toen Utrechtse Open Monumentendag zaterdag 8 september 2012 17 e eeuw 18 e eeuw 19 e eeuw Groen van Toen is het thema van Open Monumentendag 2012. Groen is overal in de stad te vinden. Denk bijvoorbeeld aan de prachtige verborgen tuinen achter stadshuizen in de binnenstad, maar ook hofjes zijn vaak een verrassende groene oase in de stad. In het interieur van veel oude panden is de natuur verbeeld in bijzondere muur- en plafondschilderingen. Ook de oorsprong van de Utrechtse plantsoenen, parken en plaatsen gaat vele jaren terug. buiten- Mitros is de trotse bezitter van een prachtige buitenplaats: Nieuw-Amelisweerd.
Ten zuidoosten van Utrecht liggen drie aaneengesloten landgoederen: Nieuw- en Oud-Amelisweerd en Rhijnauwen. Dit gebied is een trekpleister voor veel Utrechters. Zeven dagen per week wordt hier volop gewandeld, gevaren, gejogd en gepicknickt. Voor veel mensen is het een uitstekende plek, op steenworp afstand van het centrum, om de drukte van de stad te ontvluchten. Naast een ideale plek om te recreëren is dit ook een gebied met een bijzondere geschiedenis. De drie imposante villa s doen hier nog aan herinneren, waaronder het wit gepleisterde landhuis In het interieur zijn nog veel oude elementen te vinden. Nieuw-Amelisweerd. Toen & nu Het huis springt al van verre in het oog. Door de diverse zichtassen in het landschap is het landhuis al van diverse punten in de omgeving te zien. Nieuw- Amelisweerd bestaat uit een U-vormig pand, van acht vensters breed. De voorgevel is symmetrisch met een licht vooruitstekende middenpartij met twee schuifvensters, een veranda en aan weerszijden een toegangsdeur. In de jaren 80 is het enorme pand geschikt gemaakt voor verschillende wooneenheden en zijn diverse doorgangen dichtgezet en sanitaire voorzieningen en nieuwe keukens geplaatst en vernieuwd. Wie goed kijkt ziet echter nog delen van de oorspronkelijke structuur en interieur. Een prachtige oude keuken, schoorsteenmantels, raamluiken en nog meer onderdelen hebben de diverse gebeurtenissen doorstaan. Aan de voorzijde van het pand, op de begane grond, zaten oorspronkelijk de vestibule, de salon en de zaal. Aan de achterzijde van het huis bevonden zich in de rechtervleugel een voormalige eetzaal en in de linkerv leugel de dienstvertrekken en een keuken. De ruimtes op de verdieping waren voormalige slaap- en kleedkamers. Een wandeling rond en door het huis doet beseffen dat het hier om een plek gaat met een geschiedenis die vele eeuwen terug gaat.
1660: Kasteel Groenewoude met de gracht en het achterliggende bouwhuis en de stal. 1710: Uit deze tekening van rond 1710 blijkt dat het huis toen uit twee lagen bestond en een voorgevel had met kruisvensters en een hoge vooruitstekende middenpartij. Ridderhofstad De oorsprong van landgoed Nieuw- Amelisweerd is te vinden in 1224. In dat jaar kreeg de ridder Amelius het waard in leen. Een waard was een eiland of een stuk land dat alleen bij hoog water onderloopt. Aan die periode dankt het gebied ook zijn naam: Amelisweerd is een verbastering van Amelius waard. Toen hij stierf werd het landgoed gesplitst en onder zijn drie zonen verdeeld. Twee delen daarvan vormen nu Oud- Amelisweerd en het andere deel is Nieuw- Amelisweerd. Ernst van Groenewoude kreeg in 1380 het gebied van Nieuw-Amelisweerd in leen en liet er kasteel Groenewoude bouwen. In 1538 werd Nieuw-Amelisweerd officieel erkend als ridderhofstad. Dit betekende dat het huis omgracht was, een erf had en de bewoner tot de ridderschap behoorde. Op een tekening uit 1660 is het huis met de gracht en het bouwhuis en de stal erachter te zien. Rond de gracht waren veel bomen geplant, waardoor Groenewoude letterlijk midden in het groen stond. In 1672 werd het kasteel zwaar beschadigd door de Franse troepen. Tien jaar later kocht Hendrick van Utenhove de middeleeuwse ruïne met het landgoed. Het landgoed zou nog tot 1808 in handen van zijn familie blijven. Een nieuwe buitenplaats Rond 1700 liet Hendrick van Utenhove op de plaats van het oude bouwhuis een nieuw onderkomen bouwen. Uit een tekening van rond 1710 blijkt dat het huis toen uit twee lagen bestond en een voorgevel had met kruisvensters en een hoge vooruitstekende middenpartij. Hierin zaten een centrale toegangsdeur en de middenpartij was verfraaid met pilasters en werd bekroond met een fronton, een driehoekige vorm. Rond 1800 waren de opvallende middenpartij en de kruisvensters verdwenen en het huis telde toen twee bouwlagen en acht vensterassen, zoals nu ook nog het geval is. Opvallend was dat de hoofdingang nu niet meer in het midden van de gevel zat, maar twee aan weerszijden van het midden. De resten van de voormalige ridderhofstad bleven verloren in het water staan. De ruïne lag pal voor het nieuwe landhuis en werd aangekleed met planten, waardoor de ruïne onderdeel van de tuin werd en de voormalige gracht een vijver. Rond 1700 werden ook de bossen voor en achter het huis aangelegd. In 1740 liet een van de erfgenamen een rood bakstenen koetshuis bouwen. Dit is nu, met een witte pleisterlaag, nog te bewonderen. Markies van St. Simon In de tweede helft van de 18e eeuw zorgde de bewoner Markies van St. Simon, als botanisch specialist en bloemenkweker, voor de aanleg van de zichtas door het voorbos, de Sneeuwklokjeslaan, en de slingerpaadjes, het open veld en de vijver met Zwitserse brug in het achterbos. Hij plantte diverse soorten bloemen en verbouwde exotische vruchten en groenten. Uit een brief van de Zweed Bjornstahl, die in 1775 op het landgoed verbleef, blijkt de schoonheid van het gebied: de Geleerde Her Marquis de Saint Simon bij wie wij nu verblijven op zijn mooie lieflijke Landgoed Amelisweerd even buiten de stadspoort bij Utrecht heeft mooie Oranjerieën; de hele winter door zijn hier bloemen, rozen, vruchten etc. Hier eten wij nu alle
dagen Asperges, aardbeitjes en Ananas, midden in de winter als midden in de zomer. Een van de beschreven oranjerieën stond tegen het huidige koetshuis aan, maar is in 1929 gesloopt. Na de dood van de markies in 1794 bleef het landgoed nog tot 1808 in handen van de familie Utenhove. Lodewijk Napoleon Oud- en Nieuw-Amelisweerd werden in dat jaar opgekocht door koning Lodewijk Napoleon. Hij wilde zelf in Oud-Amelisweerd gaan wonen en zijn manschappen huisvesten in Nieuw-Amelisweerd. Lodewijk Napoleon heeft er echter niet veel plezier aan beleefd, aangezien hij voornamelijk op Paleis het Loo verbleef en het pand in 1810 alweer verkocht. In totaal had hij er welgeteld slechts acht dagen gewoond. Dat de buitenplaats toen nog steeds een groen paradijs was, blijkt uit de verkoopadvertentie uit die tijd: Groote en wel aangelegde moestuinen, voorzien van vele en exquise vruchtbomen, twee kribben tot broeijerije, Een Wijngaard Bak en Menagerie geextendeerde Plantagien met zware opgaande bomen In 1860 werd het pand aangepast aan de laatste mode. en hakhout. Twee Karssen en Appelboomgaarden. Twee Goudviskommen Vischrijke Gragten en Vijvers en fraaie Engelsche partijen groot tesamen 13 morgen 219 roeden. De fruitbomen die worden beschreven stonden achter het huis, waar zich nu de weide bevindt.na een jaar in bezit te zijn geweest van de heer J.P. Wickevoort Crommelin ging het landgoed over in handen van de toenmalige burgemeester van Utrecht, Paulus Bosch van Drakestein. Klaarblijkelijk beviel het landgoed met de fruitbomen en moestuinen de familie prima, aangezien zowel Oud- als Nieuw-Amelisweerd tot in de 20e eeuw in handen bleef van de familie Bosch van Drakestein. De zoon van de burgemeester paste rond 1860 het huis en het omliggende park aan zodat het aan de laatste mode voldeed. Onder andere de licht vooruitstekende middenpartij met twee schuifvensters en de veranda dateren uit deze periode. Er werd ook een balustrade op de gevel geplaatst, om het pand nog groter te doen lijken, maar deze is inmiddels weer verdwenen. Zoals vaker in de 19e eeuw gebeurde, werden de bakstenen gevels van het huis in deze periode wit gepleisterd en de voorgevel werd voorzien van een schijnvoeg. Na deze verbouwing is er weinig veranderd aan het huis. Open voor publiek Het landgoed bleef tijdens de Tweede Wereldoorlog niet gespaard: het bos werd grotendeels aangetast en in 1944 werd het huis ontruimd door Duitse troepen. In de jaren 50 en 60 kwamen Oud- en Nieuw- Amelisweerd in handen van de gemeente Utrecht. De gemeente kocht de landgoederen op met als doel ze voor het publiek open te stellen. De toegangshekken werden geopend en de inwoners van Utrecht konden de groene gebieden nu voor het eerst betreden. Vandaag de dag wordt er nog steeds volop genoten van de openbare toegankelijkheid van dit groen. De landgoederen trekken ongeveer 1,5 miljoen bezoekers per jaar. De fruitbomen die worden beschreven stonden achter het huis, waar zich nu de weide bevindt.
In 1971 werd het pand gekraakt en op initiatief van de krakers werd het huis in 1984 gerestaureerd door Dr. Ir. E.J. Hoogenberk en bewoonbaar gemaakt. Het landhuis is nog steeds een prachtige plek in het groen. Hoewel de fruitbomen voor het huis en de oranjerieën inmiddels zijn verdwenen, is het landgoed nog steeds een groene oase. Dit lijkt zelfs door te lopen in het gebouw zelf. Overal waar je door het raam kijkt zie je de groene omgeving, veel interieurdelen zijn groen geschilderd en in één kamer vormen de organische groene schilderingen op het plafond bijna een verlengstuk van de natuur buiten. Vandaag de dag is het landhuis Nieuw-Amelisweerd in handen van Mitros en wordt het beheerd door Stadsherstel Midden-Nederland. Het prachtige landhuis wordt nu bewoond door meerdere personen en gezinnen die er met liefde en passie voor het huis en de omgeving wonen. Het landhuis Oud-Amelisweerd wordt beheerd door het Centraal Museum. Het groen van buiten loopt hier als het ware door naar het groene plafond binnen. Eén van de bewoners op een origineel bankje met een prachtig groen uitzicht.
In het interieur zijn veel groene elementen te vinden, een kleur die vooral in de 19e eeuw veel werd gebruikt. Bronnen: - Gemeente Utrecht, Nieuw-Amelisweerd; omschrijving van het complex, z.j. - Lucia Albers en Hans Pemmelaar, Amelisweerd en Rhijnauwen: geschiedenis en beheer van de landgoederen Oud- en Nieuw-Amelisweerd en Rhijnauwen, 1983. - J.P. van Alff e.a., Oud- en Nieuw-Amelisweerd en Rhijnauwen: een kort overzicht van de historie, de flora en de fauna van de drie gemeentelijke landgoederen, 1974. - Piet Terlouw, Kastelen en buitenplaatsen op en om de Utrechtse Heuvelrug, 1996. Tekst Lisette Breedveld (Stadsherstel Midden-Nederland) Fotografie Niranyana Fotografie Afbeeldingen Het Utrechts Archief Ontwerp CARTA communicatie & grafisch ontwerp Druk ZuidamUithof Mitros (030) 880 3300 of www.mitros.nl Als grootste woningcorporatie in de stedelijke regio Utrecht voelt Mitros zich verantwoordelijk voor haar monumentale bezit. Daarmee levert zij een bijdrage aan het culturele erfgoed van Utrecht. Het beheer van monumenten vraagt om specifieke expertise en vaardigheid. Daarom heeft Mitros het beheer van de helft van haar circa 600 monumenten uit handen gegeven aan Stadsherstel Midden- Nederland. Hoofdsponsor van de Utrechtse Open Monumentendag