Bouwkunst is gestolde muziek* In hoeverre had het Stretto House het Stretto House kunnen zijn zonder Stretto? Willemke Snijders Filosofie & Architectuur januari 2013
Afb. 001 Isometrie Stretto House
Bouwkunst is gestolde muziek* Een woning parallel aan een compositie van Béla Bartók. Dat is wat het Stretto House van Steven Holl wil zijn. Holl raakte geïnspireerd door de geluiden van de omgeving toen hij het Stretto House ontdekte. De plek bestond uit drie betonnen dammen waarover wateren stroomden. Het constante geluid van de overlappende wateren was het basis principe waaruit het concept voor het Stretto House gevormd is. In de eerste schetsen gebruikte Steven Holl het overlappende karakter om schaduwen te creëren welke wenselijk waren wegens de felle zon in Texas. Na een discussie met een voormalig student, een pianist, besloot Holl de woning toe te wijden aan het muzikale concept stretto. De stretto is het deel in de muziekvorm fuga waar de melodieën elkaar gaan overlappen en het tempo gaat versnellen. Music for Strings, Percussion, and Celeste van de Hongaarse componist Bela Bartok (1881-1945), het gekozen werk voor de principes van het Stretto House. In literatuur over het Stretto House worden bijna aile architectonische ingrepen toegewijd aan de compositie van Bartók, terwijl de keuze voor stretto als concept een gevolg is van de omgeving. In de volgende alinea s wordt geschreven over de ingrepen die gedaan zijn. lngrepen welke door Steven Holl gemotiveerd worden door aspecten uit de compositie van Béla Bartók. Vervolgens wordt er met een kritische blik gekeken of deze ingrepen wellicht ook gemotiveerd hadden kunnen worden door te refereren aan de omgeving. In hoeverre is het Stretto House werkelijk gebaseerd op een Stretto? *Citaat: Johann Wolfgang von Goethe 4
Gelijk aan de partituur van Music for Strings, Percussion, and Celeste bestaat het Stretto House uit vier delen. Daar waar het muziekwerk bestaat uit de composities Andante tranquillo, Allegro, Adagio, Allegro molto bestaat het Stretto House uit vier doorsneden welke worden gemarkeerd door een uit metselwerk opgetrokken orthogonale ruimte. Het naast het Stretto House gelegen stromende water, welk Steven Holl tot een stretto hebben doen inspireren, is door de drie betonnen dammen opgedeeld in vier bewegende wateren. De keuze om het ontwerp uit vier doorsneden te Iaten bestaan had ook gemotiveerd kunnen worden door te refereren aan de omgeving. Tevens worden drie van de vier fragmenten, welke de vier doorsneden van het Stretto House markeren, door keerwanden uitgelijnd met de betonnen dammen die het water opdelen in vier wateren. [afb.002] Het vierde fragment is uitgelijnd aan een brug welke de connectie vormt tussen het hoofdgebouw en het gasthuis. De vier verschillende delen van de compositie staan ook niet parallel aan de vier doorsneden van het Stretto House. De keuze om het gebouw uit vier doorsneden te Iaten bestaan had gemotiveerd kunnen worden door de referen aan de omgeving. [1.] Naast het gegeven van de vier delen waaruit de compositie bestaat oefent ook de inhoud van het werk invloed uit op het Stretto House. Het eerste deel van Music for Strings, Percussion, and Celeste is Andante tranquillo, een fuga in een rustig tempo met een steeds wisselende maatsoort. Een fuga is een muziekvorm welke bestaat uit een belangrijke melodie die eerst eenstemmig ten gehore wordt gebracht. Vervolgens wordt de fuga meerstemmig door dezelfde melodie te Iaten herhalen door diverse stemmen. De stretto is het deel in de fuga waar de melodieën elkaar gaan overlappen en het tempo gaat versnellen. Het begrip overlappen is een van de belangrijkste motieven van de fuga. De overlappende lijnen van de Andante tranquillo zijn vertaald naar de daken van het bouwwerk. De vier doorsneden van Stretto House bestaan elk uit meerdere ruimten welke eigen dakvlakken hebben. De Iicht gebogen daken verschillen in grootte en hoogte en overlappen elkaar. Hiermee refereren de daken aan het overlappende karakter van de fuga. 1. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.7-8. 5
Afb. 002 Locatie Stretto House 6
De bewegingen van de strijkers welke de melodische lijn ten gehore brengen in Andante tranquillo vormen de basis voor de opvolgende drie delen van het muziekwerk. De fuga vormt dus ook de basis voor het overlappende karakter in de doorsnede van het Stretto House. Echter, de omgeving heeft Steven Holl de inspiratie geschonken om het Stretto House een parallel te Iaten zijn aan een stretto. De overlappende wateren nabij het Stretto House, welke Holl hebben doen overtuigen dat het gebouw een parallel aan een stretto moest zijn, zijn hierdoor de inspiratiebron geweest voor het overlappende karakter van de daken. Het constante en overlappende geluid van het water heeft doen beslissen tot de keuze van een fuga en hiermee ook tot de keuze van de overlappende daken. [afb.003] Het dak is hierdoor een reflectie van het landschap. [1.] Naast het overlappende karakter van de daken refereren de daken ook aan de Iichte en vloeiende klanken van de strijkers. De compositie van Bartók vormt met de bewegingen van de zware geluiden van percussie en de Iichte klanken van de strijkers het basisprincipe voor de doorsneden en plattegronden van het Stretto House. De vier doorsneden worden gevormd door het zogenaamde contrast tussen het harde zware en het fijne Iichte. De fijne metalen dakplaten zijn een parallel aan de tedere klinkende klanken van de strijkers. Daarin tegen vormen de massieve gemetselde blokken een parallel aan de wrede harde klanken van het slagwerk. De metalen daken overlappen de vier gemetselde bouwdelen waardoor er ruimten gevormd worden.[afb.003] Het contrast tussen het harde zware en het fijne Iichte had ook uit de omgeving gehaald kunnen worden. Afb. 003 Schets doorsnede Stretto House 1. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.7-8. 7
Afb. 004 Melodische lijn Andante tranquillo Het zware orthogonale metselwerk doet namelijk denken aan de massieve betonnen dammen waar de wateren over stromen en het fijne karakter van de daken doet denken aan het water. Wanneer het water en de dammen in doorsnede worden bekeken is zichtbaar dat het harde zware ook overlapt wordt door het fijne Iichte. Net als in de doorsnede van het Stretto House. Het contrast tussen het harde zware en het fijne Iichte had gemotvieerd kunnen worden door de omgeving, echter door de volgende ingreep van Steven Holl is het Stretto House onlosmakelijk verbonden met het werk van Béla Bartók. De in de partituur geschreven melodie van het eerste deel Andante tranquillo is vertaald naar de vormen van de metal en daken. De daken zijn zo gebogen dat ze in doorsnede de in muzieknoten genoteerde toonhoogtes van de melodie van de fuga weergeven. [afb. 004] Daar waar het dak naar de melodie met verschillende toonhoogtes refereert, verwijst het metselwerk naar de slagwerk instrumenten welke een toonhoogte kunnen Iaten klinken. Een slag op een trom verwijst naar een. gemetseld doorsnede fragment welke dan ook niet varieert in (toon)hoogte. [1.] 1. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.7-8. 8
Naast de gevels en de daken is in het ontwerp van het Stretto House een binnenruimte ontwikkeld welke verwijst naar de omgeving. Een aqueous space is vervaardigd door een aantal principes; rechthoekige vloerplaten Iaten het niveau van de ene ruimte doorlopen naar andere ruimtes, dakplaten creëren ruimte over en tussen de wanden en afgekapte wanden Iaten Iicht toe door dakramen. Hierdoor is de plattegrond geheel orthogonaal geworden terwijl de doorsnede curvilineaire is. In eerste instantie lijken deze ingrepen geheel gebaseerd op de omgeving, maar niets is minder waar wanneer de muziek begint te spelen. Het gasthuis is namelijk een interversie op deze plattegrond en doorsnede. De plattegrond is curvilineaire en de doorsnede is orthogonaal. [afb. 005] De interversie is een parallel aan de interversie in het eerste deel van Music for Strings, Percussion, and Celeste, Andante tranquillo. Een interversie in de muziek houdt in dat het akkoord wordt omgekeerd. Als voorbeeld; het C-akkoord (c-e-g) kan worden omgekeerd naar e-g-c en g-e-e. Door deze interversie worden zowel de omgeving als de muziek als de arohitectuur met elkaar verbonden. Deze ingreep had niet plaats kunnen vinden zonder de invloed van het werk van Béla Bartók. Daar waar de omgeving als inspiratie bron heeft gediend geeft een element uit de compositie van Béla Bartók Steven Holl principes welke onlosmakelijk verbonden zijn met de fuga Andante tranquillo en niet direct te herleiden zijn uit de omgeving. [1.][2.] 1. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.7-8. 2. Martin, E (1994) Architecture as a translation of music. New York: Princeton Architectural Press, pp. 56. 9 Afb. 005 Doorsnede
De laatste doorsnede van het Stretto House gesitueerd aan het water is bedoeld als een centrum welke twee ruimtelijke elementen verbindt. Namelijk het water uit het landschap en de aqueous space van de architectuur. [afb. 003] Deze verbinding wordt versterkt doordat het water uit het landschap deze laatste niet gebruikte ruimte binnenloopt. Er wordt dus een ware connectie gevormd tussen de architectuur en het landschap. Het Stretto House was sterker geweest wanneer de stretto met de omgeving verbonden was. [1.] Naast de direct zichtbare architectonische ingrepen zijn er ook minder direct waarneembare overeenkomsten tussen het werk van Bartók en Holl. Er is een verhouding systeem waar zowel Music for Strings, Percussions, and Celeste als het Stretto House aan gerelateerd is, namelijk de gulden snede. Met de gulden snede wordt een (mathematisch) proportie systeem aangeduid waar elk volgend element van een reeks, volume of lijnstuk de som van de vorige twee elementen vormt. Wanneer de elementen a en b worden genoemd geldt; a:b = (a+b)/a. Bela Bartok gebruikte wanorde als een instrument voor het componeren van zijn werken. De compositie van Andante tranquillo is gebaseerd op de Fibonacci-Reeks (1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55,. 89) welke door zijn eigenschappen nauwe verbanden bezit met de gulden snede. Afb. 006 Gulden snede in Stretto House 1. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.7-8. 10
Celeste bestaat bijvoorbeeld uit 89 maten en de strijkers verwijderen hun dempers in maat 34. Bartok creëert wanorde jegens de Fibonacci-Reeks wanneer er een climax wordt bereikt in maat 56 en de celesta begint te spelen in maat 77. Deze wanorde tegenover de gulden snede is ook terug te vinden in het Stretto House. Daar waar bijna alle oppervlakken gerelateerd zijn aan de gulden snede vormen de rechthoekige ruimten een contrast met de ruimten die de curvilineaire daken creeren. [afb. 006] Door de ruimtelijke relatie tussen het rechthoekige en het curvilineaire wordt dus de wanorde geschept jegens de gulden snede. De eigenschappen die het Stretto House heeft gekregen door de wanorde jegens de gulden snede is een aspect welke uit de compositie verkregen is. Music for Strings, Percussion, and Celeste moet eerst geanalyseerd en bestudeerd zijn voordat deze eigenschappen geconstateerd en gebruikt konden worden. Hier waar de symboliek van het bouwwerk dieper gaat heeft de omgeving geen invloed meer op de gedane architectonische ingrepen. [3.] Het bouwwerk is een samenspel van de omgeving en Music for Strings, Percussion, and Celeste. De omgeving geeft een aantal principes welke goed zichtbaar zijn in het ontwerp van het Stretto House en welke net zo goed gemotiveerd kunnen worden door de omgeving. Het constante en overlappende geluid van het water heeft doen beslissen tot de keuze van een fuga en hiermee ook tot de keuze van de overlappende daken. Het dak is hierdoor een reflectie van het landschap. Ook de keuze om het bouwwerk uit vier doorsneden te Iaten bestaan en het contrast tussen harde zware en het fijne Iichte had even goed gemotiveerd kunnen worden aan de omgeving als aan de compositie van Béla Bartók. Het muziekwerk oefent pas echt invloed uit op het bouwwerk wanneer er naar de minder direct zichbare elementen gekeken wordt. Wanneer er dieper op de symboliek van het Stretto House ingegaan wordt blijkt de compositie van Béla Bartók onlosmakelijk verbonden te zijn met het bouwwerk. Het contrast tussen het zware en Iichte, welke worden vertaald naar orthogonale en curvilineaire ruimten, leek in eerste instantie gemakkelijk 3. Martin, E (1994) Architecture as a translation of music. New York: Princeton Architectural Press, pp. 58-59. 11
aan de omgeving gekoppeld te kunnen worden. Later bleek dat de wanorde die het orthogonale en curvilineaire scheppen een parallel is aan de wanorde jegens de gulden snede in het eerste deel Andante tranquillo. Ook het binnen wat bewust op de omgeving is gebaseerd wordt gebruikt om de muziek te kunnen Iaten spreken in de architectuur. Het orthogonale en curvilineaire dat gecreëerd wordt door deze ingrepen wordt omgekeerd toegepast in het gasthuis. Deze intervisie is een parallel aan de intervisie in het eerste deel van Music for Strings, Percussion, and Celeste., Het eerste deel, de fuga, heeft veel invloed gehad op het ontwerp van het Stretto House. De overige delen van de compositie minder terwijl hier wellicht ook interessante principes uitgehaald hadden kunnen worden. Behalve strijkers en percussie vervult de celesta in het tweede deel Allegro ook een belangrijke rol. In het derde deel heeft de xylofoon een belangrijke partij. De titels gebruikt voor de vier delen zijn termen die veel in de muziek worden gebruikt. Allegro wordt bijvoorbeeld gebruikt voor een levendig en vrolijk karakter en impliceert hier mee een hoger tempo. De keuze tot vooral het gebruik van de fuga is begrijpelijk. Het concept is stretto. Veel architectonische ingrepen welke direct zichtbaar zijn voor de toeschouwer van het gebouw hadden gemotiveerd kunnen worden door te refereren aan de omgeving. Wanneer er op dat niveau meer gedaan was met het werk van Bartók was het concept stretto beter aangekomen bij de toeschouwer. Echter wordt het concept zeer sterkt gemaakt door de dieper liggende symboliek en had het Stretto House van Steven Holl geen Stretto House kunnen zijn zonder stretto. Vandaar de titel: Bouwkunst is gestolde muziek.* *Citaat: Johann Wolfgang von Goethe 12
13
Bronvermelding *Bouwkunst is gestolde muziek. Citaat: Johann Wolfgang von Goethe, Duits schrijver en dichter 1749-1832 boeken *Holl, S (1 969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press. *Martin, E (1 994) Architecture as a translation of music. New York: Princeton Architectural Press, pp. 55-59. afbeeldingen Afb 001 Afb 002 Afb 003 Afb 004 Afb 005 Afb 006 Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.18. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.16. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.11. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.2. Holl, S (1969) Stretto house: Steven Holl Architects I introduction by Steven Holl. New York: The Monacelli Press, pp.17. Ouvernoy, S (2008) Leonardo da Vinci: Architecture and Mathematics I edited by Sylvie Duvernay. Basel: Birkhauser Basel, pp.266. 14