Sexual Education for Adults with Disabilities Tool 9 Handbooks Gebruiksaanwijzing The Box The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsi ble for any use which may be made of the information contained therein. 1
Gebruiksaanwijzing The Box Inleiding Introduction 2 Voor u ligt de gebruiksaanwijzing van de hulpmiddelkit. De hulpmiddelkit is ontstaan in opdracht van project SEAD. Deze hulpmiddelkit bestaat uit verschillende hulpmiddelen die te gebruiken zijn bij het geven van seksuele voorlichting aan mensen met een licht verstandelijke beperking. Deze gebruiksaanwijzing is een wegwijzer voor de hulpverleners, ouders en de ontvangers van de voorlichting over waar de juiste informatie en hulpmiddelen te vinden zijn die in te zetten zijn om seksuele voorlichting te geven en ontvangen. In de bijbehorende handleiding handvatten gegeven voor de begeleiding om in gesprek te gaan over het onderwerp seksualiteit en intimiteit. In hoofdstuk 1 is de gebruiksaanwijzing van de themakaarten te vinden. Hierin wordt precies beschreven hoe u de themakaarten kunt inzetten bij het geven van seksuele voorlichting aan mensen met een licht verstandelijke beperking. In hoofdstuk 2 kunt u alle hulpmiddelen vinden, per thema beschreven. Deze hulpmiddelen bestaan onder andere uit boeken, internetsites en visuele en tastbare middelen. Contents Gebruiksaanwijzing Inhoud van The Box Gebruiksaanwijzing Hulpmiddelen Het menselijk lichaam Seksualiteit en intimiteit Vriendschap en relaties Normen en waarden Gevoelens benoemen Grenzen aangeven & Weerbaarheid Seks en masturbatie Veilig vrijen Seksuele geaardheid Kinderwens Internet Seksueel misbruik Boeken Internet Bijlage: Antwoorden op de vragen 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 5 6 6 6 6 8 Achterop de themakaarten staan verschillende vragen en weetjes. In bijlage 1 kunt u de antwoorden op deze vragen vinden, tevens geven we toelichting op de weetjes. 2
Gebruiksaanwijzing Inhoud van The Box Dobbelsteen met twaalf afneembare thema kleuren en twee vraagtekens. Twaalf themakaarten: Geel: Seksualiteit en intimiteit Goud: Het menselijk lichaam Lichtgroen: Grenzen aangeven & Weerbaarheid Groen: Vriendschap en relaties Turquoise: Internet Lichtblauw: Kinderwens Donkerblauw: Seksueel misbruik Lichtroze: Normen en waarden Donkerroze: Gevoelens benoemen Rood: Seksuele geaardheid Paars: Veilig vrijen Bruin: Seks en masturbatie Een rode smiley Een groene smiley Gebruiksaanwijzing Wanneer u seksuele voorlichting wilt geven, kunt u gebruik maken van deze themakaarten. Wij raden aan om u ter voorbereiding op het geven van de seksuele voorlichting in te lezen over de thema s en de betreffende persoon, zodat er beter op het niveau van de ontvanger van de voorlichting ingespeeld kan. U kunt de vragenlijst invullen of de hermeneutische cirkel inzetten om het niveau en de situatie van de ontvanger van de voorlichting te bepalen, zodat u daar op in kunt spelen met de thema s. Deze vragenlijst en de uitleg van de hermeneutische cirkel zijn te vinden in de wegwijzer. Informatie over de thema s is te vinden in hoofdstuk 2 Hulpmiddelen. Hierin staan verschillende bronnen en hulpmiddelen die u kunt raadplegen om meer te weten te komen over de desbetreffende thema s. Voor informatie over hoe u seksuele voorlichting kunt geven en hoe u de thema s kunt bespreken, kunt u de wegwijzer Praten over seksualiteit en intimiteit met de ontvanger van de voorlichting raadplegen. Andere informatie met betrekking tot het geven van seksuele voorlichting en hoe u dit kunt aanpakken, is te vinden in de andere wegwijzers. Dobbelsteen gebruiken U kunt gebruik maken van de dobbelsteen. De eerste vijf minuten van seksuele voorlichting kunnen misschien lastig zijn. Door de dobbelsteen in te zetten, kan de keuze van de bespreekbare thema s gemaakt. Bepaal op voorhand welke thema s u wilt bespreken en plak deze themakleuren op de dobbelsteen. U kunt de dobbelsteen samen met de ontvanger van de voorlichting gooien. Als u heeft gegooid, kijkt u welke themakleur bovenop ligt. Dit thema kunt u bespreken. Wanneer het thema besproken is kunt u deze kleur vervangen door een ander thema of een vraagteken. Bij het gooien van een vraagteken kunt u bespreken of er vragen zijn, nog eens gooien of zelf een thema kiezen. Dit is door u en de ontvanger van de voorlichting te bepalen. Dobbelsteen niet gebruiken U hoeft niet per se gebruik te maken van de dobbelsteen. U kunt natuurlijk ook zelf bepalen welke thema s u wilt bespreken of de regie bij de ontvanger van de voorlichting laten. De themakaarten 3
Elk thema heeft een eigen kleur met op de voorkant het thema en een bijbehorende picto. Wanneer u de kaart omdraait ziet u: Een overzicht van verschillende aanbevolen hulpmiddelen die u kunt gebruiken tijdens het bespreken van het desbetreffende thema Vragen en weetjes over het thema. Dit kan is een handige manier om ingang te krijgen tot het onderwerp. De antwoorden op de vragen of toelichting op de weetjes zijn in de bijlage van deze gebruiksaanwijzing: Bijlage: Antwoorden op de vragen te vinden. Een envelop met daarin verschillende onderwerpen die te maken hebben met het desbetreffende thema met een korte uitleg. Voor een uitgebreide uitleg kunt u gebruik maken van de hulpmiddelen die boven aan de kaart beschreven staan, zie ook het hoofdstuk Hulpmiddelen. Hulpmiddelen Deze hulpmiddelen kunt u gebruiken en inzetten tijdens het geven van seksuele voorlichting. De hulpmiddelen zijn per thema geselecteerd, zodat u meteen weet welke hulpmiddelen u het best bij welk thema kunt gebruiken. Onderaan dit hoofdstuk staan algemene hulpmiddelen, die u kunt gebruiken om met de persoon aan wie u voorlichting geeft te bekijken en om meer te weten te komen over seksuele voorlichting. Natuurlijk heeft u de mogelijkheid om deze hulpmiddelen ook in te zetten bij het bespreken van de thema s. Het menselijk lichaam Kunstpenis Kunstvagina Pop Verschillende lichaamsdelen benoemen met behulp van woorden en plaatjes, door ze bij het goede lichaamsdeel te leggen http://www.sense.info/ontdekjelichaam/ Interactief spel Ontdek je lichaam. Kleed de man of vrouw uit en ontdek lichaamsdelen, met een hele duidelijke uitleg http://www.sense.info/meisjeslichaam/ Informatie over het meisjeslichaam. Onderaan de pagina een quiz over het meisjeslichaam http://www.sense.info/jongenslichaam/ Informatie over het jongenslichaam. Onderaan de pagina een quiz over het jongenslichaam http://www.meerdanliefde.nl/themas/lichaam/ Informatie over jongens en meisjeslichamen, ongesteld zijn, tampons en maandverband Project SEAD heeft een app ontworpen, die u op de smartphone kunt downloaden. U vindt de app in de Play Store onder de naam Project SEAD. De app behandelt verschillende thema s, daaronder ook het thema menselijk lichaam. Ook bevat deze app een quiz om de opgedane kennis te toetsen. Seksualiteit en intimiteit http://www.meerdanliefde.nl/themas/seksualiteit/ Informatie over vele thema s binnen seksualiteit 4
http://www.meerdanliefde.nl/quiz/ Quiz over verschillende thema s binnen seksualiteit Project SEAD heeft een app ontworpen, die u op de smartphone kunt downloaden. U vindt de app in de Play Store onder de naam Project SEAD. De app behandelt verschillende thema s, daaronder ook het thema seksualiteit. Ook bevat deze app een quiz om de opgedane kennis te toetsen. Vriendschap en relaties Filmpje: Grappig?!. Elkaar respecteren http://www.sense.info/liefdeenrelatiess/ Informatie over liefde en relaties http://www.meerdanliefde.nl/themas/vriendschap/ Informatie over vrienden en vriendschap http://www.meerdanliefde.nl/themas/partner/ Informatie over partners Met behulp van twee bovenstaande sites is het verschil tussen een vriendschap en een relatie goed uit te leggen Project SEAD heeft een app ontworpen, die u op de smartphone kunt downloaden. U vindt de app in de Play Store onder de naam Project SEAD. De app behandelt verschillende thema s, daaronder ook het thema relaties. Ook bevat deze app een quiz om de opgedane kennis te toetsen. Normen en waarden http://www.sense.info/cultuurengeloof/ Informatie over normen en waarden, cultuur en geloof Filmpje: Opgesloten. Grenzen aangeven en respect voor elkaar Filmpje: Slaande ruzie. Elkaars normen en waarden respecteren Gevoelens benoemen Filmpje: Grappig. Elkaar respecteren Grenzen aangeven & Weerbaarheid 5
Filmpje: Dirty dancing. Grenzen aangeven en overschrijden Filmpje: Opgesloten. Grenzen aangeven en respect voor elkaar Filmpje Coming out. Social media: risico s van chatten met iemand die je niet kent http://weetal.nl/weetal/index.php/startpagina/weetal Interactieve strips waarin je zelf sturing kan geven aan het gesprek Je kunt zien wat gedrag doet met een ander http://www.sense.info/overjegrens/ Informatie over grenzen aangeven en seksueel misbruik Project SEAD heeft een app ontworpen, die u op de smartphone kunt downloaden. U vindt de app in de Play Store onder de naam Project SEAD. De app behandelt verschillende thema s, daaronder ook het thema weerbaarheid. Ook bevat deze app een quiz om de opgedane kennis te toetsen. Seks en masturbatie http://sekswoordenboek.eu/wpcontent/games/ojp/ Het spel Ontdek gevoelige plekjes op je lichaam http://www.sense.info/ontdekjezelf/ Informatie over jezelf ontdekken http://www.sense.info/vrijen/ Informatie over vrijen Veilig vrijen Kunstpenis Hier kun je bijvoorbeeld een condoom omheen doen met de ontvanger van de voorlichting Kunstvagina Voorbehoedsmiddelen (condoom, pil, prikpil etc.) Filmpje: Te laat. Voorbehoedsmiddelen http://www.sense.info/vrijen/veiligvrijen/ Informatie over veilig vrijen http://www.sense.info/voorbehoedmiddelen/ Informatie over verschillende voorbehoedsmiddelen http://www.sense.info/soas/ Informatie over soa s Seksuele geaardheid Het boek: Wat is seks? van C. Zwiep http://www.sense.info/ontdekjezelf/homolesbischbihetero/ Informatie over seksuele geaardheid en coming out http://www.sense.info/ontdekjezelf/transgender/ Informatie over transgender Kinderwens http://www.sense.info/zwanger/ Informatie over zwangerschap 6
Internet Filmpje: Ik haat je. Social media: risico s van chatten met iemand die je niet kent Filmpje Coming out. Social media: risico s van chatten met iemand die je niet kent http://www.sense.info/sekseninternet/ Informatie over seks en internet: porno, webcamseks en chatten Seksueel misbruik Filmpje Coming out. Social media: risico s van chatten met iemand die je niet kent http://www.sense.info/overjegrens/ Informatie over seksueel misbruik en grenzen aangeven Boeken Zwiep. Wat is seks?: Vragen van jonge kinderen over lichamelijkheid en seksualiteit Harris & Emberly. Seks enzo Muller. Oh zit dat zo! Over liefde, seks, voorbehoedmiddelen en andere belangrijke dingen Piquermal en Witek. Seks, hoe zit dat? De complete gids van A tot Z, open, eerlijk en zonder taboes! The Internet www.sense.info www.sekswoordenboek.eu www.seksweetjes.nl http://weetal.nl/weetal/index.php/startpagina/ weetal Zelf strips maken. Begrippen met uitleg en gebaren. http://www.rutgerswpf.nl/ Dit is de website van Rutgers WPF, kenniscentrum seksualiteit. Onder het kopje over Rutgers WPF vindt u de missie, visie en allerlei andere informatie over dit kenniscentrum. Op deze website staan onder andere berichten over actuele dingen over seksualiteit in de media en soms tips om hier mee om te gaan, daarnaast is er een agenda waarin aankomende symposia, congressen en conferenties aangekondigd. Onder het kopje onderzoeken kun je kijken welke onderzoeken gedaan zijn met betrekking tot seksualiteit en intimiteit en hier het één en ander over lezen. Tot slot is er ook een webwinkel waar je informatieve boeken of methodes kunt bestellen met betrekking tot seksuele voorlichting. http://www.seksuelevorming.be/ Deze Vlaamse website gaat over seksuele vorming. Er is een groot aanbod aan deskundigheidsbevorderende methoden en scholing voor docenten en begeleiders. Daarnaast kun je er zoeken naar methoden en
www.bloembij.nl Deze website is van BloemBij, zij geven eigentijdse voorlichting en advies. BloemBij wordt gedreven door een gezondheidswetenschapper die is gespecialiseerd in seksuele gezondheidsbevordering. Bloembij wordt regelmatig ingehuurd om voorlichting te komen geven in verschillende organisaties. Andere initiatieven van BloemBij zijn: www.zoenenenzo.nl Dit is een website voor jongeren of volwassenen met een handicap. Ook voor ouders en begeleiders van deze groep is er een website: www.zoenenenzovoort. nl Beide websites zijn initiatief van Rutgers WPF. www.seksualiteit.nl Dit is een website die alle kanten van seksualiteit belicht. Zowel de leuke als de minder leuke kanten. Ook zijn op deze website oefeningen te vinden met betrekking tot seksualiteit en intimiteit. Bijlage: Antwoorden op de vragen Op de achterkant van de themakaarten staan vragen en weetjes. In deze bijlage kunt u de antwoorden op de vragen en toelichting bij de weetjes vinden. Het menselijk lichaam Vraag: kun je zwanger raken als je ongesteld bent en zonder condoom vrijt? Antwoord: ja. Vraag: weet jij het verschil tussen een jongen en een meisje? Antwoord: een lichaam van een meisje ziet er anders uit dan een lichaam van een jongen. Meisjes hebben een vagina, jongens hebben een piemel. Sexuality and Intimacy Vraag: weet jij wat seks is? Antwoord: seks is dat de piemel van de man in de vagina van de vrouw gaat. Seks heeft te maken met lichamen, bloot zijn en vrijen. Je kunt ook aan seks denken. Iedereen heeft seks op zijn eigen manier. Vraag: weet jij wat sexy is? Wat vind jij sexy? Antwoord: sexy kan voor iedereen anders zijn. Sexy is wat je zelf mooi en aantrekkelijk vindt bij iemand. Ronde billen in een strakke broek. Of een doorschijnende blouse. Vriendschap en relaties Vraag: ben jij wel eens verliefd geweest? Hoe voelde dit doen? Antwoord: ja of nee. Voorbeeld van gevoelens: vlinders in je buik, dichtbij iemand willen zijn, kusjes geven, je kunt alleen aan diegene denken. Normen en waarden Vraag: mag je overal in je blootje lopen? Antwoord: nee. Soms doe je je kleren uit, bijvoorbeeld als je in bad gaat. Je kunt afspraken maken over wanneer je in je blootje mag rondlopen. Bijvoorbeeld op je eigen kamer. Gevoelens benoemen Vraag: is er wel eens iemand over jouw grens gegaan? Antwoord: dit is natuurlijk bij iedere ontvanger van de voorlichting verschillend. Voor tips om over de onderwerpen gevoelens benoemen en grenzen aangeven in gesprek te gaan, kunt u de wegwijzer raadplegen. U kunt ook het filmpje Dirty dancing op de site http://canyoufixit.sense.info/ bekijken. Dit filmpje heeft als thema grenzen aangeven. 8
Dit filmpje heeft als thema grenzen aangeven. Dit is een interactief filmpje, waarbij de ontvanger van de voorlichting zelf keuzes kan maken wat hij zou doen in de situatie. Grenzen aangeven & Weerbaarheid Vraag: weet jij hoe je nee kunt zeggen? Antwoord: zo kun je nee zeggen! Het begint met een gevoel, je lichaam liegt niet, maar vertelt je wat voor jou wel of niet oké is. Denk eerst na of je iets wel of niet wilt. Twijfel je? Zeg dat je erover na wilt denken. Zeg in je eerste zin meteen nee als je niet wilt. Leg pas daarna uit waarom. Zo is het direct duidelijk dat je niet wilt. Leg uit waarom je iets niet wilt. Maar let wel, je bent niet verplicht je te verontschuldigen. Je kunt ook zeggen wat je wel wilt. Bijvoorbeeld geen gemeenschap maar wel vingeren. Ben je bang om de ander teleur te stellen of te kwetsen? Dat is niet nodig. Je kwetst mensen juist eerder door ja te zeggen als je nee bedoelt. Heb je al ja gezegd? Je kunt er altijd op terugkomen. Vraag: hoe weet je of iemand iets wil of niet wil? Antwoord: je kunt soms wel aan iemand zien of diegene iets wel of niet wilt. Je kunt op verschillende signalen letten. Jasignalen De ander zoekt oogcontact met je en flirt met je. De ander vindt het fijn om je aan te raken. De ander neemt het initiatief om seks te hebben, probeert je te verleiden. De ander geniet duidelijk tijdens het vrijen (maakt geluid, ademt, wordt opgewonden: meisjes vochtig, jongens krijgen een erectie). Neesignalen De ander zoent niet terug. De ander draait zijn/haar lichaam van je af, vermijdt contact met je. De ander verzint steeds redenen om geen seks te hebben. Jij neemt altijd het initiatief, de ander weinig of nooit. Als jullie seks hebben, geniet de ander niet (maakt weinig geluid, geen zware ademhaling, meisje wordt niet vochtig, jongen heeft moeite met een erectie). Seks en masturbatie Vraag: wat is een stijve piemel? Antwoord: piemels heb je in allerlei soorten en maten. Een piemel kan stijf. Je noemt dit een stijve of een erectie. Het lijkt alsof de piemel een beetje opgepompt is en hij kan rechtop gaan staan. Dit maakt het makkelijker om te vrijen. Vraag: wat is klaarkomen? Antwoord: klaarkomen gebeurt als vrouwen of mannen seks heel erg fijn vinden. Het heet ook wel een orgasme of hoogtepunt. Als een man klaarkomt, spuit er wat vocht uit zijn piemel. Dit heet sperma, hierin zitten zaadjes. Als een vrouw klaarkomt, komt er soms wat vocht uit haar vagina. Klaarkomen is voor mensen vaak het einde van het vrijen. Safe Sex Veilig vrijen Vraag: kun jij een condoom omdoen? Antwoord: hier komt een hulpmiddel aan te pas. Pak een kunstpenis en een condoom. De ontvanger van de voorlichting mag de condoom om de kunstpenis aanbrengen. Als dit niet lukt, kun je het samen doen. 9
Seksuele geaardheid Vraag: kunnen homo s kinderen krijgen? Antwoord: om een baby te maken, zijn er zaadjes van de man en eitjes van de vrouw nodig. Bij twee mannen zijn er alleen zaadjes. En bij twee vrouwen alleen eitjes. Homo s en lesbo s kunnen samen dus geen kind maken. Soms hebben ze toch kinderen. Ze kunnen een kind adopteren: dit is een kind van iemand anders opvoeden. Ook kunnen vrouwen in het ziekenhuis zaadjes van de dokter krijgen, die hij met een spuitje in de vagina spuit. Zo wordt deze vrouw zwanger. Kinderwens Vraag: weet jij hoe een vrouw zwanger kan? Antwoord: om een baby te maken heb je een zaadje en een eitje nodig. Als mensen samen een baby maken, gaat de piemel van de man in de vagina van de vrouw: ze vrijen. De zaadjes komen uit de piemel en gaan naar het eitje in de buik van de vrouw. Dit lukt niet altijd in één keer. Soms vrijen een man en een vrouw meerdere keren, tot de vrouw zwanger is. Vraag: weet jij hoe lang de baby in de buik van zijn moeder zit? Antwoord: 9 maanden. Tips Voeg geen onbekenden toe als Facebookvriend. Zorg dat je je Facebookprofiel afschermt voor onbekenden, zodat zij je profiel en je foto s niet kunnen zien. Dat kan via de privacy instellingen. Geef nooit je adres of telefoonnummer. Vind je het verdacht hoe iemand zich op internet gedraagt? Denk je dat het misschien een bedrieger is? Verbreek dan het contact en praat erover met iemand die je vertrouwt. Seksueel misbruik Als u meer informatie wilt over het bespreekbaar maken van seksueel misbruik, kunt u de wegwijzer voor hulpverleners en ouders raadplegen. Weetje: Een loverboy is een jongen die verkering neemt met een meisje. Hij doet dit omdat hij haar geld wil laten verdienen in de prostitutie. Daarom loverboys ook wel pooierboys genoemd. Een loverboy doet alsof hij verliefd is op het meisje en verleidt haar. Maar intussen bedenkt hij een plan hoe hij haar kan gebruiken. De term loverboy klopt eigenlijk niet. Love betekent liefde, maar een loverboy heeft niets met liefde te maken. Internet Vraag: heb jij wel eens met iemand gechat op internet? Antwoord: het antwoord kan per ontvanger van de voorlichting verschillen. Als u de ontvanger van de voorlichting tips wilt geven, zie hieronder. Hierbij kunt u ook de hulpmiddelen toepassen die in hoofdstuk Hulpmiddelen staan, onder het thema Internet. Disclaimer The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsi ble for any use which may be made of the information contained therein. 10