Een 21 e eeuwse democraat Eerst was hij KGB er, toen ambtenaar, daarna eventjes premier, toen president, tegenwoordig weer premier. Vladimir Vladimirovitsch Putin (1952) is deze maand 10 jaar aan de macht in Rusland. Hij begon in 1999 als premier, volgde eind van dat jaar Boris Jeltsin op als president en ruilde in 2008 zijn baan weer in het voor het premierschap. De speculaties over een nieuwe periode als president zijn al begonnen. Ook dit jaar werd het publiek in de zomer weer getracteerd op fotos van een vakantievierende Putin, met de brede borst ontbloot op een paard of hengelend in een wilde stroom. De actieman ten voeten uit: als hij geen krachtige politieke besluiten neemt, gaat hij de elementen te lijf. De voormalige Sovjet bureacraat legde een lange weg af voor hij dit effectieve imago verwierf. Hij schakelde ettelijke PR bedrijven in, die hem uit zijn paars rode double breasted pakken hielpen en aan de titel Time s man of the year. Putin lijkt in Rusland populairder dan ooit. Sociale stabiliteit, economische groei en internationaal aanzien zijn de sleutelwoorden. Althans aan de oppervlakte. De groei die de Russische economie doormaakte is aan gestegen olieprijzen te danken, niet aan innovatie of investeringen. Door de crisis dondert nu dan ook de ene fabriek na de andere in. In de Russische grote steden groeit wel iets wat op een middenklasse lijkt. Maar dat is eerder ondanks dan dankzij Putin s bestuur. Dit doet niet veel om het leven van mensen in het midden en klein bedrijf, in onderwijsinstellingen of in de lokale dienstverlening dragelijker te maken. De corruptie viert er hoogtij. Putin s buitenlands beleid doet aan als een fiasco. Na de topontmoetingen waar ruzies over een gepland Amerikaans raketschild en de uitbreiding van de Navo heetten te worden bijgelegd, liet de Amerikaanse vice president Joe Biden zich onlangs onbekommerd negatief uit over Rusland. Hij sprak van een wegkwijnend land met een verouderde economie en dito bestuurssysteem. Exit van de door Obama en Clinton bepleitte reset van de relaties. Het Russische leger won een vorig jaar een oorlog met Georgië. Maar tot ieders verbazing bleek de fel anti Russische Georgische president Saakashivili met pattex aan zijn stoel gekleefd. Resultaat was dat Rusland sindsdien twee extra landjes heeft om zich zorgen over te maken, Abchazië en Zuid Ossetië. Ook de buurlanden Oekraïne en Wit Rusland
keren zich op dit moment van Putin af. Hij plaagt ze te veel in de politiekeconomische strijd om eerste levensbehoeften als gas, melk en vlees. Er lijkt maar één conclusie mogelijk. Putin heeft Rusland geen vrienden bezorgd. Geen vrienden? Twee mannen lieten zich de afgelopen maanden positief uit over Putin. En dat zijn precies de mannen die iets meer duidelijk maken over zijn populariteit. Berlusconi en Ahmedinejad. De Italiaanse premier laat zich graag voorstaan op zijn goede band met de Russische premier. En Rusland was de eerste om de Iraanse president na zijn dubieuze verkiezingsoverwinning te ontvangen. Het zijn mannen die de democratie een eigen draai geven. Ze hebben een afkeer van het parlement. Dat is niet snel of slagvaardig. Dat let niet op het belang van de gewone man. Misschien wel het belangrijkste van alles, het vertegenwoordigt geen nationale waarden. En deze leiders doen dat wel, menen ze zelf. Je ziet het Berlusconi denken: Is niet iedere goede Italiaan een tikje corrupt en dol op mooie vrouwen? Democratie prima, zegt ook Putin. Maar dan geënt op Russische waarden. Spreiding van macht en competitie tussen partijen zijn wat hem betreft Westerse ideeën. De Russische regering noemt haar alternatief een soevereine democratie. Soeverein betekent vooral: onafhankelijk ten opzichte van het Westen, cultureel, militair, economisch. Centraal staan een elite die haar verantwoordelijkheid voor het volk neemt, een uitgesproken nationaal zelfbewustzijn en een duidelijke rol voor de Orthodoxe kerk. Neem de interventie begin juli door kerkvader Kirill. Rusland had net het Sociale Charter van de Raad van Europa geratificeerd. De baas van de Orthodoxe kerk ontdekte dat dit de verplichting opleverde om seksuele voorlichting op scholen te geven. Geen luxe in een land met 1 miljoen hiv geïnfecteerden. Maar Kirill vindt seksuele voorlichting hoguit een werkje voor ouders. Hij klopte aan bij het Kremlin en kwam terug met de toezegging dat de kerk voortaan over alle relevante wetgeving geconsulteeerd zou worden. Illustratief is ook de afkeer van allerlei supranationale clubs, of het nu om de OVSE met zijn zijn verkiezingswaarnemers gaat, om de financiele controle van het IMF, of om de constante bemoeienis van het Europese hof voor de Mensenrechten. De nationale staat zorgt voor haar burgers en verder niemand. Nagenoeg alle cruciale ondernemingen in Rusland zijn dan ook sinds het aantreden van Putin (weer) onder direct of indirect
staatstoezicht gebracht. Olie, media, financiën, auto s de staat heeft de aandelen of zit in het bestuur van de ondernemingen. Verkiezingen zijn in dit conservatieve raamwerk wel degelijk nodig. Maar ze dienen niet om de leiders te vervangen. Ze dienen om vast te stellen dat leiders en volk één zijn, dat de leider de waarden van het volk vertegenwoordigt en dat het volk dit ziet. Rusland heeft volgens Putin en zijn kleine schare medebestuurders geen behoefte aan elkaar in hoog tempo opvolgende praatjesmakers. Wel aan eerlijke mannen, die kritisch zijn ten opzichte van het Westen en trots op Rusland. Die boodschap mag hypocriet zijn. Het regime gebruikt westerse PRbureaus en de elite gaat zich opgewekt aan overdadige consumptie van luxe goederen te buiten. Maar hij gaat er in als koek, sinds de bevolking eind vorige eeuw zag hoe onder leiding van instituten als het Internationaal Monetair Fonds het Sovjet communisme vervangen werd door roofkapitalisme van het zuiverste water. Putin zette vanaf 1999 alle denkbare middelen in om snel extreem rijk geworden mannen als Berezovksi en Chodorkovski buiten spel te zetten. De ene miljardair vluchtte naar Engeland, de ander zit in de gevangenis en de rest houdt nu zijn mond. Het idee overheerst dat Putin een einde maakte aan de puinhoop die Rusland in de jaren negentig kenmerkte. Hij heeft het land weer een eigen gezicht gegeven, nadat Gorbatsjov en Jeltsin de Amerikanen de vrije hand gaven. Een land waar internationaal rekening mee gehouden wordt. De huidige spanningen met buurlanden als Georgië en Oekraïne zien Russen dan ook overwegend in dit perspectief: je moet niet over je laten lopen. Door een bescheiden, maar stoere levenstijl uit te dragen heeft Putin zich een profiel van eigenheid verworven waar veel Russen van houden. Geen patser maar een doener, vol gezins en vaderlandsliefde. De kritiek op zijn autocratische stijl komt, bij gebrek aan binnenlandse oppositie, overwegend uit de mond van buitenlanders, journalisten, activisten, politici, academici. Het zijn vooral Amerikanen die op hem mopperen. Anders dan bijvoorbeeld met China heeft Amerika weinig economische banden met Rusland, minder dan Nederland althans. Het zijn kremlinwatchers die zich in Amerika met Rusland bezighouden, weinig zakenlui. Het zit in hun bloed om politieke kwesties op te roepen, ze kunnen nauwelijks anders. De westerse weerzin versterkt het beeld dat Putin een echte Rus is. Onder het
motto als dat jouw vijanden zijn, willen wij graag je vriend zijn vergroot het zijn steun. Putins aanhangers haasten zich regelmatig om te benadrukken dat de premier een stuk liberaler denkt dan zijn bevolking. Dat ie de jonge democratie inperkte was nooit omdat hij tegen democratie was. Maar het land moest op orde, en daarvoor was slagkracht nodig. Eerst snoeide Putin de invloed van het parlement terug, vervolgens die van de regionale gouverneurs en daarna die van de burgemeesters. En passant nationaliseerde hij alle grote media. Waar het eindigt blijft speculatie. Soms steekt Medvedev een liberale hand uit naar de kritische oppositie. Hij zegde dit jaar versoepeling toe van de bizarre regelgeving die politieke partijen en non gouvernementele organisaties hindert. Maar in 2009 werden tot nu toe zes mensenrechten activisten vermoord. De regering liet het bij uitspreken van medeleven. Het kan zijn dat Putin en zijn regime binnenkort wankelen. De crisis houdt huis in Rusland. Wie weet of dan niet geput wordt uit een van die ándere beroemde Russische tradities: de boerenopstanden uit de 17 e en 18 e eeuw, het liberalisme uit de 19 e eeuw, de volkse revoluties van de 20 e eeuw. Alleen, het protest is nog dun en het aanbod van alternatieve politici nihil. En het is niet zo dat de Russische maatschappij stil staat. Het gros van de mensen vindt wegen om een leven zonder de overheid te leiden. Als ze het geld hebben, gaan ze op reis, op internet, op de disco. Voor een levendige oppositie is het funest, maar van de maan af gezien is dat een intellectuele zorg. Putin is geen dictator. Hij ziet geen noodzaak om het sociale en economische leven van de bevolking te controleren zoals 20 e eeuwse dictators dat wilden. Hij controleert de toegang tot het bestuur, de toegang tot de grote media en de toegang tot de cruciale industrie. Wie het gezag met rust laat, mag doen wat ie wil. Putin noemt zich zichzelf wanneer het uitkomt met een gerust hart democraat, net zoals Ahmedinejad of Berlusconi. Via televisiezenders georienteerd op een internationaal publiek creëren ze een eigen politiek discours, het verhaal dat representatieve democratie maar één vorm van democratie is, en dat zij een eigen, nationale variant hebben. Via Russia Today, het Iraanse Press TV en Berlusconi s zenders kan de hele wereld ontmoetingen tussen leider en volk zien. Dat die tot op de seconde geregisseerd zijn, doet minder ter zake dan dat dialoog zichtbaar is: hoezo geen democratie? we zijn gekozen en we praten met onze kiezers!
Om daar een oordeel over te vellen moet je eerst vast stellen dat het niet overdreven is om over een mondiale crisis in de democratie te spreken. Tien, twintig jaar geleden leefde de overtuiging sterk dat economische groei, maar ook bijvoorbeeld het internet veelbelovende stimulansen voor democratisering waren in ex communistische landen. Veel marktwerking, veel dialoog en dan komt de transparantie vanzelf. Het pakte lang niet overal zo uit. Tegenwoordig claimt zelfs China aan democratie te werken. De gevestigde westerse parlementen doen het ook niet goed. Niet alleen het Italiaanse, dat Berlusconi zijn gang laat gaan. Denk aan het Amerikaanse congres dat in slaap gewiegd werd met verzonnen vernietigingswapens in Irak. Of aan het Nederlandse parlement, verscheurd tussen populisten en technocraten. Onbekookt nationalisme is allang geen Russisch voorrecht meer. Om over het Europese parlement met zijn lage status maar te zwijgen. Waarmee niet gezegd is dat een directe vergelijking tussen een willekeurige westerse democratie en Rusland relevant is. Wel dat gezaghebbende inspiratie bij het vormgeven van inspraak ver te zoeken is. Vernieuwing is nodig maar uit welke hoek die gaat komen, is nog onduidelijk. Het makkelijke oordeel is Putin afdoen als de man die Rusland weer naar de 19 e eeuw bracht, als een ouderwetse tsaar. Een lastiger conclusie zou kunnen zijn dat Putin die dingen vertegenwoordigt waar ook westerse politici en burgers van allerlei snit naar verlangen. Niet alleen stabiliteit, maar vooral ook culturele eigenheid, duidelijke grenzen en een uitweg uit de kluwen aan internationale verbanden met al hun verplichtingen. In plaats van het vage gedoe van de Europese Unie. Dan blijkt hij straks een van de eerste vertegenwoordigers van de 21 eeuwse democratie.