Bescherming Steenuil en Kerkuil. in Noord-Brabant

Bescherming Steenuil en Kerkuil in Noord-Brabant Brabants Landschap

Colofon Samenstelling en eindredactie Coördinatiepunt Landschapsbeheer / provinciale overleggroep Steenuil en Kerkuil Voorwoord Foto s Harry Fiolet Vormgeving Linda van Eijndhoven, x-hoogte, Tilburg Drukwerk Drukkerij Gianotten Uitgave Stichting Het Noordbrabants Landschap Postbus, ZH Haaren Telefoon: - E-mail: info@brabantslandschap.nl Internet: www.brabantslandschap.nl Uilenbeschermers in Brabant hebben in een goed seizoen doorgemaakt. Er is weer een groot aantal broedgevallen van de Kerkuil geregistreerd waaruit duidelijk blijkt dat het steeds beter gaat met deze soort. De bezettingsgraad van nestkasten voor de Steenuil en de kennis over de verspreiding van deze soort in onze provincie neemt gelukkig ook meer en meer toe. De werkwijze waarbij een regionaal actieve werkgroep zich over deze uilensoorten ontfermt, werkt dus blijkbaar goed. De inzet van meer dan vrijwilligers levert het maatwerk waar kritische soorten als de Steenuil en Kerkuil behoefte aan hebben. Het goed volgen van de ontwikkelingen is belangrijk om het duurzaam behouden van deze soorten te kunnen garanderen. De betekenis van dit vrijwilligerswerk strekt nog verder dan de bescherming en registratie van de uilen. Het betekent ook een stukje monitoring van landschappelijke en ecologische omgevingskwaliteit in het landelijk gebied en op het grensvlak van het bebouwd gebied. Deze vinger aan de pols is hard nodig in een provincie als Noord-Brabant, waar verstedelijking en veranderingen in het grondgebruik zich in hoog tempo voltrekken. Wij van het Brabants Landschap blijven op onze beurt de uilenbeschermers ondersteunen met zaken waar de meeste behoefte aan is: nestkasten en voorlichtingsmateriaal. We hopen dat ook dit verslag een bijdrage kan leveren aan voorlichting over nut en noodzaak van uilenbescherming in Brabant. Brabants Landschap Jan Baan Directeur Brabants Landschap Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van de Provincie Noord-Brabant en de Nationale Postcode Loterij

Inhoud Inleiding Coördinatie en ondersteuning Inleiding Ook in zijn de ruim uilenbeschermers die onze provincie rijk is weer met veel enthousiasme hun vaste adressen langs gegaan om de situatie te beoordelen en de broedresultaten te verzamelen. Deze inzet is de stuwende kracht achter het behoud van de Steenuil en Kerkuil in Brabant. Omstandigheden seizoen De Steenuil in Brabant De Kerkuil in Brabant Het ringen van uilen Bijlagen Draagvlak voor de bescherming van Steenuil en Kerkuil is in onze provincie ruimschoots aanwezig. Oproepen van groepen in lokale kranten om waarnemingen van uilen te melden worden steevast beantwoord met een groot aantal reacties. Deze mensen zijn over het algemeen erg trots op hun uiltjes en zeer begaan met het lot van deze vogels. Wanneer zowel de beschermers als de mensen bij wie deze uilen huizen zich sterk maken voor het behoud van deze soorten, mag dit niet mislukken. Bij een gevarieerd en kwalitatief hoogwaardig buitengebied horen ook deze twee karakteristieke verschijningen. Nu de provincie grotendeels dekkend is bezet met uilenbeschermingsgroepen is het zaak hier de uilen van te laten profiteren. Dit gebeurt vooral doordat per regio het verspreidingsbeeld steeds completer wordt. Juist hierdoor kunnen kasten worden geplaatst op die plekken waar de nood het hoogste is. De resultaten bij de Kerkuil bewijzen al dat deze methode werkt. In zullen we verder gaan om dit ook voor de Steenuil zo goed mogelijk in de praktijk te brengen. Hierdoor moeten we deze soorten uiteindelijk duurzaam in onze leefomgeving kunnen behouden.

Coördinatie en ondersteuning Omstandigheden seizoen Brabants Landschap heeft een coördinator soortbescherming in dienst die ondermeer verantwoordelijk is voor coördinatie en secretariaatsvoering met betrekking tot uilenbescherming. Per regio (west, midden & oost) is een gebiedsmedewerker van Brabants Landschap werkzaam die contacten met groepen onderhoudt, voorlichting geeft en verspreiding van materiaal (o.a. nestkasten) in goede banen leidt. Vanuit elke regio is er daarnaast vanuit de groepen een vertegenwoordiger (regiocoördinator) voor de Steenuil en voor de Kerkuil. De bovengenoemde personen komen circa drie tot vijf keer per jaar bijeen in de provinciale overleggroep Steenuil en Kerkuil (zie bijlage ). Deze overleggroep vormt een belangrijk klankbord bij het bepalen van mogelijke activiteiten met betrekking tot uilenbescherming. door een informatieve lezing van Dick Bekker over het verzamelen van zoogdiergegevens door het pluizen van uilenbraakballen. Verder was er de mogelijkheid om de uilententoonstelling Bij nacht en ontij van het museum te bekijken. Nieuw was de uitreiking van een oorkonde voor de Uilenbeschermer van het jaar. De eerste persoon die deze in ontvangst mocht nemen was Jan van Rijsewijk. Als coördinator van de Steenuilbescherming van de VWG Midden-Brabant heeft hij zich in in het bijzonder onderscheiden. Genoemd werden zijn actieve inzet op het gebied van inventarisatie, het maken van de nieuwsbrief Steenuil in de Lift en het werken aan biotoopverbetering door het aanbieden van knotwilgstekken. Aan alle aanwezigen is na afloop van de avond het jaarverslag over uitgereikt. De winter die aan het broedseizoen voorafging was, zoals vaker de laatste jaren, vrij zacht. Een afwijkende situatie deed zich voor in begin maart, toen er op veel plaatsen behoorlijk veel sneeuw kwam te liggen. Hoewel dit bij verschillende weidevogelsoorten heeft gezorgd voor een verstoring van het broedseizoen lijkt dit bij de Steenuil en Kerkuil niet het geval te zijn geweest. De tweede helft van maart en april zijn vrij zacht geweest, maar met veel regenval. Mei kende een normaal weerbeeld. Juni was bovengemiddeld warm en droog. In juli en augustus was het juist weer erg nat, maar de temperatuur was normaal voor de zomer. Een lange koude periode in het voorjaar kan ongunstige gevolgen hebben voor de prooistand en daarmee ook voor uilen. In de periode voor het broeden moet er voldoende voedsel aanwezig zijn om goed in broedconditie te kunnen komen. De broedresultaten die in zijn verzameld wijzen er niet op dat dit een probleem is geweest. De koude periode met sneeuwbedekking in maart was waarschijnlijk op tijd weer voorbij waardoor voldoende voedsel kon worden verzameld. In de natte periode die hierop volgde is de Steenuil waarschijnlijk gemakkelijk aan wormen kunnen komen, een belangrijke voedselbron. De Kerkuil moet het vooral hebben van de Veldmuis. De muizenpiek van heeft zich voortgezet in, waardoor dit hoofdvoedsel voldoende aanwezig is geweest. De warme periode in juni is mogelijk ongunstig geweest voor veel Steenuilen: veel paartjes broeden onder de dakplaten van oude schuurtjes. Juist in dit soort broedplaatsen kan in een warme periode de temperatuur sterk oplopen, waardoor het voorkomt dat jonge Steenuilen doodgaan of in een te vroeg stadium de veel te warme nestplaats verlaten. De provinciaal georganiseerde bescherming van Steenuil en Kerkuil moet bijdragen aan het behoud van deze kenmerkende soorten van het agrarisch cultuurlandschap. Een belangrijk onderdeel hiervan is het signaleren van trends in het voorkomen van de soorten. Dit kan door op uniforme wijze gegevens te verzamelen en dit vervolgens jaarlijks te herhalen, een belangrijk onderdeel van uilenbescherming. Het uilenseizoen is in geopend met de provinciale jaaravond. Deze werd gehouden op mei in Natuurmuseum Brabant in Tilburg. De avond werd opgeluisterd In het seizoen heeft de nadruk voor een belangrijk deel gelegen op het verbeteren van de administratie van Steenuilgegevens. Verder zijn in diverse regio s nieuwe groepen van start gegaan met uilenbescherming. Net zoals in de voorgaande jaren zijn aan groepen die geschikte locaties hadden voor het plaatsen van nestkasten voor Steenuil en/of de Kerkuil deze ter beschikking gesteld. Belangrijke voorwaarde bij het verstrekken van nestkasten is dat deze worden geregistreerd en jaarlijks gecontroleerd zodat daarmee een bijdrage wordt geleverd aan het monitoren van de Steenuil en Kerkuil.

Bescherming Steenuil en Kerkuil in jaarverslag Noord-Brabant De Steenuil in Brabant Er zijn in door groepen in totaal broedfor- ook meer vrije broedplaatsen gemeld. Ook dit is het daarbij om een broedgeval in een nestkast, 9 geval- pen. Het geeft aan dat Steenuilenbescherming op de mulieren voor de Steenuil ingeleverd. In gevallen ging Resultaten Sinds worden verspreidingsgegevens van de Steen- staat een waardevol meetnet waaraan de stand van de een centrale database. Er is in deze drie jaar reeds een provinciaal samen te voegen kunnen we zien hoe het de uil in Noord-Brabant verzameld en samengebracht in groot bestand opgebouwd. Toch vindt er ook nog steeds een inhaalslag plaats om in witte gebieden contacten te leggen en gegevens te verzamelen. In de database worden plaatsingsgegevens ingevoerd die betrekking hebben op de plaats van een nestkast, vrij broedgeval of territorium. Dit wordt in principe eenma- Steenuil in onze provincie vergaat en kunnen groepen hun eigen resultaten vergelijken met de provinciale resultaten. Het effect van de beschermingsactiviteiten laten zien is erg belangrijk om de noodzaak van deze bescherming algemeen bekend te maken. lig doorgegeven. Uitsluitend wanneer er zich grote ver- Er zijn tot en met zijn in totaal plaatsingsfor- een geactualiseerd plaatsingsformulier in te sturen. tijd bijna verdubbeld. Door deze sterke toename begint anderingen in de omgeving voordoen is het zinvol om Jaarlijks worden er door de groepen tijdens het controleren van de geregistreerde plaatsen de broedgegevens verzameld. Deze worden op het broedformulier geregi- streerd en ingestuurd. Zo wordt per jaar het broedresultaat op een bepaalde locatie geregistreerd. Deze werkwijze zorgt ervoor dat elke groep een goed overzicht heeft van alle locaties die worden gevolgd. Door hier jaarlijks de resultaten aan toe te voegen ont- Kaart Plaatsen Steenuil Plaats nestkast / vrij broedgeval Steenuil kan worden afgelezen. Door deze gegevens mulieren ingeleverd. Het aantal is hiermee in een jaar de gezamenlijke activiteit van alle steenuilenbescher- mers steeds meer dekkend te worden over de provincie. Op kaart staat de verspreiding van de ingeleverde plaatsingsformulieren weergegeven. Het gaat hierbij dus om locaties van nestkasten, vrije broedplaatsen en vastgestelde territoria. Hiermee geeft deze kaart een beeld van de gebieden waarin groepen actief bezig zijn met de bescherming van de Steenuil. len hadden betrekking op een vrij broedgeval en in 9 gevallen is uitsluitend een territorium vastgesteld. Op kaart wordt de verspreiding van nestkast broedgeval- len, vrije broedgevallen en vastgestelde territoria weergegeven. De resultaten per groep staan in tabel. De sterke toename ten opzichte van de 99 broedgevallen die in zijn doorgegeven is vooral een gevolg van de sterke groei van het netwerk. Vanuit verschillende groepen die in zijn begonnen met het inventariseren en plaatsen van nestkasten wordt gemeld dat een nieuw geplaatste nestkast in de meeste gevallen pas na een of twee jaar gebruikt wordt als broedplaats en maar zelden eerder. Het is dan ook te verwachten dat het aantal bezette nestkasten de ko- mende jaren verder zal gaan toenemen. Dit moet dan tot gevolg hebben dat de broedresultaten (aantal jongen dat volwassen wordt) hierdoor zullen verbeteren, aangezien op veel plaatsen aanzienlijke sterfte in de jongenfase optreedt door het (noodgedwongen) gebruik van kwalitatief slechte nestplaatsen. Er zijn in een gevolg van de uitbreidende activiteit van veel groemeeste plaatsen verder gaat dan het uitsluitend ophangen en controleren van nestkasten; er wordt juist ge- tracht een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de regionaal aanwezige uilenpopulatie. Opvallend is het grote aantal territoria dat is doorgegeven. Deze zijn voor een belangrijk deel afkomstig van een uitgebreid inventarisatieonderzoek dat is uitge- voerd door Steenuilwerkgroep De Peel, een samenwer- kingsverband tussen VWG De Peel en VWG De Kulert uit Deurne. De gemeenten Deurne, Asten en Someren zijn hierbij vrijwel vlakdekkend geïnventariseerd. Verder is ook door VWG De Kempen, IVN Riethoven en WNL Oost, West & Middelbeers geïnventariseerd. Enkele groepen hebben hun werkzaamheden uitgebreid schriftelijk vastgelegd. De eerder genoemde Steenuil- werkgroep De Peel maakte een degelijk rapport van hun bevindingen. VWG De Ortolaan (Laarbeek) publiceerde een fraai vormgegeven verslag van hun beschermingsactiviteiten voor Steenuil en Kerkuil en ook Project Steenuil Monitoring Schijndel maakte een mooi verslag van hun inventarisatiewerk in en. Kaart Broedgevallen Steenuil Nestkast broedgeval Vrij broedgeval Vastgesteld territorium 9

Tabel Broedgevallen en territoria van de Steenuil in Noord-Brabant Broedgevallen Groep Nestkast Vrij Territorium Totaal Breda (zuid) VWG Mark en Leij Gem. Drimmelen & Den Hout VWG IVN Mark & Donge VWG Altenatuur UWG Baarle-Nassau Breda (noord) Totaal West-Brabant VWG Midden-Brabant (Van Rijsewijk) VWG Midden-Brabant (Busink) WNL O-,W-,Middelbeers Natuurwerkgroep Liempde Heemnatuurgroep St.-Oedenrode IVN Riethoven 9 VWG IVN Oirschot VWG De Pailjaart (Best) Vogelasiel Second Chance (Lage Mierde) 9 IVN Son en Breugel SWG Hei, Heg en Hoogeind (Leende) VWG De Kempen Totaal Midden-Brabant VWG Grave VWG De Ortolaan (Laarbeek) SMS/NMC Schijndel VWG ut Vuggelke (Bakel) VWG Keldonk VW De Maasheggen VWG Heemk. Gemonde SWG De Peel VWG Boekel VWG De Kulert (Deurne) 9 VWG IVN Oss (Maasdonk) VWG Uden Totaal Oost-Brabant Per regio zijn er vrij grote verschillen in de aantallen geregistreerde broedgevallen. De gemiddeld lagere aantallen in West-Brabant worden grotendeels verklaard door het lagere aantal actieve groepen. Een opvallend hoog aantal broedgevallen () is gevonden door de groep in de Gemeente Drimmelen & Den Hout. Hier wordt de Steenuilenpopulatie al meerdere jaren nauwkeurig gevolg. Oost-Brabant is de enige regio waar meer nestkast-broedgevallen worden genoteerd dan vrije broedgevallen. Een belangrijke bijdrage hieraan levert VW De Maasheggen die in het afgelopen jaar broedgevallen in kasten hebben kunnen noteren. Natuurlijk zijn er ook veel groepen die niet in bovenstaande tabel staan, omdat er in geen bekende broedresultaten waren. Het is veelbelovend dat ook enkele pas gestarte groepen al leuke resultaten hebben kunnen boeken. Als de ontwikkeling zich voortzet zal volgend jaar de lijst weer langer zijn hetgeen een betere bescherming van de Steenuil betekent. Totaal 9 9

De Kerkuil in Brabant Resultaten Er zijn in door groepen in totaal broedformulieren ingeleverd. In gevallen ging het daarbij om de melding van een broedgeval. De overige broedformulieren registreerden de aanwezigheid van een Kerkuilenpaar op de broedplaats zonder dat het paar tot broeden is overgegaan. In 9 gevallen werd vastgesteld dat er gebroed is en dat er jongen zijn uitgevlogen. In gevallen mislukte het broedgeval. De oorzaken voor het mislukken van een legsel waren in de meeste gevallen het verlaten van het broedsel of het sterven van een van de oudervogels. Van de ingeleverde broedformulieren hadden er betrekking op een tweede broedgeval. Deze waren allen succesvol. In totaal formulieren hadden betrekking op een broedgeval waarvan de uikomst onbekend is gebleven. Net als in is er weer een record aantal broedgevallen van de Kerkuil in Brabant vastgesteld. Hoewel een relatief groot aantal mislukte broedgevallen is vastgesteld en er eveneens behoorlijk veel broedsels zijn mislukt zijn er bijna geslaagde broedgevallen geregistreerd. Het aantal tweede broedgevallen is wel aanzienlijk lager dan in : een teruggang van naar. Met het resultaat van wordt de langjarige trend van een geleidelijk toenemend aantal broedgevallen voortgezet (zie tabel en figuur ). De 9 geslaagde broedgevallen produceerden voor zover bekend eieren waaruit 9 jongen zijn gekomen. Per broedpaar zijn er hiermee,9 jongen groot gebracht. In werden per paar gemiddeld, jongen grootgebracht. Zowel uit het aantal broedgevallen als het aantal jongen per paar blijkt dat een prima voedseljaar is geweest. Het geringere aantal tweede legsels en het lagere aantal jongen/per paar zou er op kunnen wijzen dat er in toch minder voedsel is geweest als in. Gezien het feit dat enkele groepen in geen gegevens hebben aangeleverd is het werkelijke aantal broedparen van de Kerkuil in mogelijk enkele tientallen hoger geweest. Tabel Aantal broedgevallen van de Kerkuil in Noord-Brabant 9- geslaagde broedgevallen mislukte/onbekende broedgevallen jaar e broedsels e broedsels subtotaal mislukt onbekend subtotaal totaal 9 9 9 9 99 9 9 99 99 9 99 9 9 99 99 9 9 99 99 9 99 9 99 999 9 9 9 9 9 9 9 9 99 99 99 99 99 99 99 99 99 99 999 Figuur Aantal geslaagde broedgevallen van de Kerkuil in Noord-Brabant 9-

Bescherming Steenuil en Kerkuil in jaarverslag Noord-Brabant Tabel Broedresultaten van de Kerkuil in per regio en werkgroep naam eieren uitgevlogen Jong jongen/ BG mislukt onb tot IVN De Waerdman 9, VWG Ken en Geniet Dongen, VWG Etten-Leur, VWG West-Brabant (v/d Lee), VWG Zundert 9, VWG Altenatuur (Punt), VWG West-Brabant (Godschalk), Kerkuilenproject Beneden Amer, VWG Mark en Leij (Cornelissen) 9, VWG Mark en Leij (Woestenberg), UWG Baarle-Nassau, VWG Altenatuur (Leeuwis), TOTAAL WEST-BRABANT 9, VWG Heemk. St.-Oedenrode,, VWG Midden-Brabant (v/d Kaa), VWG De Kempen, VWG KNNV Eindhoven VWG De Pailjaart Best - - - WNL O- W- en Middelbeers 9, WNL Boxtel, JNW Zijtaart, VWG IVN Oirschot,, WNM Hilvarenbeek, NWG Liempde, TOTAAL MIDDEN-BRABANT 9, 9 VW De Maasheggen, VWG De Kulert Deurne NMC Schijndel 9,9 VWG De Ortolaan Laarbeek, VWG De Peel (Hikspoors), VNW s Hertogenbosch e.o., VWG Gemert, VWG KNNV Helmond 9 9, VWG Mariaheide, VWG IVN Oss, VWG Uden, VWG Heemk. Gemonde, VWG De Peel (v/d Spek) 9, VWG Keldonk 9, VWG ut Vuggelke Bakel, 9 IVN Bernheze, VWG Grave, 9, 9 9,9 TOTAAL OOST-BRABANT TOTAAL geslaagde broedgevallen Tussen de verschillende regio s in Brabant zijn duidelijke verschil- len aanwezig. Oost-Brabant kende in een aanzienlijk hoger aantal broedgevallen dan Midden- en West-Brabant. In was juist in West-Brabant het aantal broedgevallen flink hoger. Het aantal jongen per paar is het hoogste in Midden-Brabant, kort daarop gevolgd door Oost-Brabant. Het is moeilijk hier een verklaring voor te vinden, mede door de veranderingen in de verhoudingen ten opzichte van. Kaart Broedgevallen Kerkuil in e broedgeval e broedgeval

De Kerkuil in Nederland Kerkuil of Schuuruil? Om de provinciale resultaten te kunnen vergelijken met de resultaten van de overige provincies is gekeken naar het aantal geslaagde broedgevallen. Deze zijn in Brabant afgelopen jaar toegenomen, zoals in bijna alle provincies. Met name in Drenthe, Gelderland en Utrecht is het aantal zeer sterk toegenomen. Alleen in Zeeland, Friesland en Groningen is sprake geweest van een afname. In totaal is het aantal broedparen in Nederland weer verder gestegen naar paar. De paren-grens hierdoor kan al binnen een of twee jaar worden bereikt. Grafiek Aantal geslaagde broedgevallen van de Kerkuil in Nederland 9 - Tabel Aantal geslaagde broedgevallen van de Kerkuil in Nederland 9-9 9 99 99 99 99 99 99 99 99 99 99 999 Jaar Gr Fr Dr Ov Ge Fl Ut NH ZH Ze NB Li Totaal Het is een bekend gegeven dat de Kerkuil al lang niet meer vooral in kerken tot broeden komt. Steeds vaker broeden Kerkuilen in schuren, loodsen,stallen of andere gebouwen. Een geschikte broedplaats (nestkast) in een gebouw in een goede leefomgeving heeft als gevolg van de huidige stand van de Kerkuil een steeds grotere kans bezet te raken. Is dit ook terug te zien in de provinciale resultaten? In onderstaande grafieken is de verhouding tussen de broedgebouwen in 99 ( broedparen) en ( broedparen) weergegeven. Duidelijk komt naar voren dat het percentage kerk -broedgevallen sterk is afgenomen (van % naar %). Duidelijk toegenomen is het percentage schuur -broedgevallen (van % naar %). Het aantal Boerderij/woonhuis-broedgevallen is min of meer gelijk gebleven. Duidelijk is dat er grote verschillen zijn tussen 99 en. De groei die het de Kerkuil heeft doorgemaakt is duidelijk een gevolg van een toename van het aantal schuurbroedgevallen.,,, 99,, 9 - - 9 9 9 - - 9 99-9 99 9 9 kerk (toren/zolder) 99 99 99 9 9 9 boerderij/woonhuis 99 9 9 99 9 99 9 9 9 99 9 9 9,,, onbekend schuren (open/gesloten) 99 9 9 99, overig 999 9 9, 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 99 9 % +/- -, -,,,,,, 9,, -,9,,,

Het ringen van Kerkuilen en Steenuilen Door H. Cleutjens Hoe begon het ringen van vogels? Een tijd geleden verzuchtte een collega-vogelaar: ik denk dat ik maar planten ga bestuderen. Hij kwam tot die noodkreet door de omstandigheid dat een vogel - uiteraard- enorm mobiel is: voordat je hem goed hebt kunnen bekijken is de vogel vaak gevlogen en zie je hem nooit meer terug. Daardoor is het onderzoek naar vogels geen gemakkelijke zaak. Desondanks probeert de mens al eeuwenlang om via allerlei methodes meer te weten te komen over het gedrag en de gewoontes van de diverse vogelsoorten. Het was de Deense onderzoeker Hans Christiaan Mortensen die in 99 begon met het eerste systematische onderzoek naar de trekgewoontes van vogels. Hij voorzag de poten van Spreeuwen van een aluminium ring met daarop een uniek nummer en de afzender. Zijn initiatief vond al snel navolging: wereldwijd werden er ringprogramma s opgezet. Zo ook in ons land. Hoe is het georganiseerd? In Nederland wordt het ringwerk gecoördineerd door de Nederlandse Ringcentrale (Vogeltrekstation Arnhem) van het Nederlands Instituut voor Oecologisch Onderzoek (NIOO). In Europees verband werken (bijna) alle ringcentrales samen in Euring (European Union for Bird Ringing). Ruim ringers ringen in Nederland jaarlijks zo n. vogels. Het is vrijwilligerswerk dat vaak in korte tijd (aan het einde van het broedseizoen) in de avonduren en op eigen kosten wordt uitgevoerd. Hoe werkt het? Het principe van het ringen van vogels is heel eenvoudig. Op elke ring is een uniek nummer vermeld evenals het adres van de organisatie die de ring heeft uitgegeven. Bij het ringen registreert de ringer de ringplaats en allerlei kenmerken van de vogel zoals vogelsoort, geslacht, leeftijd, gewicht, vleugellengte e.d. Dat levert al een schat aan informatie op, die wordt opgeslagen in de computer van het Vogeltrekstation. Enige tijd later kan de vogel worden gevonden: dat kan binnen één dag zijn of na vele jaren. Soms leeft de vogel nog, maar vaker wordt hij dood gevonden, bijv. geschoten door een jager, verdronken, door een kat gevangen, tegen een auto gevlogen. Bij de vondst kunnen allerlei gegevens worden verzameld zoals vindplaats, vinddatum en de doodsoorzaak. Ook de gegevens over de terug gemelde vogels (zo n. per jaar) gaan naar het Vogeltrekstation, waar deze in de computer worden opgeslagen. Vervolgens kunnen de ringgegevens worden opgezocht (evt. in samenwerking met de buitenlandse ringcentrale) en krijgen zowel de ringer alsook de vinder een terugmeldingsformulier. Dit vermeldt allerlei interessante zaken zoals de tijdsduur tussen ringen en vinden evenals de afstand. Vervolgens kunnen de gegevens worden gebruikt voor allerlei wetenschappelijke onderzoeken. Bij het ringen staat het belang van de vogels voorop. De ringer dient te beschikken over een officiële vergunning van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Uiterste voorzichtigheid is geboden om verstoring te voorkomen en het ringwerk vereist dan ook veel kennis van zaken. De ervaring leert overigens dat de vogels als gevolg van het ringen niet worden verstoord. De ringen zijn heel licht zodat de vogels er ook bij het vliegen geen hinder van ondervinden. Ringen van Kerkuilen en Steenuilen Ook Kerkuilen en Steenuilen worden vaak geringd. Dat heeft inmiddels veel interessante informatie opgeleverd. Een kleine greep uit de resultaten: Verspreiding Veel Kerkuilen blijven praktisch op de dezelfde plaats: van de geringde jonge Kerkuilen wordt bijna % in een straal van km teruggevonden en,% binnen km. Slechts,% van de in ons land geringde jongen wordt verder dan km van de geboorteplaats teruggemeld. Vooral als er veel jonge Kerkuilen en weinig veldmuizen zijn (voornaamste voedselbron van de kerkuil), dwalen ze verder af. Recordhouder is een Gelderse Kerkuil die op de Veluwe werd geringd en werd teruggemeld vanuit Orepy ( km ten westen van Kiev) in de Oekraïne. De door deze uil afgelegde afstand was km. Steenuilen zijn nog honkvaster dan Kerkuilen. Het zijn standvogels die nooit ver van de ringplaats worden teruggemeld. Het merendeel van de jongen (ongeveer %) vestigt zich op minder dan km van de geboorteplaats. Daarbij is de gemiddelde afstand bij jonge mannetjes (, km) significant lager dan bij jonge vrouwtjes (, km). De Duitse Steenuil, die vanuit Württemberg naar het westen van Polen verkaste en daarbij circa km aflegde, is een echte uitzondering. Populatieopbouw Van de jonge Kerkuilen sterft liefst % in het eerste levensjaar en ruim % in het jaar daarop. De Kerkuil heeft daarom gemiddeld maar een levensverwachting van ruim, jaar. Desondanks worden sommigen redelijk oud. De Nederlandse recordhouder is een Kerkuil uit Enschedé, die jaar oud werd. Een Zwitserse Kerkuil is met een leeftijd van jaar en maanden internationaal kampioen. Ook de meeste Steenuilen kunnen hun eerste verjaardag helaas niet vieren. Net als bij de Kerkuilen sneuvelt circa % van de jongen in het eerste levensjaar. De Steenuil die in de vrije natuur het oudste werd, was bijna jaar. Een in gevangenschap levende Steenuil haalde jaar. Doodsoorzaken De meeste Kerkuilen die dood worden gevonden zijn verkeersslachtoffers. Wanneer ze laagvliegend langs muizenrijke wegranden op zoek zijn naar voedsel komen zij vaak in onzachte aanraking met een voorbijsnellende auto. Op de tweede plaats van de trieste lijst met doodsoorzaken staat verhongering : vooral in sneeuwrijke winters kost het Kerkuilen veel moeite om genoeg muizen te vinden. Andere doodsoorzaken zijn o.a. verdrinking, treinslachtoffer en prikkeldraad. Het wegverkeer is ook de voornaamste doodsoorzaak voor Steenuilen, terwijl verdrinking voor deze vogelsoort de tweede oorzaak vormt. Nieuwe onderzoekstechnieken De razendsnelle technologische ontwikkelingen hebben ook hun voordeel bij het vogelonderzoek. Inmiddels kunnen vogels ook worden uitgerust met een zender. Via een satelliet-verbinding is het mogelijk om deze vogels dan continu te volgen. Vooral bij trekvogels heeft dit tot nieuwe gedetailleerde inzichten geleid, met name over de gevolgde trekroutes. Door het gewicht van de zender was het aanvankelijk alleen mogelijk om deze bij grotere vogels, zoals ganzen en zwanen, toe te passen. Intussen wegen de zendertjes zo weinig dat ze ook bij de kleinere vogels kunnen worden toegepast. Daardoor wordt ook het doen en laten van Kerkuilen en Steenuilen op die manier onderzocht. Via camera s kunnen nestkasten dag en nacht in de gaten worden gehouden. On-line beelden hiervan zijn via internet voor iedereen in binnen- en buitenland te volgen. De techniek kan daardoor veel betekenen voor het vogelonderzoek. Geraadpleegde bronnen: Vogeltrek door Richard Burton [99]; De Kerkuil en andere in Nederland voorkomende uilen door Johan de Jong [99]; Thieme s vogeltrekatlas door B.J. Speek en G. Speek [9]; Uilen van Europa door T. Mebs en W. Scherzinger []; Website Vogeltrekstation Arnhem. 9

Bijlagen Bijlage Leden provinciale overleggroep Steenuil en Kerkuil Naam Functie Telefoon Henk Cleutjens regiocoördinator kerkuil Oost-Brabant 9-9 Getrude van den Elzen regiocoördinator SOVON Oost-Brabant -9 Harry Fiolet regiocoördinator kerkuil West-Brabant - Ernst-Jan van Haaften coördinator soortbescherming Brabants Landschap - John Hermans regiocoördinator Steenuil Oost-Brabant - Gerard van der Kaa regiocoördinator Kerkuil Midden-Brabant - Martin van Leest regiocoördinator Steenuil West-Brabant - Joost Nijkamp regiocoördinator Steenuil Midden-Brabant -9 Wiel Poelmans regiocoördinator SOVON West en Midden-Brabant - Marco Renes gebiedsmedewerker Brabants Landschap Oost-Brabant 99- Arjen Stoop gebiedsmedewerker Brabants Landschap West-Brabant - Karel Voets gebiedsmedewerker Brabants Landschap Midden-Brabant - Bijlage Contactpersonen voor Steenuil-/Kerkuilgroepen in Brabant Groep (West-Brabant) contactpersoon telefoon nr. SU nr. KU Bergen op Zoom T. Bakker - - Roosendaal K. Baselier - - Etten-Leur E. de Roode - - VWG Zundert A. van Gastel -9 Breda (Zuid) M. van Leest - - VWG Mark en Leij W. Woestenberg - VWG Mark en Leij W. Cornelissen -99 - VWG Mark en Leij H. van Loon - - Gem. Drimmelen & Den Hout / Kerkuilenproject Beneden Amer H. Fiolet - 9 VWG IVN Mark & Donge J. Kriens - - VWG Ken en Geniet (Dongen) R. Janssens - VWG Altenatuur A. van de Herik -9 - VWG Altenatuur R. Punt - - VWG Altenatuur (Biesbosch) P. Leeuwis - - UWG Baarle-Nassau J. Versmissen -99 9 Breda (Noord) C. van der Lee -, IVN De Waerdman (West) H. den Boer -999 IVN De Waerdman (Oost) H. Smits - - Vogelrevalidatiecentrum Zundert C. Brosens -9 - Raamsdonk G.J. Fens -9 VWG Etten-Leur J. Hendrikx - - VWG Bergen op Zoom R. Muis - - VWG Rucphen J. Kiewit - - VWG West-Brabant J. Godschalk -9 - Groep (Midden-Brabant) contactpersoon telefoon nr. SU nr. KU VWG Midden-Brabant J. van Rijsewijk - - VWG Midden-Brabant G. van der Kaa - -, VWG Midden-Brabant A. Saris -9 - WNL Oost-, West- & Middelbeers R. van den Boomen -9 - WNL Oost-, West- & Middelbeers P. Timmers -9 - Natuurwerkgroep Liempde T. Ondersteijn -99 Heemnatuurgroep Sint-Oedenrode M. de Wit - - Heemnatuurgroep Sint-Oedenrode H. de Koning -9 - Kerk- en Steenuilgroep Vught B. Selten - KNNV VWG Eindhoven R. Bossong - WNL Boxtel H. Maas - WNL Boxtel B. Hellings -9 - IVN Riethoven D. Timmermans 9- - IVN Riethoven J. Das - VWG De Kempen M. Sloendrecht - - JNW Zijtaart J. Timmers - 9 Regio Mariahout B. Verheijen 99- VWG IVN Oirschot R. Sterken 99- VWG IVN Valkenswaard A. van Asten - VWG Geldrop J. Klomp - - VWG Geldrop B. de Ruiter -9 - VWG De Kempen W. van der Veer -9 - VWG De Pailjaart (Best) M. Renes 99- VWG De Pailjaart (Best) K. Wevers 99-9 - VWG Waalre H. Jonker - - WNM Hilvarenbeek R. van Beers - IVN Son en Breugel W. Elfrink - - Vogelasiel Second Chance K. van Limpt -9 9 - SWG Hei, Heg en Hoogeind A. Webb - - VWG Midden-Brabant (H beek) P. Busink - - Groep (Oost-Brabant) contactpersoon telefoon nr. SU nr. KU VWG Grave H. Pennings -9 VWG De Ortolaan (Laarbeek) M. Verbeten 9- SMS/NMC Schijndel T. Popelier -9 - NMC Schijndel A. van der Heijden - - 9 VWG Schijndel G. Massop - - 9 VWG ut Vuggelke T. van de Hulsbeek 9- VWG Keldonk T. van den Elsen -9 VW De Maasheggen M. van Amstel - VW De Maasheggen F. van Kalleveen - - VWG Mariaheide J. van der Tillaart -9 VWG Gemert M. Vink 9- IVN Cranendonck P. van den Eijnde 9-9 9 -

VWG Heemk. Gemonde B. Schellekens - SWG De Peel J. van Zanten 9-9 - VWG De Peel J. van der Spek 9-9 - VWG De Peel T. Hikspoors 9- - Vinkel e.o. M. van Niftrik - - VWG IVN Oss (Maasdonk) O. Kwak -9 - IVN Bernheze B. Setton - VWG Boekel M. Janssen 9- - Bakel L. van Gerwen 9-9 - VWG IVN Oss (Geffen) G. Gerrits -9 VWG De Kulert (Deurne) P. Hikspoors 9- - VWG De Kulert (Deurne) H. Cleutjens 9-9 - VWG IVN Oss (Lithoijen) C. Theunisse - 9 - VWG Boxmeer e.o. H. Thoonen - Land van Cuijk F. van der Cruijssen -99 VWG Uden J. Hermans - 9 VWG IVN Oss T. Voets - VNW s Hertogenbosch e.o. J. Nijkamp -9 9 VWG De Torenvalk R. de Louw - - VWG KNNV Helmond T. van Rijt 9- - Uilengroep IVN Veghel P. van der Heyden -9 - IVN Boxmeer M. Grutters - - hier komt nog een foto Bijlage Overige contactpersonen Naam functie telefoon K. van Limpt Vogelasiel Second Chance -9 T. de Smid Vogelasiel Someren 9-9 C. Brosens Vogelrevalidatiecentrum Zundert -9 G. van der Kaa Ringer VWG Midden-Brabant - J. van der Spek Ringer VWG De Peel 9-9 J. Vereijken Ringer Gemert e.o. -9 H. van Vugt Ringer West-Brabant - J. Wouters Ringer VWG De Kempen 9-9 mogen de logoʼs misschien ook hier dan wordt het niet zoʼn bonte kermis bij het colofon?!

Brabants Landschap