnen worden verwacht. Verder is het zo dat naarmate de populatie groeit in een regio de nesten ook steeds groter worden. Vorig jaar waren alle nesten in Hoogeveen-Alteveer niet groter dan een tennisbal. Een vuistregel die ik hanteer is: als er 1 nest is, dan moet men rekening houden met tenminste nog 8 tot 11 nesten in de directe omgeving. Op basis van vangsten in de feromoonvallen veel verse vlinders in de vallen geeft ook aan dat in 2010 een uitbreiding van de populatie aan de orde zou zijn. In percentages is deze locatie moeilijk te kwantificeren. Eerste bespuiting: Voor de watervoorziening hebben wij bijstand gekregen van de Brandweer van Hoogeveen. Apparatuur werd op het dak van de bus van Brand Boomverzorging gemonteerd: Silvia Hellingman Blz. 11 7-12-2010
Voordeel van deze methode: bomen kunnen snel worden behandeld en terugrijden om bij te tanken gaat vrij vlot. Nadeel hiervan is dat de kruinen van de bomen onvoldoend bereikt zijn. Door de zijwind is een deel van de vloeistof in het open veld terechtgekomen en kon nog geen ¾ van de bomen bereikt worden. Vooral de toppen waar veelal jonge rupsen aanwezig zijn zijn niet geraakt. Tweede bespuiting Hoogeveen Voor de 2 de bespuiting is de luchtondersteuning verbeterd en is gebruik gemaakt van een rijdende hoogwerker van Brand Boomverzorging. Silvia Hellingman Blz. 12 7-12-2010
Bijtanken formulering. Apparatuur in de bak van de hoogwerker: Gerard Brand, Herman Bakker en Marco Wups. Voordeel van deze methode is dat de nematoden vrij hoog in de bomen konden worden aangebracht en ook moeilijkere plekken goed bereikbaar waren. Silvia Hellingman Blz. 13 7-12-2010
Derde bespuiting: Pas tijdens derde bespuiting hadden wij de apparatuur en de dosering op orde. Ook de weersomstandigheden waren beter. Evaluatie Hoogeveen: Samen met Herman Bakker heb ik de locatie op 11 juni 2010 geïnspecteerd. Op dat moment vonden wij geen nesten. Later zijn er 13 kleine nesten ontdekt. Een aantal heb ik meegenomen. Veel rupsen waren laat in mei geboren en in een aantal nesten waren gehergroepeerde populaties die elkaar zochten. Enkele nesten hadden zelfs rupsen in 3 larve stadia. Tamelijk uniek in deze tijd van het jaar. Reductie plaagdruk: Uitgaande van een gemiddeld van 62 nesten (minimaal te verwachten populatie) dan betekent dat met de nematoden een gemiddelde plaagreductie van 76%. In deze locatie heb ik ook rupsen van de bruine eikenpage teruggevonden in de behandelde eiken. Silvia Hellingman Blz. 14 7-12-2010
Gemeente Westerveld Betrokken bij de uitvoering: Timmerman Groenvoorziening Dieverbrug Freek Beenen WPA Bert Everts Gemeente De Wolden bij de eerste behandeling Behandeld door : Frens Doorten Agrodoorten Wapserveen Aantal bespuitingen : 2 x Aantal bomen : 50 Havelte en 200 Uffelte Locaties : Havelte en Uffelte Locatie Havelte Dorpstraat -1 ste behandeling Geteld: 30 nestjes. Telling gedaan voorafgaande aan de behandeling met nematoden. Te verwachten populatie: vorig jaar 12 nesten verwachting dit jaar 60 120 nesten in dezelfde bomen. Tijdens de evaluatie na bespuiting moesten we minstens 30 nesten terugvinden. Wegens de weersomstandigheden hebben wij het spuitschema verschoven. De spuitomstandigheden waren goed en de formulering inmiddels goed in verhouding. Plaagreductie Dorpstraat Havelte: 100%. Boomverzorger Henk Moes van Timmerman Groenvoorziening heeft alle bomen in oktober nogmaals nagelopen en er zijn geen oude nesten ontdekt. Check met feromoonval: slechts 2 verse vlinders. Oud nest inmiddels gevonden niet in de proeflocatie, maar ongeveer 500 meter verder bij de Schapendrift. Silvia Hellingman Blz. 15 7-12-2010
Locatie Uffelte van der Sluisweg - 2 x behandeld In deze locatie zijn dit jaar 8 oude nesten aangetroffen. De nesten varieerden van 120 rupsen tot ruim 280 rupsen. De prognose voor deze locatie was dit jaar minstens 40 80 nesten. Voorafgaande aan de behandeling is gekeken naar de populatie opbouw in de bomen. De eerste behandeling is deels mislukt omdat het halverwege de behandeling ondanks de weersverwachtingen is gaan regenen. Hierdoor is een groot deel van de nematoden uit de bomen gespoeld. De omstandigheden voor de tweede behandeling waren gunstig te noemen. In totaal zijn 10 (deel)nesten verwijderd in de behandelde bomen. Een aantal daarvan betroffen nesten van rupsen die pas in mei waren geboren. De andere 2 nesten waren grondnesten die door weersomstandigheden naar boven verhuisd waren. Bij de Van der Sluisweg kunnen we spreken van een plaagreductie van minstens 80%. Check feromoonvallen: 0 verse vlinders. Locatie Kippenburgerweg - Uffelte - 1x behandeld Op deze locatie waren dit jaar minstens 60 nesten te verwachten. Eerst was de bedoeling om de Provinciale bomen langs de N371 te behandelen. Vanwege de harde wind kon de behandeling niet plaatsvinden.de aangemaakte nematoden zijn derhalve toegepast in de bomen op de Kippenburgerweg. Na evaluatie bleek slechts 1 nest aan de oostkant aanwezig te zijn. Aangezien deze bomen niet vooraf met een hoogwerker nagelopen zijn in verband met inventarisatie van jonge rupsen kan ik hier niet een exact percentage aangeven. Alleen op basis van de te verwachten aantallen nesten in 2010. Check met de feromoonvallen: slechts 2 verse vlinders. Nest nog niet gelokaliseerd, maar er kunnen ook nesten in de particuliere bomen zijn. Silvia Hellingman Blz. 16 7-12-2010
Gemeente Deventer Betrokken bij de uitvoering: Timmerman Groenvoorziening Dieverbrug Bert Prummel Gemeente Deventer Behandeld door : Frens Doorten Agrodoorten Wapserveen Aantal bespuitingen : 2 x Aantal bomen : 109 bomen en 2 bomen 1 x behandeld op nest niveau Locatie : Schooldijk Schalkhaar Met Bert Prummel van de Gemeente Deventer heb ik de proeflocatie bezocht. Die bleek zwaar aangetast te zijn. Alle bomen waren aangetast. In een aantal bomen heb ik zelfs 12 eipakketjes moeiteloos kunnen vinden. Inventarisatie eipakketjes en jonge rupsen met Henk Moes Timmerman Groenvoorziening Aangetaste bomen: 100% Gemiddeld aantal eipakketjes per boom: 2 = 218 nesten Intake voorafgaand aan behandeling: 9 april met hoogwerker 1 ste bom links zandpad - 8 eipakketjes uit + 4 eipakketten nog dicht 3 e boom rechts: 5 eipakketten uit 3 niet uit 6 e boom links zandpad: 3 nesten uit - 2 niet uit Silvia Hellingman Blz. 17 7-12-2010
9 e boom rechts: 3 nestjes uit: 3 niet uit 12e boom rechts: alle nestjes uit. Gemiddeld aantal nesten per boom: 2 of meerdere kleinere nesten 1 ste behandeling: lans - 12 april 2010 Tijdens de eerste behandeling kwamen wij niet hoog genoeg met de apparatuur, zodat de toppen niet geraakt waren. 2 e behandeling: pomp met luchtondersteuning+ hoogwerker: 20 april 2010 Tijdens de behandeling hadden wij veel last van de wind zodat één rij goed werd bereikt en de andere in mindere mate. Besloten werd om in het vervolg traject de overgebleven rupsen op nest niveau te behandelen in verband met beschermde vlindersoorten in deze locatie. Bert Prummel van de Gemeente Deventer heeft ons geassisteerd tijdens de behandeling en ook geholpen met aanmaken van de nematoden. Silvia Hellingman Blz. 18 7-12-2010
Tijdens de behandelingen hebben wij gebruik mogen maken van het erf van een agrarische onderneming aan de Schooldijk. De eigenaar vertelde zelf veel fysieke overlast te ondervinden van de rupsen en was erg blij met het initiatief. Op de foto Bert Prummel Gemeente Deventer. Eerste evaluatie 28 april 2010: met hoogwerker Teruggevonden (deel nesten) 2 van de onderzochte 40 bomen. Tijdens de evaluatie vonden wij ook diverse dode nestjes terug in de bomen. Silvia Hellingman Blz. 19 7-12-2010
Takje afgeknipt en meegenomen. Alle jonge rupsen waren geparasiteerd. Een aantal leefde nog, maar stierf alsnog na 10 dagen. Tweede evaluatie 28 mei 2010: met hoogwerker Teruggevonden: 14 deelnesten. In totaal 40 bomen bekeken Controle zwaar aangetaste bomen: 1 boom links zandpad: 12 eipakketjes = 12 nesten Terug gevonden: 5 nesten 3 e boom rechts: 8 nesten - terug gevonden 1 deel nest 6 e boom links zandpad 5 nesten terug gevonden 1 nest 9 boom rechts: 6 nesten - teruggevonden : 2 deel nesten 12 boom rechts 4 nesten teruggevonden: 0 Tijdens de evaluatie was duidelijk te zien dat er sprake was van gehergroepeerde populaties. Larve stadium 2, 3 en 4 door elkaar. Opvallend waren enkele rupsen die wij aantroffen die nog in het eerste larve stadium waren. Dat is nogal uniek te noemen. Tevens hebben wij ook gekeken naar de beschermde soorten, zoals de rupsen van de eikenpage. Silvia Hellingman Blz. 20 7-12-2010
Het eerder behandelen met nematoden heeft tot gevolg gehad dat de eikenpage (Favonius quercus) is bespaard gebleven. Voor een algemeen beeld hebben wij de bomen aan de Linderweg (kruising met Schooldijk) als referentiebomen gehanteerd. De foto s onderaan tonen een duidelijk verschil in vraatschade: Onbehandelde bomen Linderweg Behandelde bomen Schooldijk Silvia Hellingman Blz. 21 7-12-2010
Derde evaluatie: 10 juni 2010 behandeling op nest niveau Tijdens inspectie hebben wij kleine nestjes met verschillende opbouw in de populatie aangetroffen. In diverse nesten hebben wij meerdere larvestadia aangetroffen. In geen enkele boom hebben wij grote nesten aangetroffen. Diverse nesten hebben wij met nematoden geinjecteerd. Hiervoor hebben wij een systeem gebruikt met 1 spuitkop en een injectie. Eerst werden de nesten van buitenaf behandeld en vervolgens geinjecteerd met nematoden. Nadeel van dit systeem is dat de nesten alsnog moeten worden verwijderd. Echter we hebben een middel gebruikt om de brandharen te verzwaren zodat de overlast tot een minimum beperkt zou worden als de nesten zouden afwaaien van de bomen. Silvia Hellingman Blz. 22 7-12-2010
Tien dagen na behandeling heb ik een extra inspectie uitgevoerd. Hieruit bleek de meerderheid van de rupsen dood te zijn. Cosmetisch geen fraai geheel omdat de nesten nog aan de bomen geplakt bleven. De gebruikte lans met spuitkop en injectie heeft een bereik van 12 meter. Dit systeem is ontwikkeld door de fa. Agrodoorten. Te gebruiken in situaties waar de nesten moelijk te bereiken zijn en waar beschermde vlindersoorten zich bevinden. Alle bomen zijn wederom geinspecteerd op aanwezigheid van nesten. Van de 109 behandelde bomen waren 19 bomen die gedurende het gehele seizoen geen eikenprocessierupsen hadden. Aantal actieve nesten 77 Aantal dode nesten 95 Aantal bomen zonder nesten 19 De overige bomen hadden wel kleine populaties, maar nergens was er sprake van grote nesten. Een aantal nesten heb ik meegenomen voor de telling van overgebleven rupsen. Het maximaal aantal rupsen die ik een nest heb aangetroffen was 254. Ook in deze nesten waren verschillende larvestadia te vinden. Een exacte percentage is moeilijk aan te geven, maar na alle tellingen kunnen wij er vanuit gaan dat er tenminste 65 % van de rupsen gedood zijn door de nematoden. Silvia Hellingman Blz. 23 7-12-2010
Gemeente Ommen Betrokken bij de uitvoering: Timmerman Groenvoorziening - Dieverbrug Behandeld door : Frens Doorten Agrodoorten Wapserveen Aantal bespuitingen : 2 x Aantal bomen : 59 volwassen en halfwas bomen en jonge eiken Locaties : Hellendoorseweg bij seniorenwoning Dooweg en Lemerleweg bij Paardenbedrijf Ardesch Eerst was de bedoeling om 14 bomen te behandelen aan de Dooweg en 5 aan de Hellendoorseweg. Bij inspectie voorafgaand aan de bespuiting blijken ook andere eiken aan de Dooweg te zijn aangetast. In een boom bij de Dooweg (parkeerplaats bij seniorenwoning) heb ik een oude nest aangetroffen - van ongeveer ruim 380 uitvliegaten. Een deel was vergaan zodat een exact aantal rupsen niet meer is aan te geven. Bij de Hellendoorseweg heb ik 2 oude nesten meegenomen. Een van de oude nesten bevatte ruim 420 uitvlieggaten en het andere nest was klein van formaat. Ongeveer 126 uitvlieggaten geteld. De rest was vergaan. Verder bleef nog een oude nest over dichtbij de kroon. Formaat van ongeveer een tennisbal. Te verwachten populatie alleen in deze locatie verdeeld over de bomen is minimaal 120 kleine nesten van ongeveer 250 rupsen of een variatie van grotere en kleine nesten bij elkaar. Daarnaast hebben wij op verzoek van de heer Ben Bakkenes nog 2 bomen behandeld bij Paardenhandel Ardesch aan de Lemeleweg 37. De inwoners hadden behoorlijk last gehad van de eikenprocessie in 2009 die in de gemeentelijke bomen zaten. Deze locatie is slechts 1 x behandeld toen er meer bladoppervlakte was. 1 ste behandeling 21 april 2010 Voorafgaande aan de eerste behandeling zijn de bomen met een hoogwerker nagelopen. In totaal waren op dat moment 52 eipakketjes uitgekomen. Vooral bij de Dooweg ingang seniorenwoning en 3 eiken aan de Hellendoorseweg. De bomen konden niet geheel worden geinspecteerd omdat er van de onderhoudsman van de seniorenwoning geen toestemming is verkregen om met de hoogwerker op het gras te staan. Silvia Hellingman Blz. 24 7-12-2010
Op de foto behandeling midden in de nacht nadat de populatie goed aan het eten was. We kregen ook bezoek van een bewoner die verklaarde de ze in 2009 enorm veel last hadden gehad van de eikenprocessierups. Deze meneer was zeer dankbaar voor de houding van de Gemeente Ommen om er alles aan te doen om de overlast van de burgers te beperken. Roel Timmerman zorgde voor de verkeersveiligheid tijdens behandeling van de bomen. 2 e behandeling en controle op de eerste behandeling: Silvia Hellingman Blz. 25 7-12-2010
In dezelfde avond hebben wij de Gemeentelijke bomen aan de Lemelerweg 37 kunnen behandelen. Deze bomen waren goed te bereiken vanaf het erf van de paardenhandel en vanaf de weg. Derhalve konden deze bomen ook integraal worden behandeld. Tijdens controle vooraf aan de behandeling zijn restanten van jonge dode rupsen aangetroffen, maar nog ook een deeltelijke overgebleven nestje aan de Hellendoorseweg aangetroffen. Daarnaast bleken nog veel eipakketjes te zijn die nog niet uit waren. Daarna is er op 28 mei nog een inspectie geweest met de hoogwerker. We hebben het er op gewaagd om met de hoogwerker de bomen aan de andere kant te inspecteren en zoals verwacht vonden wij daar 3 kleine kolonies. In totaal 242 rupsen. Die zijn ter plekke verbrand. Vervolgens werden wij door de terreinbeheerder gesommeerd om het terrein te verlaten zodat wij niet meer in staat waren om de bomen rondom de seniorenwoningen geheel te inspecteren. Bomen die wij goed hebben kunnen bereiken waren vrij van eikenprocessierups. Ook hier bleven de rupsen van de eikenpage bespaard. Silvia Hellingman Blz. 26 7-12-2010
Inspectie op 10 juni 2010 Zoals verwacht aan de kant van de bomen die niet goed geraakt zijn kleine kolonies eikenprocessierups. Met een ladder heb ik een klein nestje geplukt aan de ingang van de senioren woning. Daarin vond ik 55 rupsen in verschillende larve stadia. Deze groep heeft zich gehergroepeerd na behandeling. Een ander minuscuul nestje bij de Hellendoornseweg bevatte slechts 5 rupsen. Bij het Paardenbedrijf aan de Lemelerweg zijn in 2010 geen rupsen of nesten aangetroffen. De eigenaar heeft diverse malen de bomen gecontroleerd en kon ook geen nesten meer vinden. Statistisch is moeilijk aan te geven hoe het precies zit met de populatie omdat de bomen niet integraal konden worden geïnspecteerd. Gegeven de te verwachten populatie in 2010 kunnen we stellen dat de behandeling met nematoden voor zeker 80% reductie hebben gezorgd. Ben Bakkenes van de Gemeente Ommen meldde dat in 2010 geen overlast is gemeld op die locatie. Silvia Hellingman Blz. 27 7-12-2010
Gemeente Bronkhorst Betrokken bij de uitvoering: Sander van Leur Gemeente Bronkhorst Martin Niessink Gemeente Bronkhorst Behandeld door : Frens Doorten Agrodoorten Wapserveen Aantal bespuitingen : 2 x Aantal bomen : Zelhem 40 bomen Halle 6 bomen Boomkwekerij Klanderman 1 monumentale boom en jonge eiken Locaties : Zelhem Vincent van Goghstraat Halle Bielemansdijk - hoek Boomkwekerij Klanderman en terrein Klanderman Samen met Martin Niessink hebben wij de locatie in Zelhem bij het sportparkcomplex geinspecteerd. Deze locatie kampt jaarlijks met overlast van de eikenprocessierups. Bacterie spuiten was voor de Gemeente geen optie omdat de inwoners last van hun luchtwegen kregen. De bestrijding beperkte zich tot zuigen en verbranden van de rupsen. Dit houdt in dat op het moment van bestrijding al sprake is van ongemakken. Tijdens inspectie voorafgaand aan de behandeling van de bomen waren er ook nog oude nesten hoog in de top van de oude bomen te zien. Ook de hoeheelheid vers gevangen vlinders in de feromoonvallen in 2009 geeft een beeld van de te verwachten populatie opbouw in dezelfde locatie. Hier praten we over 100% aantasting van de bomen. De bomen aan de Jacob van Ruysdaelstraat zijn niet behandeld en dienen als referentiebomen. 1 ste behandeling 22 april 2010 Silvia Hellingman Blz. 28 7-12-2010
Martin Niessink van de Gemeente Bronkorst helpen aanmaken van vloeistof. Boven: Sander van Leur Gemeente Bronkhorst en Frens Doorten. In deze locatie hebben wij de formulering iets aangepast. Derhalve werden takken uit de behandelde bomen geknipt en gecontroleerd op aanwezigheid van nematoden. Na Zelhem zijn 6 bomen aan de Bielemansdijk behandeld en de nematoden aan Boomkwerijk Klanderman ter beschikking gesteld. Apparatuur van Klanderman is geschikt gemaakt voor kleinere bomen. Silvia Hellingman Blz. 29 7-12-2010
Boomkwekerij Klanderman ondervindt al enkele jaren last van de eikenprocessierups die afkomstig is uit de gemeentelijke bomen. Reden om Klanderman samen met de Gemeente Bronkhorst mee te werken aan de proeven en in het belang van de sector. Klanderman geeft aan uitsluitend EPR vrije bomen te willen leveren. 2 e bespuiting Zelhem, Halle inclusief Boomkwekerij Klanderman - 17 mei 2010 In Zelhem zijn dode rupsen aangetroffen aan de bomen die behandeld waren op 22 april. Dit waren rupsen in het 1 ste larvestadium. Tijdens de tweede behandeling hebben wij ook een boom behandeld aan de hoek Frans Halsstraat Vincent van Goghstraat. Daar was vraat zichtbaar en de boom grensde aan een speeltuin van een school. Bij de Bielemansdijk hebben wij door de ligging van de bomen en de wind niet alles optimaal kunnen raken. Reden om nogmaals terug te komen en de overgebleven nesten te behandelen op nestniveau. Dit omdat in de bomen van de Bielmansdijk ook beschermde vlindersoorten leven. Tijdens de 2 de behandeling van de Gemeentelijke bomen aan de Bielemansdijk kregen wij assistentie van Wim Klanderman. 3 e. Inspectie en behandeling op nestniveau Tijdens inspecties hebben wij 7 kleine nestjes ontdekt die behandeld zijn. Hiervoor kregen wij assistentie van Alwin Klanderman. Bij onderzoek bleek dat de overgebleven rupsen zich hebben gehergroepeerd. Ook hier liepen meerdere larve stadia door elkaar. Silvia Hellingman Blz. 30 7-12-2010
Vanuit het terrein van Klanderman zijn duidelijk vraatsporen te zien van de eikenprocessierups. Behandeling op nest niveau in samenwerking met Alwin Klanderman In dezelfde nacht is een grote solitaire eik behandeld in het terrein van Klanderman. Silvia Hellingman Blz. 31 7-12-2010
Evaluatie effecten behandeling met nematoden Gemeente Bronkhorst. Zelhem Foto Martin Niessink Nestvorming beperkte zich tot kleine populaties. We hadden dit verwacht omdat de buitenste rijen niet behandeld werden. Vergeleken met de nesten in de onbehandelde bomen waren de overgebleven nesten beduidend kleiner dan de nesten in de onbehandelde bomen. Vanwege de hoogte van de bomen is het onmogelijk geweest om een totale inventarisatie te doen tot aan de kroon van de bomen. Vergeleken met de populatieopbouw in 2009 met de overgebleven nestjes in 2010 kunnen wij er vanuit gaan dat er een reductie van de EP populaie is bereikt van minstens 70%. Bij Boomkwekerij Klanderman is de kwekerij en de solitaire eik de hele zomer vrij van eikenprocessierups geweest. Wim Klanderman heeft de bomen intensief gevolgd en gecontroleerd en spreekt van 100% succes in de kwekerij zelf. Silvia Hellingman Blz. 32 7-12-2010
Gemeente Houten Betrokken bij de uitvoering: Henry Kuppen Kuppen Boomverzorging - Mill Dennis ten Haaf Kuppen boomverzorging Locaties Meidoornkade Houten Stationserf Houten Lange Uitweg Schalkhaar Cingelweg Schalkhaar Aantal bespuitingen : Enkele bomen 2 x en enkele 1 x Zie specificatie 29 april 2010 Eerste bespuiting uitgevoerd met nematoden op de volgende locaties: Eikenlantje, Houten 140 volwasbomen weerskanten van het asfaltpad, zandweg zijn referentie bomen; Stationserf, Houten 20 merendeels volwas en halfwasbomen weerskanten van de weg. De bomen zijn vanaf 19.45 uur bespoten met een temperatuur van 6 graden. De windsnelheid lag tussen 1 en 2 Beaufort. Het was tijdens de spuitwerkzaamheden regenachtig. Vanwege de formulering is voldoende hechting op de bespoten bomen verkregen en waren de omstandigheden voldoende. Aangezien de motregen overging in te zware regen is besloten om de bomen te Schalkhaar niet te bespuiten. Behandeling met nematoden Foto Henry Kuppen Silvia Hellingman Blz. 33 7-12-2010
13 mei 2010 Herhalingsbespuiting uitgevoerd op de volgende locaties: Eikenlaantje, Houten 70 volwasbomen bomen aan Meidoornkade zijde behandeld; Stationserf, Houten 60 merendeels volwas en halfwasbomen bomen aan woonwijkzijde (verpleeghuis) behandeld. Eerste bespuiting uitgevoerd op de volgende locaties: Cingelweg/Lekdijk Schalkhaar 25 volwasbomen Lange uitweg Schalkhaar 20 bomen volwasbomen vanaf zijweg met huisnummer 42-42a in de richting van Lek aan weerszijden van de weg. De bomen zijn vanaf 00.15 uur bespoten waarbij het bewolkt was met nu en dan lichte motregen. De temperatuur was 5 graden. De omstandigheden waren goed om te spuiten. Behandeling in mei Foto Henry Kuppen Silvia Hellingman Blz. 34 7-12-2010
Henry Kuppen vatte resultaten samen in onderstaand schema. aantal bomen volwas 18-24 meter aantal bomen halfwas 15-18 meter aantal bomen jongwas 6-9 meter aantal bomen aangetast Meidoornkade Houten % aangetast reductie plaagdruk niet behandeld 24 10 41% niet behandeld 9 2 22% niet behandeld 20 10 50% 1 maal behandeld 66 6 9% 76% 2 maal behandeld 65 0 0% 100% aantal bomen volwas 18-24 meter aantal bomen halfwas 15-18 meter aantal bomen jongwas 6-9 meter aantal bomen aangetast Stationserf Houten % aangetast reductie plaagdruk 1 maal behandeld 44 5 11% onbekend 2 maal behandeld 69 0 0% onbekend aantal bomen volwas 18-24 meter aantal bomen halfwas 15-18 meter aantal bomen jongwas 6-9 meter aantal bomen aangetast Lange Uitweg Schalkhaar % aangetast reductie plaagdruk niet behandeld 55 8 15% onbekend 1 maal behandeld 21 0 0% 100% aantal bomen volwas 18-24 meter aantal bomen halfwas 15-18 meter aantal bomen jongwas 6-9 meter aantal bomen aangetast Cingelweg Schalkhaar % aangetast reductie plaagdruk 1 maal behandeld 26 9 34% onbekend 1 maal behandeld 6 0 0% 100% De overgebleven nestjes in de behandelde locaties waren niet groter dan een pingpong bal. Silvia Hellingman Blz. 35 7-12-2010
Onderaan enkele foto s van behandelde locaties die genomen zijn in juli 2010 Bomen zien er gezond uit Bomen fotoo links behandeld en rechts onbehandeld - Foto s Henry Kuppen Silvia Hellingman Blz. 36 7-12-2010
Gemeente Venray Betrokken bij de uitvoering: Henry Kuppen Kuppen Boomverzorging - Mill Dennis ten Haaf Kuppen boomverzorging Locaties Vreedepeel Aantal bomen 27 Referentiebomen 15 De bomen aan de Vredepeel weg zijn 1 x behandeld op 28 april 2010. Ten tijde van de behandeling waren er nog nauwelijks bladeren aan de bomen. Hieruit hebben wij kunnen constateren dat de hoge bomen niet met een KWH behandeld kunnen worden indien de bomen niet zijn uitgelopen. Op deze locatie is ook met een lagere dosering behandeld. Desondanks is er een sprake van 35% minder aantasting van de bomen in vergelijking tot de onbehandelde bomen. Onbehandede bomen Venray Foto Henry Kuppen Silvia Hellingman Blz. 37 7-12-2010
Gehergroepeerde populaties in de behandelde bomen Venray - Foto Henry Kuppen Vredepeel Venray in juli - foto Henry Kuppen Silvia Hellingman Blz. 38 7-12-2010
Gemeente Mill Betrokken bij de uitvoering: Locatie Henry Kuppen Kuppen Boomverzorging - Mill Beerseweg Waterschappen Aa aan de Maas - Defensieweg Aantal bomen 52 1 x behandeld 20 2 x behandeld 3 1 x behandeld Waterschappen Referentiebomen 29 niet behandeld Bij de Beerseweg in Mill hebben wij er voor gekozen om een aantal bomen te behandelen en aantal niet. Daarnaast hebben wij in Mill diverse doseringen uitgeprobeerd. Enkele bomen zijn 1 maal behandeld en andere 2 maal behandeld. Daarnaast zijn er ook proeven gedaan voor de rupsen in het 5 de larvestadium. Onderaan het overzicht van Henry Kuppen over de behandeling van de rupsen in het eerste en 2 de larvestadium. Waarneming 6 juni 2010: Totaal behandeling Aantal aangetast Percentage aangetast 49 stuks Behandeld met nematoden 0 0% Niet behandeld 10 35% 29 stuks De aangetroffen nesten waren kleiner van formaat dan bij de nesten van de onbespoten bomen. Silvia Hellingman Blz. 39 7-12-2010
Onbespoten bomen met massale aantasting Foto Henry Kuppen Waarneming 5 juli 2010 Halfwas eiken Beerseweg aanplant 1991 aantal bomen aangetast % aangetast reductie plaagdruk niet behandeld 29 12 41% 0% 1 maal behandeld 52 13 25% 40% 2 maal behandeld 20 3 15% 63,50% totaal 81 28 Ook tijdens de evaluatie door Kuppen op 5 juli waren de overgebleven nesten klein van formaat. Silvia Hellingman Blz. 40 7-12-2010
Behandeling eikenprocessierups 5 e larvestadium Waterschappen Aa aan de Maas in Mill Bij de waterschappen zijn 3 bomen met 12 nesten behandeld met nematoden. De rupsen waren in het 4 e en 5 e larve stadium. Resultaat van de behandeling levert 100% afdoding van de rupsen. Silvia Hellingman Blz. 41 7-12-2010
5. CONCLUSIE T.A.V. VELDPROEVEN MET NEMATODEN 1. Bestrijding van jonge en oudere rupsen met insectparasitaire nematoden is succesvol gebleken ondanks het feit dat de ontwikkeling van de hiervoor geschikte apparatuur nog niet afgerond is. In de winter van 2011 wordt de apparatuur geoptimaliseerd. 2. Weersomstandigheden en tijdstip zijn bepalend voor succes: - Droog weer of tenminste 3 uur droog na toepassing - Windstil of maximaal windkracht 2 is een vereiste om de bomen goed te bereiken 3. Spuiten op jonge rupsen (timing is essentieel) bespaart rupsen van beschermde vlindersoorten. In bomen waar beschermde vlindersoorten aanwezig zijn en/of waar voor de conventionele apparatuur moeilijk te bereiken nesten zijn, dan is het injecteren van de nesten een goed alternatief. Bacteriepreparaten werken een paar weken door en kleven aan blad en onderliggende beplanting. Nematoden sterven al een paar uur na toepassing waardoor het neveneffect op beschermende soorten in een later stadium minimaal is. 3. Tijdstip behandeling bomen met nematoden: - Eerst inventariseren of de rupsen al geboren zijn. Landelijk kan het verschillen. - Risico inventarisatie en monitoring met feromoonvallen geven inzicht in de te verwachten populatieopbouw in een regio. Dan kan de bestrijding hierop worden afgestemd - Rupsen moeten bij donker weer worden behandeld met nematoden. In de regel beginnen ze bij de schemering met vreten aan knoppen en bladeren. 's Nachts is er sprake van de meeste vraatactiviteit. 4. Kennis van de biologie is essentieel. Bedrijven die zich bezig gaan houden met de bestrijding van de rupsen met insectparasitaire nematoden moeten eerst worden opgeleid in de biologie en monitoring van de populatie. 5. Naar verwachting zullen de kosten van de bestrijding met nematoden niet veel hoger uitvallen dan bestrijding met bacteriepreparaat. 6. De beste resultaten worden verkregen als er iets meer bladoppervlakte is en de bomen 2 keer worden behandeld. Dit jaar is ook gebleken dat veel eipakketjes veel later uitkwamen. Ontwikkeling van voorjaarstemperatuur is bepalend. 7. De aangepaste KWH werkt effectief onder een aantal voorwaarden: - Alleen bij lagere bomen als er niet voldoende blad aanwezig is. - Bij meer bladoppervlakte blijkt de aangepaste KWH goed te werken, onder de voorwaarde dat het windstil is. De gebruikte nematoden vallen onder de Nederlandse Flora- en Faunawet en mogen vrijelijk worden toegepast. Naar aanleiding van Kamervragen antwoordde de Minister van Landbouw positief te zijn ten aanzien van deze methode. Silvia Hellingman Blz. 42 7-12-2010