Duurzaamheid in Scholen 20 november 2014 Herman Eijdems Excursie De Werkplaats Bilthoven
Groene Kamer: "WC's op scholen stinken nog net zo als vroeger. Genoeg te doen dus aan het binnenklimaat 16 juni 2014 BREEAM-NL Junior en Medior kinderen kunnen zelf hun eigen school beoordelen op duurzaamheidsprestatie Handboek BKK -> eisen voor klaslokalen en overige ruimten 20 november 2014 Herman Eijdems 2
BREEAM-NL Junior Milieuscan Basisschool is een lespakket met een set van 10 scorekaarten waarmee leerlingen zelfstandig de duurzaamheid van de school in kaart brengen. doelgroep Basisonderwijs groep 6/7/8 Tijdsbesteding Leerkracht: Voorbereidingstijd 15-45 minuten Lesduur: 1 tot 2,5 uur 1. Werkgroep met leerlingen en docenten. 2. Milieuscan 3. Actie Kiezen van een thema en bedenken van actie hier omheen. 4. Monitoring en evaluatie Bijhouden van je eigen vooruitgang op school. 5. Curriculum Vastleggen van duurzaamheid / het gekozen thema in curriculum. 6. Informeren en betrekken Bijvoorbeeld profilering van de school en contacten met pers, ouders en andere betrokkenen. 7. Eco-Code Maken van Eco-Code, bijvoorbeeld een lied, poster, filmpje of rap, die laat zien wat uw school doet aan duurzaamheid. 20 november 2014 Herman Eijdems 3
00 Introductie-BREEAM-NL 01 Afval 02 Communicatie 03 Energie 04 Gebouw en omgeving 05 Groen 06 Hygiëne 07 Mobiliteit 08 Veiligheid 09 Voedsel 10 Water 20 november 2014 Herman Eijdems 4
00 Introductie-BREEAM-NL 01 Afval 02 Communicatie 03 Energie 04 Gebouw en omgeving 05 Groen 06 Hygiëne 07 Mobiliteit 08 Veiligheid 09 Voedsel 10 Water 20 november 2014 Herman Eijdems 5
GREEN DEAL Verduurzaming Scholen gezonde leer- en werkomgeving duurzaam en betaalbaar H.G.J. Kamp EZ S.A. Blok BZK W.J. Mansveld I&M S. Dekker OCW 20 november 2014 Herman Eijdems 6
Tot 1940 9 % 1940 1960 11 % 1960 1980 38 % 1980 2000 24 % 2000 = tot nu 18 % Label C of lager: 75 % Label G 25 % 20 november 2014 Herman Eijdems 7
Overwegingen: adequaat onderwijsgebouw wezenlijk voor goed onderwijs en goede leerprestaties Energieakkoord voor duurzame groei VNG Wetwijziging Overheveling buitenonderhoud en aanpassing per 1-1- 2015 benutten financiële oplossingen uit de markt verbinden van vraag en aanbod voorbeeldprojecten nieuwbouw energieneutraal in 2020 Bestaande gebouwen (Wet MB): > 25.000 m 3 gas en > 50.000 kwh elektriciteit alle energiebesparende maatregelen te nemen met een tvt < 5 jaar voorbeeldfunctie voor de omgeving en leerlingen technologie en gedrag compleet beeld van de ontwikkelingen in de benodigde huisvesting de komende jaren gebruik maken van de kennis en ervaringen die is opgedaan in reeds uitgevoerde projecten 20 november 2014 Herman Eijdems 8
nieuwe partijen kunnen toetreden tot deze Green Deal toegankelijk maken van kennis en kennisstructuren inventariseren van initiatieven en best practices, uitwerking in voorbeeldprojecten uitwerken concepten, uitvoeringsbegeleiding, financiering, Esco s INZET financiële bijdrage Rijksoverheid consultatieronde wensen, behoeften, knelpunten op scholen ontwikkelen van kwaliteitskaders huisvesting 20 november 2014 Herman Eijdems 9
20 november 2014 Herman Eijdems 10
20 november 2014 Herman Eijdems 11
Door wie wordt u ingeschakeld/betrokken bij een advies? Architect 21% Schoolbestuur 14% Bouw-management bureau, huisvestingsadviseur 21% Gemeente 15% Projectontwikkelaar 14% Aannemer 15% 24 september 2014 Herman Eijdems 12
Als u wordt ingeschakeld voor een advies bestaat de opdracht meestal uit? Oplossen klachten bij gebruik 15% Opstellen van PvE 18% Als de architect u inschakelt bestaat de opdracht meestal uit? Toetsing aan materiaal bij gestelde eisen 16% Advies over materialisatie en ruimtevorm om aan de gestelde eisen te voldoen 28% Advisering over akoestische eisen per ruimte, waar moeten de ruimtes aan voldoen? 23% Toetsing aan materiaal bij gestelde eisen 15% Oplossen klachten bij gebruik 12% Advies over materialisatie en ruimtevorm om aan de gestelde eisen te voldoen 42% Opstellen van PvE 12% Advisering over akoestische eisen per ruimte, waar moeten de ruimtes aan voldoen? 19% 24 september 2014 Herman Eijdems 13
Wat zijn de werkzaamheden die u voor bovenstaande vraagstelling verricht? Anders,nl.: 2% In situ metingen 24% Inspectie 17% Berekenen nagalmtijd met a.sabine/ b.eyring/ c.fitzroy/ d.nen 12354-6 bijlage 4 24% Documentatie van leveranciers bestuderen 21% Simulaties met behulp van een Ray tracing model 7% Laboratoriumtesten 5% 24 september 2014 Herman Eijdems 14
Past u een correctiefactor toe bij het berekenen van de nagalmtijd i.v.m. de aanwezigheid van een absorberend plafond? (geen Sabine ruimte) Nee 36% Ja 64% 24 september 2014 Herman Eijdems 15
Hoe beoordeelt u de akoestische eigenschappen van een materiaal? Op gevoel 9% Eigen database 24% anders 3% Ervaring 29% Gegevens fabrikant (alfa W, NRC, spectraal) 35% 24 september 2014 Herman Eijdems 16
Welke waarde adviseert u (nagalmtijd) voor een standaard klaslokaal (150 m 3 leeg, niet ingericht)? eis, 0,8 s, streven 0,6 s met sterke voorkeur voor verstrooiing/ absorptie bij één of twee wanden. 0.5 0.6 s Standaard < 0,8 s, maar bij voorkeur (als er budget/ambiti e is bij de opdrachtgever < 0,6s. Daarbij dan bij voorkeur klankkaatsers bij de docent en absorptie op de achterwand. Niet langer dan 0.8, behaald via plafond en dan aanvullende maatregelen voor een goede ruimteakoesti ek Zonder een nadere omschrijving van de ruimtevorm en het beoogde ruimtegebruik hanteren wij (in onze eigen PVE's) een bandbreedte van gemiddeld 0,5-0,7 sec voor octaafbanden 125-4000 Hz. Deze eis stellen we wel in combinatie met een laag achtergrondgeluid/installatie geluid (LiA = 30-35 db(a)). 0,6-0,8 sec 0,7 0,8 s 0,5-0,7s 0,7 s Wij gaan eigenlijk altijd uit van een ingerichte situatie. Indien niet-ingericht geneigd naar 0,8 s, met inrichting kom je dan op 0,5 s. 0,8 s oningericht of 0,6 ingericht Gebaseerd op: Voormalige eisen Ervaring Onderzoek Rgd richtlijnen PvE Frisse scholen Algemeen bekend Spraakverstaanbaarheid/Alcons Nuancering Publicaties Raytracing 0,5-1,0 s 24 september 2014 Herman Eijdems 17
Gebruikt u ook andere akoestische parameters voor een klaslokaal? Nee 43% Ja 57% Geschikt zijn: enkele standaard inrichtingen met kwaliteitsklassen erin, wellicht te combineren met andere geluid parameters, zoals achtergrondgeluidsniveau (buitengeluid/installaties), vrije hoogte, etc. Absorptie coëfficiënt (i.p.v. RT), STI, U50, G Spraakverstaanbaarheid (STI) tussen leraar en leerlingen. Maat voor de spreiding van absorptie over de ruimte. Gaat nu op gevoel / inzicht 24 september 2014 Herman Eijdems 18
Adviseert u ook over andere ruimtes in de school bijv. open leercentra, gangen, aula/kantine, atrium, docentenkamer, bibliotheek, techniekruimten, gymzaal? Ja 100% 24 september 2014 Herman Eijdems 19
Zo ja, Welke parameters hanteert u hierbij? Nagalmtijd 63% Anders nl.: 37% Wat en welke waarde? afhankelijk van gebruik: DIN 18041 / NOC NSF Verdeling absorptie/voorkomen harde reflecties wanden achtergrond lawaai (Background noise <40 db) LiA alleen in uitzonderlijke gevallen : STI en Spatial decay rate: DL2,S (ISO 3382-3)). Deze laatste wanneer spraakonverstaanbaarheid gewenst is (bijv. zelfstudieplekken) Afname per verdubbeling van afstand D/2r (@1kHz) Gemiddelde absorptiewaarde (m 2 per m 2 vloeropp., als maat voor de ruimtedemping) STI, EDT, C50, C80, etc. 24 september 2014 Herman Eijdems 20
Zoekt u de zelf de absorberende materialen uit of doet de architect dat? Hoe ligt die verhouding? (percentage) Architect 53% Zelf 47% 24 september 2014 Herman Eijdems 21
Op basis waarvan selecteert u deze materialen? Wensen opdracht- gever/- architect, algemeen gebruik, ervaring Ervaring, prijs Naast de esthetische wens van de architect op ervaring. Alpha en/of NRC-waarden, ervaring, toepasbaarheid voor de situatie, wensen van de architect Primair op de geluidabsorptie per frequentieband Indien nodig ook: directe geluidisolatie, overlangsgeluid -isolatie, molestbestendigheid / en vervangbaarheid, kosten Visuele randvoorwaarde n en beschikbaar oppervlak en benodigde absorptiecoefficient Absorptiecoëfficiënt, spectraal of als αw. kosten Akoestische prestatie, uiterlijk, stootvastheid Uitgebreidheid van de documentatie en voorkeur van de architect. Primair op akoestische eigenschappen 24 september 2014 Herman Eijdems 22
Adviseert u weleens absorptie aan te brengen aan de wanden? Ja! werkt zeer positief. Wordt vervolgens nauwelijks toegepast. helpt de horizontale nagalm vermijden dit de ruimteakoestiek verbeterd. Minder kans op akoestische defecten en een betere spraakverstaanbaarheid. dat de ruimteakoestiek ten goede komt omdat dit voor veel ruimtevormen een belangrijke bijdrage levert aan de spraakverstaanbaarheid (door het opheffen van flutters, staande golven en een betere SNR) Wandvoorzieningen moeten bij nieuwbouw vaak uit een andere potje worden. Achteraf, wanneer er klachten zijn, wordt pas overwogen om het aan te brengen. het geluidveld dan meer homogeen (diffuus) wordt en er minder kans is op hinderlijke reflectie/flutt er van de achterwand en parallelle wanden het hinderlijke reflecties doet verminderen tegengaan horizontaal veld dat noodzakelijk is In verband met de hoogte van de ruimte, voorkomen van flutters/refle cties/horizon taal galmveld, geen of beperkte mogelijkheid om absorptie in plafond toe te passen. dit beter werkt (nagalmtijd en tot betere spraakversta anbaarheid leidt ik het wat meer verdeelt over de ruimte wil hebben en er elders vaak niet genoeg oppervlak beschikbaar is 24 september 2014 Herman Eijdems 23
JA: Als alternatief voor absorptie aan de wand. Open kastenwanden zijn praktischer dan absorptie. Het nuttig kan zijn dat geluid wordt verstrooid, bijvoorbeeld wanneer muziek ten gehore wordt gebracht. Dit fluttereffecten en staande golven sterk kan reduceren en daardoor ook leidt tot een verkorting van de nagalmtijd. M.b.t. diffusie gaan wij uit van meubels en niet zozeer van de commercieel verkrijgbare difussoren. Het hinderlijke reflecties doet verminderen. Voorkomen van flutters/reflecties/horizontaal galmveld, betere verdeling van geluid. Beperkt omdat harde wanden tegenover elkaar niet wenselijk zijn. Dit heel vaak noodzakelijk is om de gewenste akoestiek te bereiken. Adviseert u weleens diffusie aan te brengen aan de wanden? ja, omdat... 54% nee, omdat... 46% NEE: Niet in klaslokaal; Eerder advies om absorptie aan te brengen om ook de nagalmtijd nog verder te verkorten. De inrichting vaak al als diffusie werkt, en geadviseerde wandabsorptie ook als diffusie werkzaam is. Niet nodig met de inrichting. Dat slechts bij uitzondering kosten-effectief is (wand uit het lood zetten). De ruimte doorgaans te klein is en het budget voor afwijkende constructies ontbreekt. 24 september 2014 Herman Eijdems 24
JA: Tapijt naast de nagalmtijd ook de contactgeluidisolatie en reflectiegeluid vaak sterk verbeterd. In de praktijk blijken opdrachtgevers doorgaans echter voor makkelijk reinigbare ondergronden (rubber/marmoleum e d.) te kiezen. In onze conceptberekeningen voor de nagalmtijden gaan we doorgaans dan ook niet uit van vloerbedekking. Dat helpt Verminderen loopgeluiden in de ruimte, aanvullende geluidabsorptie indien plafond/wand niet voldoende. Adviseert u weleens vloerbedekking toe te passen? ja, omdat... 27% nee, omdat... 73% NEE: Dit in de praktijk toch nooit wordt gekozen vanwege onderhoudsaspecten (hygiëne, vervuiling etc.) Andere dan akoestische motieven bepalen welke vloerbedekking wordt toegepast. Vervuiling/veroudering weegt niet op tegen akoestische kwaliteit. Niet in klaslokaal.. in sportzaal wel Liever niet, alleen als andere opties echt niet mogelijk blijken (bij voorkeur niet omdat dit voor de verdeling van de frequenties niet ideaal is). De meeste winst daar niet te behalen is. Een harde vloerafwerking in het TPvE staat. Dit niet geschikt is voor een klaslokaal. 24 september 2014 Herman Eijdems 25
Doet u wel eens een nameting? Hoe doet u dat en wat meet u? ja. Nagalmtijd, luchtgeluidsisolatie, contactgeluidsisolatie, geluidwering gevel,.. We doen meestal tweede opinie etc Helaas wordt dit er vaak uitbezuinigd. nauwelijks, maar als dat gebeurt dan is dat de nagalmtijd en niet de andere ruimteakoestische parameters. We doen bijna altijd nametingen bij de projecten waar we zelf geadviseerd hebben. Hierbij gebruiken we onze eigen meetketen voor een steekproefcontrole op de relevante akoestische parameters. Ja. Ruisbron. Nagalmtijd en geluidisolatie binnenwanden. Ja, incidenteel, conform NEN 5077. Nagalmtijd, afname met afstand, STI Ja, afhankelijk van project met impulsresponsmetingen. Voornamelijk T30, maar ook STI, C50 etc. nee Nagalmtijd en, EDT en pulsresponsies 24 september 2014 Herman Eijdems 26
Komt u weleens klachten tegen? En welke? Ja, veelal uit oudere of slecht gerenoveerde gymzalen. Niet van toepassing In oude klaslokalen zonder goed plafond komen zeker klachten voor. Te veel galm, omdat er geen voorzieningen zijn getroffen, of te weinig (meestal slecht plafond). Over ruimteakoestiek in klaslokalen zelden. Eventuele klachten gaan bijna altijd over geluidisolatie of installatiegeluid door uitvoeringsfouten. Ja. Stemklachten van docenten. Rumoerighei d in de school. Te lawaaiig Niet over nagalm of spraakverstaanbaarheid. Wel over geluidoverdracht vanuit andere ruimten, met name sportzalen boven onderwijsruimten. Vanzelfsprekend. Te lange nagalmtijd, te rumoerig, slechte verstaanbaar heid, te hoge geluidniveaus, focussering Nee, vaak is de situatie zoveel beter dan het oude gebouw dat men hoe dan ook enthousiast is. Ja, in klaslokalen zijn dit meestal spraakverstaanbaar heid problemen 24 september 2014 Herman Eijdems 27
Wat bepaalt naar uw mening het akoestisch comfort in een school? voldoende, maar ook niet te veel absorptie (bibliotheekeffect) Verstandig ontworpen form, toepassing van absorptie en isolatie natuurlijk Combinatie van ruimteakoestiek, geluidisolatie, geluidwering en gebruik. De mate waarin de docent verstaanbaar is en het voorkomen van teveel galm waardoor het een kakofonie van stemmen wordt. De meeste ruimten in scholen krijgen door eisen aan nagalmtijd en installatiegeluid een goed akoestisch comfort, maar niet voor álle leerlingen. Voor instructieruimten is tevens een goede spraakverstaanbaarheid van belang. Optimale spraakverstaanbaarheid en beperking van niveaus d.m.v. totaal van ruimteakoestiek achtergrondgeluid installaties, beperking van stoorgeluiden uit andere ruimten, goede lucht- en contactgeluidisolatie. Het samenspel van wering van geluiden van buiten of uit andere ruimten, het achtergrondgeluidniveau De ruimtedemping Lage niveaus en een goede spraakverstaanbaarheid Een, gegeven de ruimte, optimale combinatie van de bepalende akoestische parameters 24 september 2014 Herman Eijdems 28
NEE: Wijze van berekenen/meten niet omschreven. Is daarmee een loze ontwerpnorm. Met alleen een eis aan de nagalmtijd geen goede ruimteakoestiek is gewaarborgd. En daarom is akoestisch advies gewenst! De eisen die in deze richtlijnen voor de laagste prestatieklasse (Klasse C) worden aangehouden, zijn naar onze mening te zwak (betreft de gemiddelde nagalmtijd T250-2000 0,8 sec, voor de ingerichte ruimte). Er geen onderscheid wordt gemaakt tussen klaslokalen en open leergebieden, met name de laatste vragen specifieke aandacht en eisen. Deze teveel nagalmtijd geörienteerd zijn. Voldoen de gestelde eisen in de huidige richtlijnen (PvE Frisse Scholen, Scholenbouwwaaier, Kwaliteitskader van Stichting Ruimte OK) wat u betreft? nee, omdat... 71% ja, omdat... 29% JA: Omdat je richtlijnen niet te streng moet maken. Adviseurs hebben de vrijheid voor de specifieke situatie het beste advies te geven. Weet ik niet. Sorry geen tijd. Ze niet tot een structureel klachtenpatroon blijken te leiden. 24 september 2014 Herman Eijdems 29
Heeft u behoefte aan een norm of praktijkrichtlijn met betrekking tot het aspect akoestiek in onderwijsgebouwen? Een vorm van standaard is wenselijk. Geldt overigens voor meer gebouwtypen. Wij hebben op basis van onze ervaring onze eigen richtlijnen in ons hoofd zitten. Kan niet verkeerd zijn om deze beschikbaar te stellen voor leken. Belang van akoestiek is belangrijk. Nadruk zou dan m.i. vooral op de effecten moeten liggen en minder op de eisen an sich. Akoestiek is in de regelgeving van ondergeschikt belang, ten onrechte, dus wat dat betreft zou alle aandacht gewenst zijn. Een dergelijk instrument zou voor scholen in Nederland zinvol zijn omdat daarmee ook de bewustwording bij de schoolbesturen en de andere bouwpartijen (niet alleen de akoestisch adviseur) wordt vergroot. In Engeland heeft men hiervoor een publicatie (Building Bulletin 93, zie bijgaand in de email) opgesteld waarin de akoestische kwaliteit van schoolgebouwen veel breder wordt behandeld. Ook in Vlaanderen heeft men met de norm NBN S 01-400-2 een opzet gegeven voor een meer gedetailleerde invulling van de ruimtespecifieke eisen in scholen. Iets dergelijks zou voor Nederland ook nuttig zijn. Ja. Ja. De huidige normen / praktijkrichtlijnen sluiten onvoldoende aan bij de moderne onderwijsvormen. Hierdoor vallen bepaalde ruimten tussen wal en schip. Dit moet aan de voorkant (p.v.e.) goed worden geregeld, anders is de kans groot dat akoestische maatregelen aan de achterkant vergeten worden. Een dergelijk effect zie ik ook bij kantoren. Simpele praktijkrichtlijn gericht op het verkopen van wandabsorptie) Zou beter zijn, mits niet te technisch en te uitbereid. Vrijheid als adviseur is een groot goed. Bovendien ontbreekt vaak het budget voor uitgebreide berekeningen. nee ja ja ja ja ja ja btj btj nee Bedankt voor uw aandacht 24 september 2014 Herman Eijdems 30