Omgaan met alcoholproblemen Informatie en adviezen voor leidinggevenden en commandanten Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk
Inhoud Omgaan met medewerkers die een alcoholprobleem hebben Hoe ontwikkelt een alcoholprobleem zich? Op welke signalen moet u letten? Praktische tips Hoe spreekt u iemand op vermeend alcoholmisbruik aan? Hoe begeleidt u een medewerker met alcoholproblemen? Wat kan het Diensten Centrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk (DCBMW) voor u doen? Hoe kunt u Bedrijfsmaatschappelijk Werk bereiken? Omgaan met medewerkers die een alcoholprobleem hebben Problemen met alcohol ontstaan vaak omdat het gebruik ervan zo gewoon is. Maar als iemand zijn drinkgedrag niet meer in de hand heeft, komen er al snel problemen van. In dat geval is er sprake van alcoholmisbruik. Hoewel ze het vaak weten te maskeren, functioneren mensen met alcoholproblemen minder goed dan anderen. Vooral in werksituaties waarbij het gaat om de veiligheid van zichzelf en anderen kan dit grote problemen opleveren. Niet voor niets staat in de defensiebrede gedragscode van 2007 expliciet dat alcoholgebruik nooit invloed op het werk mag hebben. Het verzuim van medewerkers met een alcoholprobleem ligt twee tot zes keer hoger dan dat van hun collega s. Alcoholmisbruik en werken bij Defensie gaan niet samen. Wanneer u, als leidinggevende, een alcoholprobleem bij een medewerker vermoedt, is het belangrijk om dit aan te kaarten. Hoe langer u daarmee wacht, hoe groter de problemen meestal worden. Omdat dit geen eenvoudige, alledaagse zaak is, is deze brochure uitgegeven. Hierin vindt achtergrondinformatie en praktische handvatten hoe u het beste kunt omgaan met medewerkers die een alcoholprobleem hebben. Voor verdere hulp en informatie kunt u zich altijd wenden tot het Diensten Centrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk (DCBMW). Contactgegevens vindt u achter in de brochure. Elke dag, na werktijd, dronk ik. Ik kwam thuis en voelde me somber. Dan zat ik op de bank en het was alsof een stem in mijn hoofd me overhaalde om een glaasje in te schenken. Dat deed ik dan ook. Van het ene glas kwam het volgende. Ik dacht vaak: ik drink omdat ik problemen heb. Maar ik had niet in de gaten dat het evengoed andersom lag: ik had problemen omdat ik dronk. Waar in deze brochure de mannelijke vorm wordt gebruikt (bijvoorbeeld hij, medewerker of bedrijfsmaatschappelijk werker ), worden ook vrouwen bedoeld. Hoe ontwikkelt een alcoholprobleem zich? Alcoholmisbruik ontstaat meestal in de privésfeer. Daarmee is het voor buitenstaanders vaak niet zo snel te herkennen. Een probleemdrinker probeert zijn drinkgedrag zoveel mogelijk te verbergen. Hij drinkt meestal in het geheim en zal zich bij openbare gelegenheden juist liever niet aan alcohol te buiten gaan.
Problematisch drinkgedrag verloopt meestal in stadia van kwaad tot erger. Eerst is alcohol niet langer een genotsmiddel, maar een manier om zich aan de sociale omgeving aan te passen. Daarna kan drankgebruik dwangmatiger worden en ontstaat er psychische afhankelijkheid. Vervolgens kan men soms de controle over zichzelf verliezen, steeds meer excuses vinden om te drinken, en in een isolement raken. Dan ontstaat er ook lichamelijke afhankelijkheid. Tenslotte drinkt men zo veel mogelijk. In de ochtend zijn er dan ontwenningsverschijnselen die onderdrukt worden door opnieuw alcohol te drinken. Hiermee is een vicieuze cirkel ontstaan en is er sprake van structureel alcoholmisbruik met verregaande gevolgen. Juist vanwege deze oplopende trap van afhankelijkheid en problemen is het belangrijk dat dit proces in een zo vroeg mogelijk stadium wordt gekeerd. Dit gebeurt helaas meestal niet vanzelf. Als ik niet alleen thuis was, dronk ik stiekem. Ik zette de fles in het keukenkastje en liep dan zogenaamd wat in de keuken te rommelen. Zo sloeg ik af en toe een glas achterover. Ik werd heel goed in het doen alsof er niets aan de hand was. Dat dacht ik tenminste. Maar later bleek dat een aantal vrienden wel iets in de gaten had. Op een gegeven moment werd ik bang van al dat drinken. Ik dacht: straks eindig ik nog op straat, met niets anders bij me dan een zak waarin een fles alcohol zit. Op welke signalen moet u letten? Zoals gezegd, kan iemand zijn alcoholprobleem vaak lang maskeren. Maar als u vermoedt dat een medewerker een probleemdrinker is, let dan op de volgende signalen: Verzuim: vaker, vooral kortdurend ziekteverzuim. Frequent verzuim op maandagochtend. Vaak te laat komen en te vroeg weggaan. Het opgeven van vreemde, ongeloofwaardige redenen voor afwezigheid. Afwezigheid: vaak zonder opgaaf van reden niet op de werkplek aanwezig. Extra lange koffie- en theepauzes. Ook wel: wel aanwezig, maar niet in staat om iets te doen. Minder presteren: afwisselende periodes van hoge en lage productiviteit. Onvoorspelbaarheid, vergissingen maken, verkeerde inschattingen en verkeerde beslissingen. Afnemend doorzettingsvermogen, klachten van derden, ongeloofwaardige excuses. Minder concentratie: problemen met het onthouden van instructies en details. Werk vraagt meer inspanning dan voorheen. Problemen met complexe handelingen. Gedragsverandering: overdreven reactie op kritiek. Vaak slecht gehumeurd, geïrriteerd of achterdochtig. Geld lenen. Klachten van collega s. Vaker (dienst)ongevallen: op het werk of op weg van werk naar huis. Uiterlijke kenmerken: Rood, enigszins opgeblazen gezicht. Trillende handen, alcohollucht, onzekere tred. Toenemend onverzorgd uiterlijk. Het gaat hierbij natuurlijk om algemene indicaties die van persoon tot persoon kunnen verschillen. Het is beslist niet de bedoeling om een heksenjacht te ontketenen. Maar als u bij een medewerker alcoholproblemen herkent, behoort het tot uw verantwoordelijkheid om hier iets mee te doen. Het is belangrijk om de betrokkene op zijn gedrag aan te spreken. Ik dacht dat ik nog goed genoeg functioneerde. Dat geloofde ik echt. Maar ik zat s ochtends met barstende koppijn op het werk. Mijn concentratie was slecht. Vaak kon ik me niet goed meer herinneren wat er de dag ervoor allemaal was gebeurd. Ik raakte sneller geprikkeld, reageerde soms zelfs op het agressieve af. Eigenlijk wilde ik ook liever thuis zitten dan op het werk. Maar ja, daar had ik niets anders dan de fles. Praktische tips Hoe spreekt u iemand op vermeend alcoholmisbruik aan? U richt zich op het verminderde functioneren in het werk en geeft de betrokkene gelegenheid om uit te leggen hoe dit komt. Ga er niet zonder meer vanuit dat er alcohol in het spel is. Haak niet af bij een ontwijkend antwoord, maar opper zelf mogelijkheden ( kan het zijn dat het thuis niet lekker loopt? ). Ontkent de betrokken medewerker en houdt u het gevoel dat er iets niet klopt, rond het gesprek dan af en maak een afspraak voor een vervolggesprek. Doel hiervan: alsnog boven tafel krijgen wat het probleem is. Komt er ook in het vervolggesprek geen bevredigende verklaring, dan
Joost Versteden Leeftijd: 28 jaar Bij DCBMW sinds: 2008 Na de middelbare school ben ik gaan werken bij de landmacht. Vanwege het takenpakket van Defensie, maar natuurlijk ook vanwege het avontuur. Gaandeweg kwam ik erachter dat mijn echte interesse ligt bij het werken met mensen. Vandaar uiteindelijk de keuze voor een functie als bedrijfsmaatschappelijk werker. Ik ben een tamelijk rationeel en nuchter mens. Dat kan ik in dit werk goed gebruiken. Daarmee kun je mensen goed terzijde staan. Je komt heel verschillende soorten problematiek tegen: arbeidsconflicten, financiële problemen, psychische en relatieproblemen. Het is fijn om mensen daarin verder te kunnen helpen: medewerkers die vastzitten, of commandanten die advies nodig hebben. Graag bouw ik een band met een eenheid op. Bijvoorbeeld door een keer mee op oefening te gaan of mee te sporten ik houd ervan actief fysiek bezig te zijn. Ondertussen maak ik overal een praatje, en houd ik op een informele manier de vinger aan de pols. Dat is voor mij een goede combinatie. Maak afspraken over punten van verbetering en over de termijn waarbinnen ze gerealiseerd moeten zijn. Spreek af dat de betrokkene u direct inlicht als hij zich door ernstige problemen niet aan de afspraken kan houden. Begeleid de medewerker intensief tot hij weer op zijn oude niveau functioneert. Probeer in overleg met de medewerker en de betrokken deskundigen zicht te houden op de termijn waarop het probleem normaal gesproken onder controle moet zijn. Leg een verslag van de gesprekken kort en feitelijk vast, en stuur deze verslagen ook aan de betrokken medewerker. Mocht de betrokkene zich niet voldoende inzetten, dan kunt u alsnog de procedure voor slecht functionerende medewerkers ingaan. Kijk ook eens op de website www.alcoholvoorlichting.nl. kunt u uw vermoeden over alcoholproblemen uitspreken. Geef hierbij aan dat de medewerker op uw steun kan rekenen, mocht hij werkelijk een alcoholprobleem hebben. Blijft de betrokkene ontkennen, maak dan een vervolgafspraak voor over twee weken. Geef de boodschap mee dat u dan een bevredigende verklaring verwacht, omdat u anders de procedure voor slecht functionerende medewerkers moet starten. Raad de betrokken medewerker aan om contact op te nemen met Bedrijfsmaatschappelijk Werk of de bedrijfsarts. Erkent de betrokkene zijn alcoholprobleem, laat hem dan weten dat hij voldoende ruimte zal krijgen, maar dat hij aantoonbaar met de oplossing van het probleem aan de slag moet. Op een bepaald moment ben ik naar mijn leidinggevende gestapt en heb hem over mijn alcoholprobleem verteld. Dat was een hele stap. Hij zei dat hij er niet van opkeek, omdat ik zo slecht functioneerde. Die reactie was eigenlijk een klap in mijn gezicht. Ik had gehoopt dat hij meer begrip zou tonen. Om het te verwerken heb ik daarna nog een extra glas alcohol genomen. Ik dacht: ik laat het in het vervolg wel uit mijn hoofd om hem nog iets te vertellen. Gelukkig kreeg ik later een leidinggevende met wie het vertrouwen er wel was. Je leidinggevende is in zo n situatie heel belangrijk. Hoe begeleidt u een medewerker met alcoholproblemen? Hoe lang een medewerker nodig heeft om zijn alcoholprobleem beheersbaar te maken, hangt af van hoe groot het probleem is. De een zal voor opname naar een ontwenningskliniek moeten, terwijl de ander tijdens de ontwenningstijd gewoon kan doorwerken. Blijf u richten op het functioneren in het werk, niet op de vorderingen met het oplossen van het alcoholprobleem.
Ik ben enorm blij dat ik de stap heb genomen en dat ik het opengegooid heb. Het was zo n bevrijding toen ik dat had gedaan. Bij bedrijfsmaatschappelijk werk zijn ze heel goed en zorgvuldig met me omgegaan. Gelukkig ben ik een tamelijk open type en praat ik gemakkelijk. Dat werkte enorm in mijn voordeel. Wat kan Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk (DCBMW) voor u doen? Een bedrijfsmaatschappelijk werker kan in een aantal gesprekken met de betrokken medewerker het probleem inventariseren: in welk stadium is het alcoholmisbruik, wat zijn de achterliggende oorzaken en hoe groot is de bereidheid bij de betrokkene om er iets aan te doen? Samen met de bedrijfsarts speelt de bedrijfsmaatschappelijk werker een cruciale rol in het doorverwijzen naar de juiste hulpverlenende instanties. Daarom is het raadzaam om de betrokken medewerker een afspraak te laten maken voor een gesprek met de bedrijfsmaatschappelijk werker van uw onderdeel, of anders bij de bedrijfsarts. Benadruk hierbij dat zo n gesprek strikt vertrouwelijk is. Ik heb onder andere de opdracht gekregen om een dagboek van mijn drinkgedrag bij te houden. Als het me weer niet lukte om een week niet te drinken, was ik daar nogal negatief over. Maar ze leerden me het juist positief te zien: het was me wel gelukt om vier dagen niet te drinken. Afleiding zoeken als de behoefte om te drinken zich voordeed, bleek ook belangrijk. Wandelen met de hond of iets knutselen, of desnoods het huis opruimen. Door praten en leren positief te denken ben ik uiteindelijk van de drank afgeraakt. Ik drink al een tijd geen druppel meer. Ook niet op een feestje, ik ben nog wel bang dat het me dan te goed zal bevallen. Hoe kunt u Bedrijfsmaatschappelijk Werk bereiken? U kunt allereerst contact opnemen met de bedrijfsmaatschappelijk werker van uw onderdeel. Lukt dit niet, dan kunt u terecht bij de verschillende regiokantoren of de Hulpverleningslijn Defensie. Hulpverleningslijn: 0900 415 5555, in acute situaties (24 uur per dag bereikbaar) Regio Noord: 0592 323 600 Regio Noord-West: 0223 657 800 Regio West: 030 236 6423 Regio Oost: 0318 454 415 Regio Zuid: 040 245 4255 Staf: 070 316 4496 Regio Caribisch gebied: 0059 994 637 450 E-mail: p5343@mindef.nl Marian Wellenberg Leeftijd: 55 jaar Bij DCBMW sinds: 1985 Hoewel ik hier al 25 jaar werk, heb ik niet het gevoel dat ik hier al erg lang zit. Daarvoor is het werk te boeiend en afwisselend. Individuele hulpverlening, advies aan commandanten, voorlichting geven. Het is geweldig om een bijdrage te kunnen leveren om mensen inzetbaar te houden. Om ze te begeleiden in de zoektocht die ze telkens weer tegenkomen. Om ze bewuster te helpen worden: waarom doe ik de dingen zoals ik ze doe? En: waarom overkomt dit mij nu altijd? Dat is vaak een kwestie van durven doorvragen. Ik zeg bewust durven omdat daar soms ook wel een beetje moed voor nodig is, zeker op momenten dat doorvragen niet gepast lijkt. Soms is een antwoord dan niet eens direct nodig en brengt het feit dat de vraag gesteld wordt al iets in beweging. Echte aandacht voor de ander, of dat nu een cliënt of een commandant is, vind ik belangrijk. Aandacht is in de loop van de jaren in feite een schaars goed geworden. Soms denk ik wel eens: ik heb alle vraagstukken die je kunt tegenkomen nu wel meegemaakt. Maar nee, telkens weer dient zich iets nieuws aan.
Werkwijzers voor leidinggevenden Voor leidinggevenden is een belangrijke rol weggelegd in de ontwikkeling van de defensieorganisatie. Goed leiderschap is namelijk een niet te onderschatten succesfactor op alle niveaus van de organisatie. Van u, als leidinggevende, wordt inspirerend leiderschap gevraagd, waarmee u het beste uit uw mensen weet te halen. Communiceren, luisteren, aandacht geven, eerlijk en open zijn. U wordt geacht het allemaal in tot uw beschikking te hebben. In situaties waarin het met uw medewerkers niet goed gaat, bent u als leidinggevende extra belangrijk. Niet om iemands hand vast te houden, maar vanwege steun, vertrouwen, en duidelijkheid. Dit zijn tevens situaties die veel van u vergen. Om u hierin tot steun te zijn, heeft het Diensten Centrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk vijf werkwijzers uitgebracht. Ze dienen om u achtergrondinformatie en praktische handvatten te bieden in situaties waarin medewerkers iets extra s van u nodig hebben. Andere werkwijzers in deze reeks zijn: Omgaan met schokkende ervaringen Omgaan met verzuim Omgaan met conflicten Omgaan met stress
Colofon Dit is een uitgave van Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk Redactie: Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk Tekst: Jon Marrée Tekst en Suggestie, Kockengen Fotografie: AudioVisuele Dienst Defensie Vormgeving: Grafische Dienst AudioVisuele Dienst Defensie Den Haag