GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 1 januari / februari 2013 België Belgique P.B. P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246 Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer : P 509219 RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat 60-3500 Hasselt
Stefan Kempeneers Voorzitter GVL Schoorbroekstraat 36 B-3806 Sint-Truiden Geologische Vereniging Limburg www.geolithos.be Correspondentieadressen: Bestuur: Mathieu Driesen Secretaris GVL Kruisheideweg 32 B-3520 Zonhoven Erevoorzitster : Mevr. Huygens Ernestine, Boekterheide 27, B 3550 Heusden-Zolder, tel: 011/53.65.38 Voorzitter: Stefan Kempeneers, Schoorbroekstraat 36, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.14.00, e-mail: stefan.kempeneers@skynet.be Vice-voorzitter: Nico Nilis, Beringersteenweg 52/8, B 3520 Zonhoven Tel: 011/81.79.63, e-mail: nico.nilis@gmail.com Secretaris-Penningmeester: Mathieu Driesen, Kruisheideweg 32, B-3520 Zonhoven Tel: 0496/76.52.73, e-mail: driesen.tilkin@gmail.com Samenaankoop: Luc Waumans, Pampertstraat 22a, B-3590 Diepenbeek Tel: 011/22.03.83, e-mail: luc.waumans@gmail.com Bestuursleden Francis Reenaers, Bosblook 37, B 3600 Genk Tel: 089/36.44.74, e-mail: francis.reenaers@yahoo.com Medewerkers: Geolithos: Dirk Cornelissen, Borggravevijverstraat 60, B 3500 Hasselt Tel: 011/23.27.47, e-mail: dirk.cornelissen@gmail.com Bibliotheek: Udo Van Laethem, R. Schrijversstraat 33, B 3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.10.64, e-mail: udo.van.laethem@pandora.be Peter Sledz, Scheymanshof(Kin) 32, B-3640 kinrooi e-mail: peter.sledz@telenet.be Freddy Bollaerts, Berkstraat 29 H, B-3460 Bekkevoort e-mail: f.bollaerts@telenet.be Kris Vanderschot, Houtmarkt 15, B 3800 Sint-Truiden Tel: 011/68.65.95, e-mail: krisvanderschot@gmail.com RAW CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen
Wat willen de GVL ers? Een dubbel gevoel. Zoals eerder aangekondigd zouden we tijdens de ledenbijeenkomst van vrijdag 7 december een blik werpen op het jaar 2013. Samen brainstormen over de activiteiten voor het volgend jaar. Welke voordrachten zullen we organiseren? Waar gaan we op excursie? Organiseren we een meerdaagse buitenlandse trip? Alle tips en suggesties zouden we verzamelen tijdens deze ledenbijeenkomst. En dat is ook gebeurd. Alleen spijtig dat er zo weinig aanwezigen waren. Speelde het weer een rol in de opkomst? Maakt het voor de leden niet uit wat er op het programma staat? Zijn we als bestuur goed bezig of niet? Ondanks de mindere opkomst gaan we trachten om toch een mooie activiteitenkalender voor 2013 op te stellen. Alle ideeën en suggesties zijn nog steeds welkom. Hoe meer, hoe liever! 2012 is alweer voorbij. Met zijn ups en downs. Enkele down-momenten ten spijt onthouden we natuurlijk alle ups. Deze ups vormen de motivatie voor een prachtig 2013. Met zijn allen gaan we er een lap op geven! Ik hoop jullie in grote getale te mogen verwelkomen op onze activiteiten. Gelukkig Nieuwjaar! Stefan Blz. 3
INHOUD : 3. Nieuwjaarsboodschap voorzitter 4. Algemene ledenvergaderingen 5. Mededelingen: Feestvergadering Beurzen en tentoonstellingen 6. CSI mosasaurus 7. Gelezen in de kranten: Uitgestorven megapiranha had krachtigere beet dan T-rex 10. Uniek fossiel van wespenverorberende spin ontdekt 11. Zeldzame meteoriet van 300 kg opgegraven in Polen 12. Zestien miljoen jaar oude lifter ontdekt op eendagsvlieg 13. Oudste voetstappen van olifantenkudde ontdekt AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering Evenementenhal Den Dijk te Zonhoven : Voor aanvang of tijdens pauzes is er steeds mogelijkheid tot aankoop en/of ruilen van mineralen en fossielen. Tevens zal de shop dan geopend zijn! ZATERDAG 26 JANUARI 2013 vanaf 14u : Naar jaarlijkse gewoonte zal ook dit jaar onze eerste ledenvergadering in het teken staan van de start van een nieuw werkjaar en al even traditioneel voorziet de vereniging het nodige vocht en vlaai. Wij hopen op een talrijke opkomst. VRIJDAG 08 FEBRUARI 2013 vanaf 20u : Micro-mount avond. Klein spul om te determineren breng deze dan zeker mee! Zoektochten : In de maanden januari en februari zullen er geen door de Geologische Vereniging Limburg georganiseerde zoektochten plaatsvinden. Blz. 4
Mededelingen : Feestvergadering 2013: Noteer alvast 09 maart 2013 met stip in jullie agenda, want dan zal onze jaarlijkse feestvergadering plaatsvinden. De locatie staat nog niet vast. Gelieve u daarom tijdig (voor 15 februari 2013!) in te schrijven bij Mathieu Driesen zodat u alle verdere info (plaats, menukeuze,..) kan worden toegestuurd. Mathieu Driesen: 011/72 59 24 0496/76 52 73 email: driesen.tilkin@gmail.com Beurzen en tentoonstellingen : 23 en 24 februari 2013: IMRA Kinepolis Business & Com. Center - Groenendaallaan 394 2030 Antwerpen; open: zaterdag van 12 tot 18u en zondag van 10 tot 17u30 inlichtingen: r.serraris@hotmail.com. Zondag 03 maart 2013: 24 e mineralen- en fossielenbeurs HANNUT: Marché Couvert, Route de Landen, Hannut; open van 10 tot 18u met tentoonstelling mineralen van India inkom gratis. 17 maart 2013: NAUTILUS-GENT 38 e internationale mineralen- en fossielenbeurs lokalen van het Koninklijk Atheneum Voskenslaan 60 9000 Gent (vlakbij St. Pietersstation); open: van 10 tot 18u. 27 en 28 april 2013: MINERANT 2013 Antwerp Expo, zaal 2 Jan Van Rijswijcklaan 191 Antwerpen; organisatie: Mineralogische Kring Antwerpen - tentoonstelling: Gouden jubeleum MKA50: indoor goudpannen info: http://www.minerant.org/mka/minerantnl.html - open van 10 tot 18u. 12 en 13 oktober 2013: MINERAL 2013 Namur Expo; open 12/10/13 van 12 tot 18u en op 13/10/13 van 10 tot 18u. Een boeiend artikel, een verslag van een zoektocht kruip eens achter jullie laptop of PC en bezorg het mij! Blz. 5
CSI Mosasaurus Volg het nieuwste mosasaurusonderzoek én het prepareerwerk aan de nieuwe mosasaurus Carlo in het open lab van het museum Vanaf 16 december zijn ze te zien: de eerste stukken van de nieuwe mosasaurus Carlo. In de nieuwe tentoonstelling CSI Mosasaurus kan iedereen het prepareerwerk én het onderzoek aan de nieuwe mosasaurusvondst van dichtbij volgen. De nieuwe tentoonstelling draait volledig om het meest recente high-tech-onderzoek naar mosasauriërs. Er zijn zelfs al een paar resultaten van onderzoek naar het skelet van de nieuwe mosasaurus Carlo te zien. Het grootste deel van het fossiel moet echter nog uit de kalksteen vrijgelegd worden; een monsterklus die in het open lab te volgen is. In de ENCI-kalksteengroeve bij Maastricht ontdekte graafmachine-operator Carlo Brauer in september 2012 een fossiele mosasauruskaak. Verdere opgraving door het NHMM liet Blz. 6
zien dat het om een relatief compleet skelet ging. Het skelet is naar Carlo Brauer vernoemd; in de komende negen maanden hoopt het museum de botten uit de kalksteen vrij te prepareren. Wetenschappers gebruiken CT-scanning, electronenmicroscopie, massaspectrometrie en talloze andere slimme technieken om meer te weten te komen over het leven van uitgestorven dieren. CSI Mosasaurus neemt je mee op deze speurtocht naar het verhaal achter de botten. De expositie geeft antwoord op allerlei vragen, zoals Hoe snel groeide een mosasaurus? Hadden ze pijn in hun staart? Wat kunnen de krasjes op het tandglazuur vertellen Lukt het om DNA uit mosasaurusfossielen te halen? en Hoe groot was een mosasaurusbrein? De tentoonstelling loopt van 16 december 2012 tot en met 15 september 2013 Gelezen in de kranten. Uitgestorven megapiranha had krachtigere beet dan T. rex De uitgestorven megapiranha had een enorme bijtkracht die relatief gezien zelfs groter was dan die van de T. rex. Dat blijkt uit onderzoek. Zijn bijtkracht en die van de nog in leven zijnde zwarte piranha is dan ook groter dan die van alle vissen die ooit geleefd hebben. Blz. 7
Wetenschappers van de George Washington University trekken die conclusies in het blad Scientific Reports. Voor hun studie bestudeerden ze levende zwarte piranha s en fossiele resten van de Megapiranha paranensis. De studie levert opvallende resultaten op. Grote prooien Zwarte piranha s zijn vrij klein, maar ze deinzen er niet voor terug om prooien veel groter dan zijzelf zijn, aan te vallen. En de piranha kan zich dat prima veroorloven, zo stellen de onderzoekers. Ze ontdekten dat de vis kan bijten met een kracht die dertig keer groter is dan zijn gewicht. Een opmerkelijk kenmerk waar geen enkel ander gewerveld dier over beschikt, schrijven de onderzoekers. Ter vergelijking: de kracht van de piranha is ongeveer drie keer groter dan die van een Amerikaanse alligator van vergelijkbare grootte. De krachtige beet wordt mede mogelijk gemaakt door de grote spiermassa in de kaken van de piranha en het feit dat hij zijn kaken heel efficiënt en met grote kracht kan sluiten. De kaak van de zwarte piranha, inzet de tanden van de Megapiranha. Afbeelding: SH (inzet: Cione et al.). Blz. 8
Megapiranha De onderzoekers bestudeerden zoals gezegd niet alleen de zwarte piranha, maar richtten zich ook op een uitgestorven familielid van deze vis: de Megapiranha paranensis. Ze vergeleken diens bijtkracht met die van andere grote gewervelde roofdieren. Bijvoorbeeld T. rex. De bijtkracht van deze dinosaurus was zo n drie keer groter dan die van de sterkste M. paranensis. Dat verschil is echter te wijten aan het feit dat de lichaamsmassa van T. rex vele malen groter was. Relatief gezien is M. paranensis toch echt de sterkste. Al met al zijn de kaken van zowel M. paranensis als de zwarte piranha ijzersterk. In verhouding zelfs sterker dan die van alle vleesetende vissen die nu nog in leven zijn of ooit op aarde hebben rond gezwommen. Onderstaand figuur laat dat mooi zien. Relatief gezien zijn de zwarte piranha en megapiranha zelfs sterker dan de Megaselachus megalodon, een haai die wel achttien meter lang kon worden en tanden van zo n achttien centimeter groot had. De bijtkracht van roofvissen met elkaar vergeleken. Afbeelding: Karen Carr. Bron: Scientias.nl 21 december 2012 Blz. 9
Uniek fossiel van wespenverorberende spin ontdekt Onderzoekers hebben een fossiel gevonden van een spin die op het punt staat een wesp te verorberen. Zowel de wesp als de spin, beide zo n honderd miljoen jaar oud, zijn perfect bewaard gebleven in barnsteen. Volgens de onderzoekers is dit het enige fossiel van een spinnenaanval die ooit is gevonden. De fossielen werden in het barnsteen gevonden in de Hukawng vallei in Myanmar. De wesp en de spin dateren terug tot een periode tussen 97 en 110 miljoen jaar geleden, vermoedelijk toen dinosauriërs nog op aarde rondliepen. Naast het in tijd stilstaande conflict is het lichaam van een grotere en mannelijke spin gevonden. Beide spinnen bevinden zich in hetzelfde web, waar ook restanten van zijn gevonden. Daarmee is deze vondst het oudste fysieke bewijs van sociaal gedrag tussen spinnen. Dergelijk gedrag bestaat nog tussen sommige soorten spinnen, maar is volgens de onderzoekers uiterst zeldzaam. De meeste spinnen leven en jagen namelijk zelfstandig. Gevangen in angst Dit was een mannelijke wesp die plots gevangen zat in een spinnenweb, aldus George Poinar Jr., een zoöloog aan de universiteit van Oregon en wereldexpert op het gebied van Blz. 10
insecten gevangen in barnsteen. Dit was de ergste nachtmerrie van de wesp, en die is nooit geëindigd. De wesp keek de spin aan op het moment van de aanval, toen beide gevangen werden in boomhars. Men vermoedt dat spinnen zo n 200 miljoen jaar geleden zijn ontstaan, hoewel het oudste fossiel van een spinnenweb dat ooit gevonden is 130 miljoen jaar oud is. Een dergelijke aanval van een spin van deze leeftijd is volgens de onderzoekers bovendien uniek. Zowel de wesp als de spin behoren toe aan rassen die inmiddels zijn uitgestorven. Referentie: Oregon State University Bron: Archeologie online 10 okt 2012 Zeldzame meteoriet van 300 kilo opgegraven in Polen Poolse geologen hebben de grootste meteoriet opgegraven die ooit ontdekt werd in Oost- Europa. Ze hopen dat de ontdekking voor nieuwe inzichten zou kunnen zorgen over de samenstelling van de binnenste laag van de aardkorst. "We weten dat de aardkorst uit ijzer bestaat, maar kunnen die niet bestuderen. Nu hebben we een 'genodigde' uit de ruimte, die gelijkaardig is in structuur en die we makkelijk kunnen onderzoeken", aldus professor Andrzej Miszynski in Porzan, in het westen van Polen, waar de ontdekking gisteren bekendgemaakt werd. Bron: hln-online 1 november 2012 Blz. 11
Zestien miljoen jaar oude lifter ontdekt op eendagsvlieg Wetenschappers hebben in een zestien miljoen jaar oud stukje barnsteen een bijzonder tafereel aangetroffen: een springstaart krijgt een lift van een eendagsvlieg. En hoewel beide soorten nog steeds voorkomen is een dergelijk tafereel tot op heden nog nooit in het echt waargenomen. Wetenschappers bestudeerden het stukje barnsteen met behulp van de nieuwste technieken. Ze maakten er speciale CT-scans van en kregen zo een heel goed beeld van wat zich hier nu precies afspeelde. Op de plaats waar de vleugel van de eendagsvlieg aan het lichaampje vastzit, troffen de onderzoekers een springstaart aan. Op 3D-beelden van het scenario is te zien dat de springstaart op het moment dat het tafereel werd vereeuwigd los begon te komen van de vlieg. Waarschijnlijk probeerde de springstaart weg te springen om aan hars die over zijn lift heen stroomde te ontkomen. Tevergeefs: zowel de springstaart als eendagsvlieg kwamen in hars vast te zitten, de hars werd hard en vereeuwigde het tafereel. De eendagsvlieg Het is best een verrassende vondst, zo meldt het blad PLoS ONE. Het is voor het eerst dat er bewijs wordt gevonden van een volwassen eendagsvlieg die een ander organisme een lift geeft. Eendagsvliegen leven immers vaak maar enkele uren tot enkele dagen en dus is er weinig tijd voor andere organismen om op zo n vlieg te klimmen en het hogerop te zoeken. Dat er nog nooit lifters op eendagsvliegen zijn aangetroffen, heeft deels waarschijnlijk ook te maken met het feit dat eendagsvliegen lastig te bestuderen zijn. Ze Blz. 12
leven maar kort en in dat korte, volwassen leven eten ze niet: ze planten zich alleen voort. De springstaart bij de vleugel van de eendagsvlieg. Afbeelding: PLoS ONE 7(10): e47651. doi:10.1371/journal.pone.0047651. De springstaart Dat springstaarten soms wel eens een lift krijgen, was wel al bekend. In 2010 ontdekten wetenschappers in een ander stukje barnsteen een hooiwagen met op zijn poot vijf kleine springstaarten. Die ontdekking leidde eigenlijk weer tot deze ontdekking. Onderzoeker David Penney las over de vijf springstaarten die meeliftten en moest toen denken aan een stukje barnsteen dat hij eerder al had gevonden. Hij had al gezien dat er iets op de eendagsvlieg zat. Zou het een springstaart kunnen zijn? Dat bleek inderdaad het geval te zijn. Blijkbaar liftten springstaarten op meerdere organismen mee. Dat verklaart hoe de springstaarten die goed kunnen springen, maar niet zo gemakkelijk grote afstanden kunnen afleggen het toch ver kunnen brengen. Hoewel de springstaart nog nooit in het echt op een eendagsvlieg is aangetroffen, is het zeer waarschijnlijk dat het vandaag de dag nog wel eens voorkomt dat de springstaart een lift krijgt. Bron: Scientias.nl 18 oktober 2012 Oudste voetstappen van olifantenkudde ontdekt Blz. 13
In de woestijn van Abu Dhabi hebben onderzoekers zeven miljoen jaar oude voetstappen van veertien olifanten gevonden. Het zijn de oudste sporen die ooit van een olifantenkudde zijn teruggevonden. De onderzoekers beschrijven hun ontdekking in het blad Biology Letters. Oude sporen, nieuwe conclusies De sporen zijn niet helemaal nieuw voor de wetenschap. Enkele jaren geleden werden deze al gevonden. Maar nu pas kunnen de onderzoekers concluderen welk verhaal de voetstappen vertellen. De route die de olifanten aflegden. Afbeelding: Mauricio Antón Om het verband tussen de voetstappen te ontdekken, lieten de wetenschappers een vlieger met daaraan een camera op. De onderzoekers moesten wel hun toevlucht nemen tot deze aanpak: de stappen zijn te klein om op satellietfoto s te worden waargenomen. Met behulp van de camera werden verschillende foto s van het gebied gemaakt die Blz. 14
vervolgens weer aan elkaar werden geplakt. Zo konden de onderzoekers patronen in de sporen ontdekken. Analyse Uit een analyse blijkt dat de sporen toebehoren aan een groep bestaande uit dertien olifanten. Daarnaast zijn er ook voetstappen gevonden van een olifant die zich in zijn eentje voortbewoog. Zijn voetstappen zijn over een lengte van maar liefst 260 meter bewaard gebleven. Sociaal De wetenschappers zijn vanzelfsprekend in hun nopjes met de oeroude voetstappen. Ze kunnen aan de hand van de stappen namelijk meer leren over het sociale leven van de voorouders van de moderne olifant. Vooralsnog wijzen de voetstappen erop dat er veel overeenkomsten zijn tussen de moderne olifant en de voorouders daarvan. Ook de oude olifanten verplaatsten zich in groepen die door een volwassen vrouwtje werd aangevoerd. Zo n groep bestond uit olifanten van verschillende groottes en er was waarschijnlijk zelfs één jong bij. Ook ontdekten de onderzoekers dat mannetjes vroeger (net als nu) in hun eentje rondtrokken. Een andere belangrijke conclusie is dat zich in de woestijn van Abu Dhabi ooit olifanten bevonden. De moderne olifant komt namelijk niet in dit gebied voor. De gevonden sporen. Foto: Brian Kraatz / Olga Otero. Het is overigens niet helemaal duidelijk welke olifantensoort de sporen achterliet. Hoogstwaarschijnlijk gaat het om de soort Stegotetrabelodon syrticus. Als dat het geval is, lijkt deze in sociaal opzicht aardig op de moderne olifant. Maar qua uiterlijk zijn er grote verschillen. Zo had deze olifant bijvoorbeeld slagtanden op zowel zijn onder- als bovenkaak (zie ook de foto helemaal bovenaan dit artikel). Bron: Scientias.nl 22 februari 2012 -------------------------------------------------- Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels. Blz. 15
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- INSCHRIJVINGSFORMULIER Datum :. /. /. Naam :..... Voornaam :... Straat :.. nr : bus :.. Gemeente :.... Tel : e-mail :..... Interesse : - Algemene geologie O - Petrologie O - Paleontologie O - Mineralogie O - Bodemkunde O - Andere O Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 /jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin + 5 /jaar - steunend lid : 25 /jaar - Jeugd (- 16 j) : 15 /jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op naam van : Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B 3520 Zonhoven Rek nr : 235-0433721-46 IBAN BE33 2350 4337 2146 BIC GEBABEBB ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------- deelnameformulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2013 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektochtreglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar 2013. Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. De Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursieleider. ZOEKTOCHT: DATUM :. Lid HANDTEKENING : Verantwoordelijk ouder Voogd Familielid Naam en voornaam : Adres :.. Postcode en woonplaats :. Telefoon :.. Naam en leeftijd 1 e kind (*) : Naam en leeftijd 2 e kind (*) : (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familielid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Blz. 16