Pensioenblad voor het cabinepersoneel van KLM/KLC Jaargang 11 maart 2012 Dit is de grote challenge! Hoe bestuur en verantwoordingsorgaan elkaar in evenwicht houden Een goed rendement en toch een dalende dekkingsgraad? een evaluatie van 2011 en een bespreking van de beleggingsstrategie voor 2012 Aanpassingen in het pensioenreglement De arbeidsongeschiktheidsbepalingen zijn veranderd
DEZE KEER IN FOCUS... ACTUEEL 4 life events Bijzondere gebeurtenissen en de invloed op uw pensioen 6 Dit is de grote challenge! Een pensioenfonds besturen betekent belangen tegen elkaar afwegen. Maar wie controleert ons bestuur eigenlijk? Actuele financiële positie van uw fonds Per 31 december 2011 bedroeg de nominale dekkingsgraad van Stichting Pensioenfonds KLM Cabinepersoneel 107,2%. Ondanks de aanhoudende onrust op de financiële markten en de lage marktrente was er in het vierde kwartaal van 2011 een licht stijgende lijn in het verloop van de dekkingsgraad te zien. De stijging van de dekkingsgraad is enerzijds toe te schrijven aan de beleggingsresultaten van het pensioenfonds; hierop werd in het vierde kwartaal van 2011 een rendement van 4,6% behaald.. Vind nog makkelijker het antwoord op al uw vragen over uw pensioen 11 indexatie en nieuwe financiering De reacties 12 een goed rendement en toch een dalende dekkingsgraad? Een terugblik op 2011 en het gematigd optimisme voor 2012 16 Hello Goodbye Afscheid van 25 jaar expertise 18 aangepaste arbeidsongeschikheidsbepalingen in beeld De belangrijkste veranderingen op een rij 19 kort AOW gaat in op verjaardag betaaldata pensioenen 2012 Bestuur Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Leden Paulette van den Berk, Stefan Geerlings, Pieter Vanagt, Eugène van Halder (vicevoorzitter), Paul Jansen, Arend de Jong (vicevoorzitter), Miriam Kartman, Eltjo Kok (voorzitter), Rob Koster. Plaatsvervangende leden Annette Groeneveld, Kees Porskamp, Terence Tilgenkamp. e-mailadres bestuur@klmcabinefonds.nl Ook de aanpassing van de rekenrente door De Nederlandsche Bank op 6 januari 2012 heeft bijgedragen aan een stijging van de dekkingsgraad. De rekenrente wordt door pensioenfondsen gebruikt voor de waardering van de verplichtingen van het fonds. De nominale dekkingsgraad per 31 december 2011 was voor aanpassing van de rente 102,7%. De aanpassing van de rente heeft voor een stijging van de dekkingsgraad met 4,5%- punt gezorgd. Sinds oktober 2011 publiceert het pensioenfonds naast de nominale dekkingsgraad ook de reële dekkingsgraad op haar website. De nominale dekkingsgraad geeft de verhouding weer tussen het vermogen en de verplichtingen van het fonds. Bij het berekenen van de reële dekkingsgraad wordt ook rekening gehouden met toekomstige inflatie. Publicatie van de reële dekkingsgraad sluit aan bij het financieel beleid van het pensioenfonds, waarbij de reële dekkingsgraad een belangrijke component is en bepalend voor het wel/niet/gedeeltelijk verlenen van indexatie. De grafiek geeft de ontwikkeling van de dekkingsgraden in de afgelopen periode weer. Kijk voor meer informatie over de financiële positie van uw fonds op www.klmcabinefonds.nl. Verloop dekkingsgraden Pensioenfonds 140% 130% 120% 110% 100% 90% 80% 70% 60% 50% feb 10 apr 10 jun 10 aug 10 okt 10 dec 10 De dekkingsgraad geeft de ver houding aan tussen het vermogen feb 11 apr 11 en de verplichtingen van het pensioenfonds jun 11 aug 11 nominale dekkingsgraad vereiste dekkingsgraad (inclusief vereiste reserves) vereiste minimum dekkingsgraad reële dekkingsgraad okt 11 dec 11 Op de website van het pensioenfonds www.klmcabinefonds.nl kunt u gebruik maken van een vraag- en antwoordmodule. In deze module zijn honderden vragen van deelnemers met de bijbehorende antwoorden verwerkt. Hoe werkt de vraag- en antwoordmodule? U typt uw vraag in rechtsboven op de homepage van de website in het vakje stel hier uw vraag. Vervolgens krijgt u een aantal vragen te zien, die gerelateerd zijn aan uw vraag. Als u daarop klikt, komt u op het antwoord terecht. Hopelijk bent u voldoende geholpen met dit antwoord. Als dat niet zo is, dan kunt u nog aanvullende vragen stellen. Mocht uw vraag er niet tussenstaan, dan krijgt het pensioenfonds automatisch een melding dat uw vraag er niet bij staat. Wij zorgen er dan voor dat de vraag en het antwoord op korte termijn wel worden opgenomen. Ook vragen die ons bereiken via het telefoonteam en per e-mail worden opgenomen in de vraag- en antwoordmodule. Zo blijft de vraag- en antwoord module mede door uw inbreng actueel en helpt u met uw vraag ook weer andere deelnemers op weg. Wij zien uw vragen dan ook graag tegemoet op onze website. Uiteraard blijven wij ook telefonisch en per e-mail bereikbaar. Toine van der Stee, directeur Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Never a dull moment In vroeger tijden was het leven van een pensioenfondsdirecteur erg saai en rustig. In veel gevallen was het ook de laatste baan voordat hij of zij zelf met pensioen ging. Saai en rustig is het niet meer. In moderne management taal heet zo n functie tegenwoordig uitdagend. Uitdagingen zijn er op dit moment meer dan genoeg. Voor mij mag het in de komende periode best wat minder. Of dat gaat gebeuren is zeer de vraag. Ik kan mij geen grote financiële crisis herinneren, die meer dan drie jaar heeft geduurd. Na drie jaar lijkt het ook of we een beetje in kringetjes rond draaien. Het duidelijkste voorbeeld daarvan is de manier waarop Europese politici de schuldencrisis aanpakken. We gaan van de ene topconferentie naar de volgende. Iedere keer zegt men dat de crisis is bezworen en dan begint het weer opnieuw. En steeds blijkt het net weer een beetje erger dan daarvoor. De financiële markten geven duidelijk aan dat het zo niet kan, maar kennelijk hebben de Europese politici nog steeds veel binnenlandse politieke belemmeringen, die een solide internationale oplossing in de weg staan. De discussie in Nederland over de vernieuwing van ons pensioenstelsel draait ook in kringetjes rond. Voor- en tegenstanders van het pensioenakkoord wisselen elkaar af met steeds dezelfde argumenten. Het is tekenend dat een principeakkoord van bijna twee jaar geleden nog steeds niet afgerond kan worden. Het akkoord wordt op de nodige plaatsen al door de praktijk ingehaald. Heel veel Nederlanders weten inmiddels dat hun pensioen minder zeker is dan ze dachten. De gemiddelde leeftijd waarop mensen stoppen met werken blijft stijgen. En dat voor veel werkgevers de pensioenpremies niet verder kunnen stijgen, hebben we in de afgelopen periode ook kunnen zien. Zie daar de drie belangrijkste onderdelen van het pensioenakkoord. Wat mij betreft kunnen alle details het beste decentraal worden uitgewerkt. Realiteitszin is wat ik iedereen aan het begin van 2012 toewens. De dingen zijn zoals ze zijn. Door er langer over te praten worden de internationale schuldenproblemen niet minder en pensioenfondsen worden er niet rijker van. De crisis op de financiële markten heeft ook het Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel niet onberoerd gelaten. In de loop van 2011 is de financiering van het fonds en het indexatiebeleid aangepast. Daardoor was al eerder duidelijk dat geen of slechts een zeer geringe indexatie mogelijk zou zijn. Op basis van de definitieve cijfers heeft het bestuur besloten per 1 januari 2012 geen indexatie te verlenen. 2 focus maart 2012 3
life events Life events en uw pensioen Samenwonen Annemarie (32) heeft een relatie met Pieter (33). Hun relatie is nog niet heel serieus, maar ze wil Pieter graag laten IPB-en. Daarom meldt ze haar nieuwe vriend aan bij KLM. Omdat hij nu officieel de partner is van Annemarie, wordt hij ook als partner aangemeld bij het pensioenfonds. Een jaar later blijkt de relatie toch niet blijvend, maar Annemarie denkt er niet meteen aan om dit ook door te geven aan KLM en dus ook niet aan het pensioenfonds. Pas twee jaar later merkt zij dat Pieter nog steeds als haar partner geregistreerd staat. Wanneer ze dit doorgeeft aan KLM wordt dit ook verwerkt in de administratie van het pensioenfonds en wordt er voor Pieter een zogeheten bijzonder partnerpensioen afgesplitst. Dit bijzonder partnerpensioen bedraagt 70% van het ouderdomspensioen dat opgebouwd is tot de datum wanneer de relatie bij het pen sioenfonds is beëindigd. Hoewel Annemarie nooit meer contact heeft met Pieter zal hij, wanneer zij overlijdt, dit partnerpensioen uitgekeerd krijgen. Wanneer Annemarie tegen die tijd een nieuwe partner heeft, wordt het bijzonder partnerpensioen aan Pieter in mindering gebracht op het partnerpensioen van haar nieuwe partner. Overlijden Bij de volgende life events raden wij u aan om stil te staan bij de gevolgen voor uw pensioen: Life events zijn gebeurtenissen in uw werk of privéleven. Denk bijvoorbeeld aan trouwen, deeltijd werken, scheiden. Veel mensen staan er niet bij stil dat deze gebeurtenissen van invloed zijn op de hoogte van hun pensioen. Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel vindt het belangrijk om u goed te informeren over de keuzes die u heeft rond uw pensioen bij belangrijke gebeurtenissen in uw leven. Deze informatie vindt u onder andere op de website, in brochures en in de Focus. Lucas (28): van een collega hoorde ik dat het niet nodig is Daarnaast kan je er voor kiezen een Anw hiaatpensioen om een Anw-hiaatpensioen af te sluiten, hoe weet ik wat af te sluiten. Anw staat voor Algemene Nabestaanden verstandig is? Wet. De uitkering van de Algemene Nabestaanden wet is aan strenge regels gebonden. De partner van Lucas, Veel mensen vinden het vervelend om erover na te denken Erwin (35) heeft een eigen inkomen dat hoger is dan wat er gebeurt als zijzelf of hun partner komt te overlijden. 2.391,23 per maand, waardoor hij niet in aanmerking Toch kun je beter een goed overzicht hebben van wat je te komt voor een uitkering volgens de algemene nabestaanden wet. Hierdoor ontstaat een Anw-hiaat en hiervoor is wachten staat op financieel gebied mocht er toch sprake zijn van een overlijden. Wat verstandig is om te doen hangt deze verzekering bedoeld. Voor de verzekering betaalt vaak af van je persoonlijke situatie en die van je partner. Lucas per maand 12,90 premie en ontvangt Erwin bij Heeft hij of zij bijvoorbeeld een eigen inkomen of hebben zijn overlijden 13.600,- per jaar totdat hij 65 wordt.. jullie misschien andere maatregelen getroffen? Of het voor Lucas en zijn partner verstandig is om een Standaard is iedereen die een partner heeft aangemeld bij Anw-hiaatpensioen af te sluiten hangt af van wat er verder KLM verzekerd voor het Facultatief partnerpensioen zodat geregeld is op het gebied van financiën. Misschien is er wel er een partnerpensioen uitgekeerd wordt als je tijdens een levensverzekering die genoeg uitkeert bij overlijden, of is actieve dienst komt te overlijden. Als je je partner aanmeld ben je hier standaard voor verzekerd. Je kunt echter van de hypotheek vrij. In feite moet je je eigen situatie onder het inkomen van Erwin hoog genoeg, misschien valt een deel ook weer van dit Facultatief partnerpensioen afzien. de loep nemen, voordat je kunt zeggen of een Anw-hiaatpensioen voor jou noodzakelijk is. Lucas kan een Anw-hiaat pensioen afsluiten als hij (en Erwin samen) vindt(en) dat het inkomen na Lucas overlijden niet toereikend is voor Erwin. Het afsluiten van het Anw-hiaatpensioen gebeurt bij KLM, je kunt ook weer van dit pensioen afzien. Kijk voor meer informatie ook op de website: http://www.klmcabinefonds.nl/trouwen_of_samenwonen/algemene_nabestaandenwet.aspx 4 focus maart 2012 5
INTERACTIE Marguerite Moquette Alweer 17 jaar vliegt Marguerite bij KLM, op dit moment als tweebander. Daarnaast is ze sinds jaar en dag actief in de Vakbond van Nederlands Cabinepersoneel (VNC) en inmiddels ook vice voorzitter van de ledenraad. Hier ontstond ook haar interesse in pensioenen. Bij KLM spreken we van óns pensioen, de betrokkenheid is groot Paul Jansen Na onder andere een functie als Hoofd Salarisadministratie, is Paul nu Manager Pensioenen bij KLM. Met een gedegen HR-achtergrond en een focus op de arbeidsvoorwaardelijke aspecten, zit hij in het bestuur van het Pensioenfonds KLM- Cabinepersoneel helemaal op z n plaats. Een pensioenfonds besturen betekent belangen tegen elkaar afwegen Dit is de grote challenge! Pensioen, we hebben het er wel eens over, maar vaak lijkt het zo ingewikkeld. Niet alleen het pensioen zelf, maar ook de manier waarop het pensioenfonds functioneert. Want wie besturen nou eigenlijk ons pensioenfonds? En wie controleert of dat allemaal wel goed gebeurt? Marguerite Moquette, lid van het verantwoordingsorgaan van Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel, en Paul Jansen, lid van het bestuur van Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel, doen in Focus een boekje open over hun wederzijdse belangen voor een goed functionerend pensioenfonds. Het is een spannende tijd met zwaar weer, ik benijd het bestuur niet! Wat is het verantwoordingsorgaan? Sinds 2008 heeft Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel een verantwoordingsorgaan. Het pensioenfondsbestuur moet aan dit orgaan verantwoording afleggen over het afgelopen jaar. Het verantwoordingsorgaan beoordeelt het uitgestippelde beleid en de uitvoering ervan. Het eindoordeel over het bestuur wordt gepubliceerd in het jaarverslag. Het verantwoordingsorgaan bestaat uit zes leden: twee vertegenwoordigers van KLM, twee actieve werknemers en twee gepensioneerden. De werknemersleden komen vanuit de verschillende vakbonden. Zo vertegenwoordigt ieder lid zijn eigen achterban en zijn er verschillende invalshoeken. VERANTWOORDINGSORGAAN VERSUS BESTUUR MM: Vier keer per jaar komt het verantwoordingsorgaan bij elkaar en worden we bijgepraat over de financiële ontwikkelingen. En tussendoor krijgen we regelmatig updates over onder meer de dekkingsgraad. Voor mij als nieuwkomer betekent het een hoop nieuwe informatie en technische termen. Ik kijk nu ook heel anders naar het journaal, bijvoorbeeld. Twee keer per jaar gaan we om de tafel met het bestuur, zodat we ons goed kunnen verdiepen in het gevoerde beleid en ons dan kunnen voorbereiden op het eindoordeel. PJ: Het bestuur licht dan toe wat we hebben gedaan en waarom. Het verantwoordingsorgaan stelt kritische vragen en zo houden we elkaar scherp. Dat het pensioenfonds goed draait is, vanzelfsprekend, voor alle partijen belangrijk. MM: Het is essentieel dat er goed toezicht is. Natuurlijk kan elke deelnemer de jaarlijkse deelnemersvergadering bezoeken en zelf vragen stellen, 6 focus maart 2012 7
INTERACTIE niemand kan de toekomst voorspellen, maar we kunnen onszelf wel de vraag stellen: welke scenario s zijn er mogelijk? Paul Jansen Het bestuur bestaat uit een werknemersdelegatie en een werkgeversdelegatie. Vier van elk. De achtergrond van de leden is verschillend, zodat iedereen elkaar kan aanvullen. Ik ben de schakel vanuit HR naar de pensioenen. Andere leden hebben juist een financiële of een bestuurlijke achtergrond. Het is verfrissend dat ons pensioenfonds open staat voor vernieuwing. Het afgelopen jaar zijn er heel wat slagen gemaakt. Dit fonds loopt daarin voorop. vanuit het verantwoordingsorgaan vormen we een mening en die bespreken wij met het bestuur. Marguerite Moquette Het onderwerp pensioenen kwam natuurlijk steeds vaker ter sprake, vanuit de overheid en in de media. Via de pensioenspecialist van VNC worden we altijd up to date gehouden. De stap naar het verantwoordingsorgaan van het Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel was toen niet zo groot. Vorig jaar werd me gevraagd of ik mezelf kandidaat wilde stellen en nu ben ik er volop mee bezig. Als lid krijg je behoorlijk wat informatie op je bordje. In december heb ik een cursus gevolgd zodat ik me verder in de materie heb kunnen verdiepen. Je moet echt studeren voor dit onderwerp! maar een verantwoordingsorgaan kan toch nóg wat meer moeten we het ook uitvoeren. Onze verantwoording bereiden PJ: Als bestuur word je geacht in control te zijn. Niemand kan MM: Als alles goed gaat, is besturen natuurlijk makkelijker. toegespitst opereren. we gedegen voor en dan geven we het orgaan tekst en uitleg. de toekomst voorspellen, maar we kunnen onszelf wel de vraag Maar dit is de grote challenge, met zwaar weer. Ik benijd jullie PJ: Hebben jullie de taken in het orgaan eigenlijk opgesplitst? Soms moet je prioriteiten stellen, waardoor bepaalde keuzes stellen: welke scenario s zijn er mogelijk? En daar kunnen we niet! MM: Niet per se. Wel hebben we een voorzitter en vicevoorzit worden gemaakt. Daarin kun je van mening verschillen, maar dan op anticiperen. Welke risicobeperkende maatregelen PJ: Het bestuur voelt zich verantwoordelijk voor het optimaal ter uit ons midden gekozen. valide argumenten kunnen we niet naast ons neerleggen. zouden we kunnen nemen, mocht er iets gebeuren? Daarnaast functioneren van het pensioenfonds. In onze beleggingen PJ: Het verantwoordingsorgaan krijgt de besluiten van het is het zo dat wij onze portefeuille zoveel mogelijk spreiden. streven we naar een zo hoog mogelijk rendement, tegen bestuur voorgelegd. Maar om te kunnen oordelen, moet je ook DE ONDERWERPEN Zowel in soorten beleggingen als in verschillende beleggings aanvaardbare risico s en op een verantwoord kostenniveau. een goed beeld kunnen vormen. Hoe werkt dat bij jullie? PJ: Hoe bepalen jullie op welke onderwerpen jullie feedback regio s. Ook duurzaamheid vinden we belangrijk! Als bestuur hebben we MM: Wij kijken in principe pas achteraf hoe het is gedaan. willen krijgen van het bestuur? MM: Ons pensioenfonds belegt gelukkig niet in Griekenland, goede handvatten om onze taken uit te voeren. In onze dage Wat is het eindresultaat van jullie strategie? Dus we leggen niet MM: Dat bespreken we binnen het verantwoordingsorgaan. Spanje en Italië. lijkse werkzaamheden kunnen we gebruik maken van de vooraf een specifieke verplichting of kader op. Vanuit het Dit jaar zijn onze extra speerpunten communicatie, risico PJ: Het is nu een dynamische tijd voor het bestuur. Afgelopen expertise van Blue Sky Group als uitvoerder. verantwoordingsorgaan vormen we een mening en die bespre management en de wijze waarop het bestuur omgaat met de jaren is er veel gebeurd in pensioenland. Pensioenregelingen MM: In hoeverre weet je eigenlijk of je verantwoord belegt? ken wij met het bestuur. Dat wordt natuurlijk heel serieus economische situatie in de wereld. Van tevoren hebben we zijn veranderd en de toezichtsregels zijn verscherpt. De afgelo PJ: Dat is soms best lastig. Er zijn richtlijnen van de United opgevat. En we kijken ook naar wat er vervolgens gebeurt met aangegeven dat we daar extra op zullen letten. Daarnaast kan pen jaren is ook de invloed van het langer leven van mensen op Nations en die hebben wij hoog in het vaandel staan. Maar wat is onze bevindingen en ons oordeel. Wij zijn niet beleidsbepalend, ieder lid zelf vragen initiëren, die we als orgaan in z n geheel pensioenen zichtbaar geworden. Daar bovenop is al enkele jaren slecht en wat niet? Dat is heel persoonlijk. Een hoog rendement is maar er zit wel een degelijke argumentatie achter onze mening. kunnen overnemen als dat relevant is. En er kan ook een sprake van een economische crisis die grote impact heeft op de wel een duidelijk streven, maar niet ten koste van alles. Het We kunnen niet zomaar wat gaan roepen. verzoek vanuit het bestuur komen of wij ons over een bepaald financiële positie van pensioenfondsen. Door dit alles zullen Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel participeert overigens wel in PJ: En als wij iets afspreken met het verantwoordingsorgaan, onderwerp willen buigen. ook de komende jaren zeker niet rustig worden. duurzame beleggingen, zoals waterprojecten, microfinanciering. 8 focus maart 2012 9
INTERACTIE reacties Indexatie en nieuwe financiering: wij peilden de reacties In december 2011 werd u als deelnemer of gepensioneerde van het cabinefonds met een nieuwsbrief op de hoogte gebracht van het indexatiebesluit. Wij peilden de reacties op de nieuwsbrief via de leden van het Pensioen Informatie Team (PIT). SOLIDARITEIT een hoog rendement is wel een duidelijk streven, maar niet ten koste van alles MM: Het Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel heeft veel jonge leden. Straks krijg je de vergrijzing, ik kan me voorstellen dat jongeren dan zeggen: Ja hoor ns, ik heb helemaal geen zin om daarvoor te betalen. Ik regel het liever zelf. Maar alles gaat cyclisch, dus na vergrijzing komt weer verjonging. Ik denk dat we juist de solidariteit moeten bewaren. Ook is het goedkoper om het pensioen met z n allen te regelen, zo kunnen we de kosten spreiden. PJ: Wat ik mooi vind is dat iedereen hier spreekt van ons pensioenfonds. De betrokkenheid van deelnemers is groot. Landelijk zie je juist dat er veel te doen is over een gebrek aan betrokkenheid. MM: In hoeverre is het bestuur ermee bezig hoe het in de rest van Nederland gaat? PJ: Het is altijd goed om te kijken wat er buiten de deur gebeurt. En we hebben natuurlijk te maken met wettelijke verplichtingen. De basis is solide, maar dat neemt niet weg dat je goed moet blijven opletten. In de nieuwsbrief legt het bestuur van het fonds uit wat de achtergronden zijn van het besluit om de pensioenen en pensioenaanspraken niet te indexeren. Ook wordt er nadere uitleg gegeven over de nieuwe financieringsopzet van het fonds, waarmee pensioenen ook voor toekomstige generaties worden behouden. Het pensioenfonds probeert ieder jaar de pensioenaanspraken van actieve deelnemers te verhogen met maximaal de loonontwikkeling en de pensioenaanspraken en pensioenrechten van gewezen deelnemers en pensioengerechtigden met maximaal de prijsontwikkeling. Pensioengerechtigden en (gewezen) deelnemers hebben door een verhoging en de verwachting voor de komende jaren niet meteen ook recht op verhogingen in de toekomst. Het bestuur heeft op basis van de stand van de gemiddelde reële dekkingsgraad van de maanden juni tot en met november 2011 besloten om in 2012 de pensioenaanspraken van actieve deelnemers, de premievrije aanspraken van de gewezen deelnemers en de ingegane pensioenen niet aan te passen. Het fonds heeft alle betrokkenen hierover eind december 2011 per brief geïnformeerd. Annemarie: Ik heb in de week dat de brief met het indexatiebesluit voor 2012 werd verstuurd een collega gesproken die mij vroeg wat er nou precies bedoeld werd met die brief. De inhoud was haar nogal ondui delijk. Ik heb zelf ook de brief meerdere malen moeten doorlezen voordat ik het helemaal snapte. Ook heb ik nog aan een paar collega s gevraagd in de week na ontvangst van de brief óf zij de brief hebben gelezen en of het duidelijk was. Maar de brief was bij de collega s netjes opgeborgen zonder goed te lezen. Ik denk dat het een goed idee is om er nog een keer een artikel aan te wijden in Focus! Armando: De belangrijkste vragen over indexatie waren Wat betekent het voor mij? en Wanneer er hopelijk weer goede tijden zijn, gaat het dan écht gerepareerd worden? Het sentiment is dat de collega s die ik erover gesproken heb, de toekomst een beetje donker zien en denken dat het wellicht niet meer gerepareerd zal worden, ook niet in goede tijden. Carola: Mij valt op dat pensioen steeds meer begint te leven. De brief die naar iedereen is gestuurd is erg duidelijk en helder. Op zich heeft iedereen er vrede mee. Ook dat we zelf een stukje meer premie gaan betalen. Iedereen is er zich behoorlijk van bewust hoe de financiële situatie op dit moment is. In de loop van het jaar gaat het bestuur met een klankbordgroep de informatie en communicatie van het fonds nader bespreken. 10 focus maart 2012 11
Een goed strategie rendement en tóch een dalende dekking sgraad Justus van Halewijn, Head of Investment Strategy Research De economie in de wereld en Europa in het bijzonder heeft het in 2011 zwaar te verduren gehad. De onrust op de financiële markten had grote invloed op het KLM pensioenfonds voor Cabinepersoneel. Mark Burbach, Chief Investment Officer, en Justus van Halewijn, Head of Investment Strategy Research bij Blue Sky Group, evalueren 2011 en bespreken de beleggingsstrategie voor 2012. Ze leggen uit hoe het kan dat de dekkingsgraad van het Cabinefonds is gedaald, ondanks een goed rendement op de beleggingen. Mark Burbach, Chief Investment Officer Het Cabinefonds heeft veel jonge deelnemers en is zo extra gevoelig voor de lage rente Burbach en Van Halewijn zijn verantwoordelijk voor de strategische advisering van het beleggingsbeleid van de drie KLM pensioenfondsbesturen. Samen met de collega s van het actuariaat bepalen we aan de hand van ALM-studies een beleggingsbeleid voor de fondsen, zegt Van Halewijn. Afhankelijk van het profiel en de ambitie van het fonds kijken we hoeveel we defensief en dus risicomijdend gaan beleggen en ALM-studies ALM-studies (Asset Liability Management) worden uitgevoerd om door te rekenen wat verschillende economische scenario s voor een pensioenfonds betekenen. Voor het beleid van het pensioenfonds zijn deze studies erg belangrijk. welk deel zou kunnen worden ingezet voor meer risicovolle beleggingen. We zijn de hele tijd op zoek naar een verantwoorde balans tussen onze beleggingen en verplichtingen. Terugblik op 2011 In eerste instantie waren we ervan uitgegaan dat het beleggingsjaar 2011 niet heel spannend zou worden, zegt Burbach. Maar dat bleek al snel anders te lopen. Het begon met de opkomst van de Arabische lente in februari en kort daarna de tsunami in Japan die ook onrust op de financiële markten brachten. Maar de rode draad van 2011 is natuurlijk de Eurocrisis. Eerst de problemen met de kredietwaardigheid van Griekenland, later gevolgd door Portugal, Ierland, Italië en Spanje. Eigenlijk werden we in 2011 keer op keer verrast. En elke keer was het een onaangename verrassing. De Eurocrisis is natuurlijk De rode draad van 2011 12
strategie In ons basisscenario gaan wij ervan uit dat de euro blijft bestaan 2012 Het besluit van het bestuur om niet te indexeren is voor Burbach en Van Halewijn geen aanleiding om grote wijzigingen door te voeren in het beleggingsbeleid. De rendementen die het fonds uit beleggingen behaald heeft zijn immers goed. Als we naar 2012 kijken zijn we niet zo negatief, vervolgt Burbach. In de Eurozone is het besef doorgedrongen dat er structureel hervormd moet worden. Dat kost tijd, maar het begin is er en dat stemt hoopvol. In ons basisscenario gaan wij ervan uit dat de euro blijft bestaan. Binnen die kaders is het zaak om voorzichtig te opereren. Aan de andere kant moet er ook geld verdiend worden. Daarom Rendementen en dekkingsgraad Gezien de grote economische onrust heeft het Cabinefonds het lang niet slecht gedaan. Maar het is een verhaal met twee kanten. Van Halewijn: Het rendement van 7,7% dat het fonds in 2011 behaald heeft, is zeer goed. Maar ondanks dat rendement is de dekkingsgraad toch gedaald naar 102,7%. Overigens na de herwaardering van DNB (zie kader) komt de dekkingsgraad uit op 107,2%. Rentegevoeligheid Cabinefonds Van de drie KLM fondsen heeft het Cabinefonds het hoogste rendement en de laagste dekkingsgraad. Voor veel mensen is onduidelijk hoe het kan dat de rendementen en dekkingsgraden van drie fondsen zo van elkaar verschillen. Alle pensioenfondsen zijn anders opgebouwd, waardoor je ze eigenlijk niet met elkaar kunt vergelijken, legt Burbach uit. Het Cabinefonds heeft een relatief jonge populatie in vergelijking met de andere twee. De gemiddelde leeftijd van het fonds is dus laag. Daarmee is het fonds extra gevoelig voor dalende rente, immers de verwachte pensioenbetalingen liggen relatief ver weg in de tijd. Die lage rente is er verantwoordelijk voor dat de waarde van de pensioenverplichtingen van het Cabinefonds omhoog gaan. Met andere woorden: als de rente daalt, kan er minder worden verdiend en wordt het toekomstige pensioen duurder. Aan de andere kant heeft de rentedaling er ook voor gezorgd dat het Cabinefonds een goed rendement van 7,7% heeft behaald. Er is geld verdiend op langlopende obligaties en renteswaps. Deze beleggingen namen eveneens in waarde toe vanwege de gedaalde rente. Zo zie je dus dat de verandering van de rente op beide zijden van de balans, en dus de dekkingsgraad, invloed heeft. Premiebeleid en indexatie Als het pensioen duurder wordt, dan moet dat op de een of andere manier betaald worden, zegt Van Halewijn. Het pen sioenfondsbestuur heeft dan drie mogelijkheden om daar iets aan te doen. Dat zijn het premiebeleid, het indexatiebeleid en het beleggingsbeleid. Het premiebeleid van het fonds voorzag in een premie die lager was dan de pensioenambitie. De premie paste niet bij de te verwachten kosten van het product. Dit is inmiddels met terugwerkende kracht tot 1 januari 2011 aangepast. Dan is er het indexatiebeleid van het pensioenfonds, de inflatiecorrectie. Voor het eerst is er besloten om de pensioenen van deelnemers van het Cabinefonds niet te verhogen. Geen indexatie dus vanwege de lage dekkingsgraad. Het beleggingsbeleid kijkt vooral naar de wat langere termijnontwikkelingen van beleggingen en verplichtingen. In soms wisselvallige markt omstandigheden wijken rendementen over bepaalde periodes sterk af. Ondanks het goede rendement op de beleggingen daalde de dekkingsgraad door een nog hogere stijging van de verplichtingen willen we wel zo flexibel zijn dat áls zich een kans voordoet, we daarvan kunnen profiteren en bij een eventuele verslechtering kunnen ingrijpen. Van Halewijn: We kijken ook naar de economieën van China, India, Brazilië en Rusland die in 2011 een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de mondiale groei. Dat zal in 2012 doorgaan en daar gaan wij van profiteren. Verder zien we dat de economie in de Verenigde Staten ook voorzichtig wat aantrekt. De basis is weliswaar wankel, maar er zijn wel degelijk positieve ontwikkelingen waarneembaar. DNB past correctie rekenrente toe voor verplichtingen Pensioenfondsen kun je eigenlijk niet met elkaar vergelijken De Nederlandsche Bank (DNB) heeft onlangs bij hoge uitzondering de rekenrente, waartegen de pensioenfondsen hun verplichtingen moeten waarderen, aangepast. DNB gaat normaal gesproken uit van de rentestand aan het eind van het jaar, maar gezien de uitzonderlijke omstandigheden op de markt werd besloten een gemiddelde van de afgelopen drie maanden te hanteren. Het zorgde voor hogere dekkingsgraden. 14 focus maart 2012 15
afscheid bert gerritsma Hello goodbye Al sinds 1983 is Bert Gerritsma actief in de drie KLM pensioenbesturen. Maar dat gaat nu veranderen. Na bijna dertig jaar trouwe dienst gaat hij dit jaar zelf met pensioen. Bert heeft al afscheid genomen van zijn bestuursfunctie in het cabinefonds. Pieter Vanagt Bert Gerritsma Hello, Pieter Vanagt Per 1 januari 2012 is Pieter Vanagt namens KLM toegetreden tot het pensioenbestuur. Met de komst van Pieter Vanagt is de financiële kennis binnen het bestuur versterkt. Vanagt is actief als Director Corporate Finance & Cash Management bij KLM. Onze afdeling houdt zich bezig met de financiering van KLM en allerlei financieringsgerelateerde vraagstukken, zegt Vanagt. Hij mag dan een nieuw gezicht zijn in het pensioenbestuur, Vanagt werkt al bijna tien jaar bij KLM. Ik heb een financiële achtergrond en ben bij KLM ooit begonnen op de treasury-afdeling, vervolgt hij. Daar heb ik mij onder meer beziggehouden met het risicomanagement van verschillende Wat doet een bestuurslid? Het besturen van een pensioenfonds is in de laatste vijf tot tien jaar veel complexer geworden. De tijd van hooguit vier vergaderingen per jaar en verder geen zorgen is voorbij. Maar het is terecht dat hogere eisen worden gesteld; het pensioenfonds beheert immers een enorm groot vermogen en is verantwoordelijk voor het oudedagsinkomen van duizenden collega s. Het bestuur is verantwoordelijk voor alle activiteiten van het pensioenfonds. Het pensioenfonds voert de afspraken uit die de arbeidsvoorwaardelijke partijen gemaakt over de pensioenregeling. Zo zorgt het pensioenfonds voor de administratieve uitvoering van de pensioenregeling, bepaalt het fonds de premie en belegt het pensioenfonds de middelen. Voor de dagelijkse uitvoering beschikt het bestuur over een uitvoeringsorganisatie: Blue Sky Group. Het bestuur bepaalt het beleid van het pensioenfonds, stelt het reglement vast en houdt toezicht op de uitvoering door Blue Sky Group en eventuele andere partijen. Deze activiteiten vinden voornamelijk in vergaderingen plaats. Als bestuurslid heb je per jaar in ieder geval zes vergaderingen met het hele bestuur. Veel voorbereidingen vinden plaats in commissies en werkgroepen, die voorafgaand aan iedere bestuursvergadering bijeenkomen. Daarnaast zijn er vergaderingen met het verantwoordingsorgaan. Ook zijn bestuursleden aanwezig bij activiteiten als de Pensioen In Zicht dagen, trainingsdagen van de Pensioen Informatie Teams en de Deelnemersvergadering. Zo vindt er bijna iedere week wel een pensioenfondsactiviteit plaats. In vergaderingen worden reglementsteksten goedgekeurd en beleid bepaald, bijvoorbeeld over de beleggingsactiviteiten in het komende jaar of over de communicatie. Verder worden specifieke besluiten genomen, bijvoorbeeld over de indexatie of over bijzondere situaties. In zo n vergadering worden ook allerlei rapportages besproken. Het bestuur ontvangt informatie over de beleggingsresultaten, over de valuta, renterisico s en liquiditeitenbeheer. Daarna heb ik nog in verschillende hoedanigheden als financial controller gefunctioneerd. Voor ik drie jaar geleden begon als Director Corporate Finance & Cash Management, heb ik twee jaar in Parijs gezeten waar ik heb meegewerkt aan de opstart van Transavia Frankrijk. Pensioen is een vakgebied waarin ik al geïnteresseerd ben sinds mijn economiestudie. Het onderwerp heeft een enorme maatschappelijke relevantie en ik heb ontzettend zin om mij daarmee bezig te houden. Ik heb ontzettend veel zin om mij hiermee bezig te houden uitvoering van de pensioenregeling en over de gemaakte kosten. Zo kan het bestuur zien of besluiten zijn uitgevoerd en afspraken zijn nagekomen. Bestuursvergaderingen duren meestal een dagdeel. Ook de voorbereiding van vergaderingen kost de nodige tijd. Daarnaast moet je als bestuurslid op de hoogte blijven van allerlei ontwikkelingen. Dat betekent dat je volgt wat er in de media gebeurt, vakliteratuur bijhoudt en opleidingen volgt. Ook woon je als bestuurslid forums en seminars bij en voer je overleg met de toezichthouders. Ook ontvangt een bestuurslid wekelijks een stroom van berichten van de uitvoeringsorganisaties, variërend van korte berichten tot rapportages over de financiële positie. Het is belangrijk dat je als bestuurder beschikt over een grote mate van betrokkenheid. Als bestuurder ben je namelijk continue bezig met het wel en wee van het pensioenfonds. Daarbij kost een bestuurslidmaatschap al gauw een dag per week, tijd die je vaak naast je gewone werk moet vrijmaken. Goodbye, Bert Gerritsma Na dertig jaar pensioenbestuur kan ik zeggen dat er veel veranderd is. Het is allemaal professioneler geworden. Er wordt meer gevraagd van de bestuurders. De verantwoordelijkheden zijn groter geworden, de vraagstukken complexer en de veranderingen gaan sneller. Er is bovendien veel meer aandacht voor pensioen. Ik vind het dan ook fijn dat Paul Jansen, die mij inhoudelijk opvolgt, al anderhalfjaar meedraait in het bestuur. Voor collectieve pensioenopbouw is een breed draagvlak vereist Miriam Kartman, SVP Operations Control: Ik was ooit de baas van Bert en ter voor bereiding daarop hebben wij een hele bijzondere pensioenvorm afgesproken: het zogenaamde zomer- en winter pensioen. Bert is een zeer fanatiek zeiler en had dus behoefte aan wat meer vrije tijd in de zomer. In de winter wilde hij juist wel vol aan de bak. Bert hield zich daar nooit aan overigens, want de kunst van het loslaten had hij niet echt onder de knie. Nu gelukkig wel, omdat hij een opvolger heeft waarin hij het volste vertrouwen heeft! Jongeren Het aantal jongeren dat zich interesseert in pensioen baart Gerritsma zorgen. Als je kijkt naar de samenstelling van veel pensioenbesturen, dan is het toch overwegend een oudemannengebeuren. Het cabinefonds onderscheidt zich wat dat betreft in positieve zin. Het lukt het cabinefonds vrij goed om jongeren bij bestuurszaken te betrekken. Dat heeft te maken met het feit dat het cabinepersoneel verenigd is in beroepsverenigingen. Heel belangrijk, want op de lange termijn is een breed draagvlak nodig voor de collectieve opbouw van pensioenen. De waarden van het samendoen, de solidariteit en de collectiviteit zijn een groot goed. En nu lekker zeilen Na dertig jaar KLM en allerhande pensioenmaterie gaat Gerritsma genieten van een welverdiend pensioen. Missen gaat hij het werk wel. Natuurlijk, zegt hij. De dynamiek van het werk, de spanning van een pensioenoverleg en de bestuursvergaderingen. Deelname aan het bestuur vraagt best veel. Het is natuurlijk hard werken, maar ook erg uitdagend omdat je met allemaal goede mensen aan tafel zit. Hoezeer ik het werk ook ga missen, voordeel is wel dat ik straks meer tijd heb om prachtige zeiltochten te maken. Dat ga ik ook zeker doen. En als oud-werknemer van een luchtvaartmaatschappij zal ik ook regelmatig het vliegtuig pakken naar een mooie bestemming. In dertig jaar pensioenbestuur is er enorm veel veranderd Eugène van Halder, vicevoorzitter van het KLM Pensioenfonds Cabine: Bert kan ontzettend snel schakelen: hij heeft een indrukwekkende helicopterview over de KLM Pensioenfondsen, maar het is zijn eer te na om niet ook voor de belangen van het individu op te komen als dat nodig is. Die combinatie vind ik van een geweldige kwaliteit getuigen. 16 focus maart 2012 17
arbeidsongeschiktheid Pensioengrondslag pensioenopbouw Pensioenreglement Reglement Splitsing dienstverband loongerelateerde periode deelnemersbijdrage Deeltijdpensioen 65 A W O kort Pensioenreglement 2008A en 2008B reglementswijzigingen In het arbeidsvoorwaardenoverleg zijn nieuwe afspraken gemaakt over de aanpassing en vereenvoudiging van de arbeidsongeschiktheidsbepalingen in Pensioenreglement 2008A en 2008B. Het bestuur van uw pensioenfonds heeft deze nieuwe afspraken recent in de reglementen vastgelegd. Ook is het reglement gewijzigd in het kader van de vaststelling van het inkooptarief Netto Aanvullend Pensioen (NAP). Wat deze wijzigingen voor u betekenen kunt u hier lezen. reglementswijziging 1 Aanpassing arbeidsongeschiktheidsbepalingen Tijdens arbeidsongeschiktheid heeft u recht op een arbeidsongeschiktheidspensioen en voortzetting van uw pensioenopbouw. De arbeidsongeschiktheidsbepalingen in de pensioenreglementen sluiten aan bij de Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA ) die door het UWV wordt uitgevoerd. De WIA is een complexe wet die in de praktijk veel uitvoeringsproblemen geeft. De arbeidsongeschiktheidsbepalingen zijn op de volgende punten aangepast Pensioengrondslag: Het arbeidsongeschiktheidspensioen en de voortzetting van de pensioenopbouw tijdens arbeidsongeschiktheid worden voortaan berekend op basis van uw pensioengrondslag aan het einde van het tweede ziektejaar (was: einde eerste ziektejaar). Vaste pensioenopbouw: Bij aanvang van het derde ziektejaar ontvangt u een arbeidsongeschiktheidsuitkering van UWV als u 35% of meer arbeidsongeschikt bent. U heeft bij aanvang van het derde ziektejaar (in aanvulling op de uitkering van UWV) alleen recht op een arbeidsongeschiktheidspensioen van het pensioenfonds als u volledig én duurzaam arbeidsongeschikt bent. Uw pensioenopbouw verloopt dan als volgt: Volledig arbeidsongeschikt (80-100%): Bent u volledig arbeidsongeschikt dan wordt uw pensioenopbouw voor 100% voortgezet. Gedeeltelijk arbeidsongeschikt (35-80%): Bent u gedeeltelijk arbeidsongeschikt, dan heeft u over de periode dat u van UWV een loongerelateerde uitkering ontvangt een vaste pensioenopbouw van 100%. Deze vaste pensioenopbouw is ongeacht uw exacte mate van arbeidsongeschiktheid en duurt - afhankelijk van uw arbeidsverleden - minimaal 3 en maximaal 38 maanden. minder dan 35% arbeidsongeschikt: Bent u minder dan 35% arbeidsongeschikt, dan heeft u tijdens een periode van minimaal 3 en maximaal 38 maanden eveneens een vaste pensioenopbouw van 100%. Splitsing van pensioenopbouw: Bent u na afloop van de loongerelateerde uitkeringsperiode gedeeltelijk arbeidsongeschikt? Dan ontvangt u van UWV een vervolguitkering en heeft u (in aanvulling op deze uitkering) recht op een arbeidsongeschiktheidspensioen van het pensioenfonds. Uw pensioenopbouw wordt gesplitst in een arbeidsongeschikt gedeelte en een arbeidsgeschikt gedeelte. De pensioenopbouw over uw arbeidsongeschikte gedeelte bedraagt 100%. Hierover betaalt u geen deelnemersbijdrage. De pensioenopbouw over uw arbeidsgeschikte gedeelte wordt berekend op basis van het inkomen dat u met werken verdient. Einde dienstverband KLM: Eindigt uw KLM-dienstverband tijdens de loongerelateerde uitkeringsperiode van UWV? Dan gaat uw arbeidsongeschiktheidpensioen direct na beëindiging van uw dienst verband in (en niet na beëindiging van de loongerelateerde uitkeringsperiode). De pensioenopbouw over uw arbeidsongeschikte gedeelte wordt voor 100% voortgezet. Verlagen arbeidsongeschiktheidspercentage: Het pensioenfonds kan de hoogte van uw arbeidsongeschiktheidspensioen en de bijbehorende pensioenopbouw verlagen. Dit gebeurt als het UWV bij de opgave van uw mate van arbeidsongeschiktheid nog geen rekening heeft gehouden met uw inkomsten uit arbeid. Het pensioenfonds kan u verzoeken om gegevens over uw arbeidsinkomen te verstrekken. Herplaatsing in grondfunctie: Wordt u als cabinemedewerker in verband met arbeidsongeschiktheid definitief herplaatst in een grondfunctie, dan gelden er aangepaste regels voor uw pensioenopbouw. Uw pensioenopbouw in het Cabinefonds wordt dan vastgesteld op basis van een door KLM vast te stellen arbeidsongeschiktheidspercentage. Over het inkomen dat u in de grondfunctie verdient, bouwt u pensioen op in het Algemeen Pensioenfonds KLM. U heeft tijdens de loongerelateerde periode de garantie dat uw pensioenopbouw in het Cabinefonds en in het Algemeen fonds, niet lager is dan de opbouw die u in het Cabinefonds zou hebben gehad als u niet was herplaatst. Na afloop van de loongerelateerde periode wordt de pensioenopbouw over uw arbeidsongeschikte gedeelte in het Cabinefonds voor 100% voortgezet. Deeltijdpensioen en arbeidsongeschiktheid: Bij gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid kunt u over uw arbeidsgeschikte gedeelte deeltijdpensioen opnemen. U behoudt dan uw arbeidsongeschiktheidspensioen en de pensioenopbouw over uw arbeidsongeschikte gedeelte. De uitkering van het UWV wordt niet op het deeltijdpensioen in mindering gebracht. reglementswijziging 2 Vaststelling inkooptarief Netto Aanvullend Pensioen (NAP) Het reglement is gewijzigd door een verzwaring van de inkoopfactoren voor de NAP. Door de verzwaring van het inkooptarief kunnen er minder NAP-aanspraken voor dezelfde ingelegde premie worden ingekocht. Het inkooptarief NAP-aanspraken wordt vastgesteld op basis van het premiebeleid. De oorzaken van het duurder worden van de NAP zijn de gedaalde rentevoet en de verzwaring van de herstelpremie. De gecombineerde verzwaring van het tarief bedraagt gemiddeld 21,3%. Wilt u meer weten? U kunt het pensioenreglement inzien via de website van het pensioenfonds www.klmcabinefonds.nl Dit jaar verschijnt ook de brochure over Arbeidsongeschiktheid en pensioen. Deze kunt u opvragen bij het pensioenfonds of downloaden via de website. AOW gaat in op verjaardag De overheid heeft besloten dat de AOW vanaf 1 april 2012 niet meer ingaat op de eerste dag van de maand waarin u 65 wordt (nu de AOW-leeftijd), maar op de dag waarop u 65 wordt. De Eerste Kamer heeft recent ingestemd met het wetsvoorstel hierover. Door het verschuiven van de ingangsdatum ontvangt u in de maand waarin u 65 wordt minder AOW. Hoeveel minder hangt af van de dag waarop u jarig bent. De wijziging van de ingangsdatum geldt voor de AOW. De ingangsdatum van uw het pensioen dat u ontvangt van Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel wijzigt niet en blijft dus de eerste dag van de maand waarin u de pensioengerechtigde leeftijd bereikt. AOW Als u in Nederland woont of werkt, bent u vanaf uw 15de tot uw 65ste verplicht verzekerd voor de AOW. U bouwt per jaar 2% AOW op. Heeft u altijd in Nederland gewoond of gewerkt, dan keert de Sociale Verzekeringsbank als u 65 jaar bent de volledige AOW uit, 50 jaar x 2% = 100%. Voor elk jaar dat u tussen uw 15de en 65ste niet in Nederland hebt gewoond of gewerkt, wordt uw AOW gekort met 2%. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren als u een periode in het buitenland hebt gewerkt of gewoond of pas later in Nederland bent komen wonen. Voor meer informatie over de AOW kunt u de website van de Sociale Verzekeringsbank raadplegen ww.svb.nl Betaaldata pensioenen 2012 donderdag...29 maart donderdag...26 april woensdag...30 mei donderdag...28 juni maandag...30 juli donderdag...30 augustus donderdag...27 september dinsdag...30 oktober donderdag...29 november vrijdag...21 december 18 focus maart 2012 19
vandaag is net zo belangrijk als morgen Colofon Focus verschijnt driemaal per jaar en wordt verstuurd aan deelnemers en gepensioneerden van het Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Redactie Blue Sky Group B.V., Amstelveen Redactieadres Redactie Focus, Postbus 123, 1180 AC Amstelveen E focus@klmcabinefonds.nl Tekst Blue Sky Group B.V., Amstelveen, Lamar Communicatie, Amsterdam Art direction ontwerp en opmaak Frissewind_visuele communicatie, Amsterdam Fotografie Reinier Gerritsen, Amsterdam, Don Wijns, Amsterdam e.a. Druk Drukkerij Aeroprint, Ouderkerk aan de Amstel contact E pensioenservice@klmcabinefonds.nl T (020) 426 62 30 F (020) 426 63 85 www.klmcabinefonds.nl