Eindhoven groener enkel verharden waar nodig september 2013
Colofon Gemeente Eindhoven en Royal Haskoning DHV Luuk Postmes Ferry van den Eng Oscar Kunst Tom Spanjerdt 2e druk 2013
Indeling b De aanleiding b De normering b De ruimte b De beleving b De directe kosten b De indirecte kosten en baten b De afweging b Enkele richtlijnen b Kansrijke locaties b Een lopend vuurtje 3
Uitgangspunt: Het groenbeeld is bepalend voor deze straat Uitgangspunt: Onder de bomen is weinig licht en water, kies een geschikt type groen 4
De aanleiding We verharden wegen en paden vanwege de gunstige eigenschappen van verhardingen. Ze zijn met comfort te berijden, maken onze eigendommen permanent toegankelijk en zien er verzorgd uit. Verhardingen hebben ook keerzijden. Zo warmen ze snel op en voeren water versneld af. Ooit lagen er slechts beperkte verharde oppervlakken tussen uitgestrekte groene gebieden. Tegenwoordig is de stad veel groter en in toenemende mate verhard. Grote delen van de openbare ruimte, vrijwel alle daken en ook steeds meer particuliere tuinen worden in toenemende mate verhard. Zo is Eindhoven een uitgestrekt, grotendeels verhard gebied geworden. Omdat het groen in de stad letterlijk terrein verliest, komen de nadelige gevolgen van verhardingen steeds meer tot uiting. Er zijn diverse redenen om overbodige verhardingen te vervangen door groen en zo min mogelijk groen om te vormen naar verhardingen: b Minder kosten. Als gekozen wordt voor extensief te beheren groen, is de investering die nodig is om groene gebieden aan te leggen en te onderhouden beduidend lager dan die van verhardingen. b Het voorkomen van hittestress. De temperatuur in de stad fluctueert sterker met de etmalen en seizoenen. Wegen en gebouwen vangen zonne straling op en houden die warmte vast. Het creëren van een aangenaam woonen werkklimaat vraagt veel energie voor verwarming en verkoeling. Veel verkoelende apparaten staan op hun beurt extra warmte af aan de stad. In warme perioden krijgen mensen last van de hitte en ontstaan gezondheidsproblemen. Hoewel een direct verband niet kan worden aangetoond, neemt het aantal sterfgevallen tijdens hittegolven in Nederland met 12% toe. Groene gebieden met planten en bomen warmen veel minder op. Zij weerkaatsen meer licht, en staan warmte af door water te verdampen. 5
b Verbeteren van de luchtkwaliteit. Fijn stof is een van de belangrijkste bedreigingen van de volksgezondheid. Het bestaat uit in de lucht zwevende deeltjes van verschillende herkomst en chemische samenstelling, met een grootte kleiner dan 10 micrometer. Het is bij inademing schadelijk voor de gezondheid. In Nederland eist fijn stof meer slachtoffers dan het verkeer. Verhardingen vangen slechts in beperkte mate fijn stof af, terwijl groen in de stad fijn stof beter afvangt en vasthoud. Daarnaast zorgen groenzones voor een betere luchtcirculatie. b Een betere waterhuishouding. Groene terreinen houden water langer vast dan verharde. Groen verdampt meer water en door de onverharde bodem zakt meer water naar het grondwater. Een toename van het areaal groen gaat de verdroging in de stad tegen doordat het grondwater wordt aangevuld. Dit is cruciaal voor de bomen in de stad, die nu worden bedreigd door een tekort aan grondwater. Piekafvoeren naar het oppervlaktewater zullen minder groot worden en neemt de kans op wateroverlast af. b Een betere ecologie. De ecologie in de stad bestaat uit een de samenhang tussen de verschillende dier- en plantesoorten verspreid over verschillende gebieden. Naarmate afstanden tussen deze gebieden groter en moeilijker te overbruggen worden, zijn de overlevingskansen van verschillende soorten beperkter. Ook de beschikbaarheid van water in de bodem in droge perioden is een belangrijke factor voor de ontwikkeling van bomen, belangrijke dragers van de natuur in de stad. Meer groen in de stad zorgt voor betere migratie- en overlevingskansen, en daardoor voor rijkere en meer gevarieerde natuurwaarden in alle parken en groene zones. b Een prettigere woon- en leefomgeving. Het welbevinden in de stad hangt in belangrijke mate samen met de aanwezigheid van groen en water. Strak vormgegeven verharde ruimtes - bijvoorbeeld in de binnenstad - worden juist gewaardeerd in afwisseling met groen. Door toevoeging van groen aan de nu overwegend verharde gebieden neemt de leefbaarheid toe. Groen speelt vaak een versterkende rol bij de beleving van cultuurhistorische elementen in de stad. Soms is het groen zelf van cultuurhistorische waarde. 6
b Een gezonder leefklimaat. De hoeveelheid groen in de stad heeft een weerslag op de gezondheid van zijn inwoners. De beleving van groen vermindert stress. Er zijn ook studies die een relatie aantonen tussen meer groen en minder overgewicht, depressies en ADHD. De effecten van warmte en fijn stof op de gezondheid zijn hierboven aan bod gekomen. Ook de verdamping van water door groen draagt bij aan een gezonder stadsklimaat. Zeelsterstraat bestaande situatie 7 Zeelsterstraat impressie met meer groen en minder verharding
Stationsweg bestaande situatie Stationsweg impressie 8
De normering Er is geen norm geformuleerd voor de hoeveelheid groen in de stad of de verhouding tussen verharding en groen. Het hanteren van een norm zou kunnen leiden tot een minimum niveau dat ook niet wordt overschreden als daar de mogelijkheid voor is. Verder is er niet één norm te geven voor een gemeente met zoveel verschil in opbouw, dichtheid, leeftijd en uitstraling. Een norm zal - vooral bij renovatie van bestaande gebieden - leiden tot conflicten met de normen van andere disciplines. De norm vanuit elke discipline kan niet overal worden toegepast. Belangrijk is dat elke discipline zijn richtlijnen helder formuleert en dat de projectleider en ontwerper gefundeerde integrale keuzes maken. De richtlijn voor vergroenen is dat verharding alleen wordt aangelegd of gehandhaafd als dat een functie heeft: niet verharden tenzij. Daarbij moeten de voordelen van verharding groter zijn dan die van groen voor de locatie zelf en de stad als geheel, in lijn met het ontwerp van de stad. 9
Vestdijk bestaande situatie Vestdijk impressie 10
De ruimte Ruimte is in een stad een schaars en kostbaar goed. Bij voorkeur is de indeling multifunctioneel en gericht op optimaal gebruik. Daarnaast is het ook belangrijk dat het ontwerp goed beheer mogelijk maakt. Groen te laten wat groen kan blijven geeft de stad in de toekomst lagere kosten en meer flexibiliteit. Aan de bestemming groen is meestal de bestemming water gekoppeld. Door goed de functionaliteit van de verhardingen en groene terreinen in beeld te brengen, wordt de waarde van groene ruimte beter zichtbaar. Als verhardingen geen duidelijke functie hebben of in een grotere omvang zijn aangelegd dan voor hun functie(s) noodzakelijk, zijn ze vaak minder waardevol dan het groen dat op die plaats had kunnen liggen. Een kans ligt in het achterwege laten of verwijderen van functiearme overbreedtes van trottoirs en opvullingen tussen weg en fietspad. Er valt ook groene winst te halen in het tot een nuttig minimum beperken van rijstrookbreedtes, het niet dubbel aanleggen van fietspaden èn fietsstroken en het combineren van uitstapstroken en schrikstroken in een beperkte ruimte. De beleving Bij de beleving van groen denken we in eerste instantie aan het visuele beeld. Ook het klimaat, de luchtvochtigheid, de beschaduwing, schone en zuurstofrijke lucht, geluiden van bladeren en dieren en de geur bepalen de beleving van de ruimte. In een stad met een ruime mate van groen zullen de bewoners zich prettiger voelen. Niet alleen het vervangen van openbare verharding door groen draagt bij aan dit welbevinden. Ook een groene inrichting van tuinen, groene gevels en vegetatiedaken spelen hierin een rol. 11
De directe kosten Elk type verharding heeft zijn eigen prijskaartje, net als elk type groen. De directe kosten volgen uit de aanleg, het beheer en onderhoud en de vervanging aan het eind van de levensduur. Deze kosten zijn goed expliciet inzichtelijk te maken. Na noodgedwongen verschuivingen in beheertechnieken met het oog op het milieu, is onderstaande tabel een actueel overzicht van de directe kosten. De investering die elk type inrichting vraagt (contante waarde) loopt in de onderstaande tabel op van boven naar beneden. Wat directe kosten betreft staan de meest wenselijke typen dus bovenin de tabel. Type aanleg onderhoud levensduur Vervanging investeringsw aarde per m 2 per m 2 per m 2 per m 2 * Schraal grasland 2,15 0,12 100 2,15 8 Lang gras 2,15 0,22 60 2,15 14 Gazon 2,15 0,77 30 2,15 43 Bosplantsoen 1 6,5 1,61 70 8,5 90 Handige heesters 14,85 1,1 20 16,85 104 Element verharding niet rijbaan 38 1,35 60 40,5 123 Sierbeplanting 14,85 2,04 20 16,85 151 Element verharding rijbaan 59 1,46 40 61,5 183 Gesloten verharding rijbaan 2 75 1,16 50 90 186 1 kan bos worden met oneindige levensduur 2 uitgegaan van niet teerhoudend asfalt * berekend een inflatie van 1,8% en een rente van 3,8% op basis van CPB gegevens 2002-2012 12
In de tabel staan de kosten op basis van een sobere invulling. Zowel de aanlegals beheerkosten stijgen wanneer voor bijzondere materialen en beplanting wordt gekozen. Bij aanleg in een nieuwe situatie is een inrichting met een lagere investeringswaarde qua kosten voordeliger. Het actief omvormen naar een goedkopere inrichting is voordelig als het te behalen voordeel uit het verschil in investerings waarde groter is dan de kosten van verwijdering van de bestaande inrichting. Kastanjelaan voor de reconstructie Kastanjelaan na de reconstructie 13
De indirecte kosten en baten Naast de directe kosten hebben verhardingen ook maatschappelijke lasten die veel lastiger zijn te relateren en expliciet te maken. Toch is aangetoond dat er verbanden zijn. Meer groen in de stad - en daarmee minder verharding - zorgt ervoor dat deze indirecte lasten niet hoeven te worden opgebracht en dat de baten stijgen. Groen kan op bijvoorbeeld de volgende posten aanzienlijke voordelen opleveren voor de burgers van Eindhoven. b De kosten van de gezondheidszorg zijn hoger in een verharde omgeving. De kosten van medicijngebruik en medische handelingen zijn in een groene woon- en werkomgeving lager. b Onroerend goed gelegen in een groene omgeving heeft een hogere waarde. Dit wordt bijvoorbeeld zichtbaar in de WOZ-waarde. b De opwarming van de stad als geheel in warme perioden brengt energiekosten van koeling met zich mee. Een groene stad gebruikt minder energie. b Een groene stad heeft beperkte fluctuaties tussen extreme temperaturen over de dag en de seizoenen. Dit beperkt de energiekosten voor verwarming ten opzichte van die van een verharde omgeving. Vooral robuust groen in de directe omgeving van gebouwen beperkt temperatuurverschillen tussen de binnenruimte en de buitenruimte en dringt energiekosten terug. b Vanwege de versnelde waterafvoer vanaf verhardingen moeten waterbergende voorzieningen worden aangelegd. Doordat water in groen wordt vastgehouden en verdampt hoeven minder kosten te worden gemaakt voor de aanleg van waterbergende voorzieningen. Ook de kosten van de riolering en rioolwaterzuivering zijn duidelijk gerelateerd aan de omvang van het op riolering aangesloten verharde oppervlak. Deze kosten gaan door vergroening omlaag. De kosten zijn lastig toe te rekenen aan één partij. Uiteindelijk komen al deze lasten bij de burger van nu of bij de burger van de toekomst. 14
Orpheuslaan voor de reconstructie Orpheuslaan na de reconstructie 15
De afweging Het is aan de ontwerper om de belangen van de inrichting van de ruimte integraal en leefbaar te maken. In sommige situaties betekent dit het inpassen van de verschillende functies. In de meeste situaties betekent dit een afweging welke functie prevaleert. Op dit moment wegen de consequenties van verharding voor beleving, natuur, leefklimaat, gezondheid en kosten niet altijd voldoende zwaar in deze afweging. Het appèl dat dit boekje doet is vergroenen beter in de afweging van belangen te betrekken. Soms wordt de stad er beter van als niet alle functies een (eigen) plek krijgen, of als ze in hun verharde omvang aan banden worden gelegd. De gemeente streeft naar vergroening, hetgeen blijkt uit het feit dat bij projecten, als uitgangspunt verharding waar mogelijk moet worden vervangen door groen wordt gehanteerd. Poeijersstraat voor de reconstructie Poeijersstraat na de reconstructie 16
Enkele richtlijnen Zoals aangegeven, zijn er geen harde normen gesteld voor het zo min mogelijk verharden van de stad. Gebruik gezond verstand en overleg bij twijfel met collega s. Wel zijn er principes die kunnen helpen een goede afweging te maken. 1. Hoe minder beheergangen hoe beter Kies een type inrichting waarvoor de beheerders er zo min mogelijk op uit hoeven te trekken. Een groot deel van de kosten die de stad heeft aan de openbare ruimte zijn gerelateerd aan onderhoud en herstel. Een uniforme typologie over een groter gebied maakt een uniform beheer mogelijk, dat steeds met dezelfde materialen en het zelfde materieel kan worden uitgevoerd. 2. Beperk de randlengtes Hoe meer overgangen er zijn van groen naar verharding en van verschillende typen groen en verschillende typen verharding, des te minder robuust de inrichting is. Veel overgangen zullen vaker herstel vergen. Groen is gebaat bij goede standplaatsen. Beheer en onderhoud zijn eenvoudiger uit te voeren bij weinig functieversnippering. De randlengtes kunnen het best worden beperkt door geen smalle stroken te ontwerpen. 17
3. Water stroomt omlaag Groen kan een functie vervullen in het bergen en infiltreren van water. Het is daarom logisch om groenzones die water kunnen opvangen, lager aan te leggen dan de naburige verhardingen. Obstakels tussen verharding en groen (zoals trottoirbanden) worden dan waar mogelijk achterwege gelaten en waar ze noodzakelijk zijn onderbroken. 4. Kies de juiste schaal Groen heeft ruimte nodig. De eisen die verschillende typen begroeiing aan de ruimte stellen varieert. De mate waarin bomen gedijen is erg afhankelijk van hun standplaats en de mate waarin hun voorkeuren aansluiten op de lokale omstandigheden. Dat geldt ook voor andere planten. Kies steeds een groene inrichting die in schaalgrootte aansluit op de beschikbare ruimte. Revitaliseringsplan bomen stelt de vraag: is dit de juiste plek? 5. Van gevel tot gevel Betrek in het ontwerp de volledige ruimte tussen gebouwen. Door verschillende functies in de openbare ruimte te combineren blijft meer ruimte over voor groen. Het zoeken van de aansluiting met particulieren terreinen kan de kwaliteit daarbij vergroten, zowel de ruimtelijke kwaliteit als de groeikansen voor de beoogde planten. Elk ontwerp heeft onderdelen in zich die door de verschillende beheerders moeten worden getoetst. Om de mogelijkheden en onmogelijkheden van een gebied tijdens de ontwerpfase goed helder te krijgen is overleg met de toekomstige beheerder van belang. Dat vergroot de kans dat het ontwerp wordt gerealiseerd en dat de inrichting langere tijd blijft zoals deze was bedoeld. 18
Kansrijke locaties Er zijn locaties te benoemen die relatief eenvoudig kunnen worden vergroend. Het zijn locaties waar omvorming kostenvoordelig is, waar groen gewenste functionaliteiten aan het gebied toevoegt, waar meegelift kan worden met andere ontwikkelingen of waar de omvorming relatief eenvoudig is. Hierbij wordt gedacht aan bestaande situaties met een revitaliserings of beheersopgaveprojecten, nieuwe ontwikkelingen en burgerinitiatieven. b Een groot deel van de wijk Woensel biedt goede mogelijkheden tot vergroenen, vanwege de ruime opzet van de wijk met soms onnodig brede verhardingen. b In de binnenstad komen de nadelen van verharding het meest tot uiting, omdat dit het meest verharde gebied is. Daar ligt de wens om te vergroenen, maar tegelijkertijd moet steeds worden afgewogen of vergroenen haalbaar is op basis van het gebruik van de openbare ruimte. b Bij de reconstructie van de Zeelsterstraat is de vraag van de bewoners gekomen om meer groen toe te passen in de straat dan in de huidige situatie het geval is. b De aanleg van grote infrastructurele werken, zoals de HOV lijnen blijken goede kansen te bieden om de openbare ruimte aan te passen en ervoor te zorgen dat er meer plaats komt voor groen en water. Een lopend vuurtje Wij hopen dat dit boekje een katalysator zal zijn in het bewustwordingsproces dat reeds is ingezet. Voor meer informatie kun je de afdeling Groen en Water van de gemeente Eindhoven benaderen. 19
20