TVW, 34e jg, nr 305, februari 2010 VERANDERENDE LEEFVORMEN IN HET VLAAMSE GEWEST Edith LODEWIJCKX 1 18 Informatie over de leefvormen is nuttig voor de beleidsmakers. Het is bekend dat de leefvorm van een persoon mee bepalend is voor zijn/haar welbevinden. Het samenwonen met anderen kan bescherming bieden tegen armoede, eenzaamheid en sociale uitsluiting. Ook de gezondheid van een persoon wordt beïnvloed door zijn/haar leefvorm. Een goede of minder goede huisvesting hangt samen met de leefvorm. De ontwikkeling van kinderen wordt onder meer bepaald door de gezinsvorm waarin zij opgroeien. En de mate waarin de (oudste) ouderen een beroep doen op de thuiszorg of op residentiële zorg hangt mee af van het samenleven met een partner en/of kinderen. Kennis van de (veranderingen in de) leefvormen van specifieke subgroepen uit de bevolking, is dan ook van belang voor meerdere beleidsdomeinen. In deze bijdrage geven we een overzicht van de belangrijkste veranderingen in de leefvormen tussen 1990 en 2007. Zeer gedetailleerde analyses en uitgebreide literatuurverwijzingen zijn terug te vinden in een voorgaand rapport (Lodewijckx, 2008). Als informatiebron gebruiken we het Rijksregister, een databank die de wettelijke situatie beschrijft (deze is niet noodzakelijk altijd dezelfde als de feitelijke leefvorm). We schetsen eveneens de ver wachte toekomstige ontwikkelingen. Die projecties werden aangemaakt door de vakgroep Demografie van de Vrije Universiteit Brussel, waarbij gebruik gemaakt werd van de kennis over de bevolking en haar gedragingen rond het begin van de eeuwwisseling (Surkyn e.a., 2008). De toekomstver wachtingen zijn uiteraard relatiever dan de waargenomen trends in het verleden, omdat zij onder meer kunnen worden beïnvloed door migratiebewegingen, door veranderende gedragspatronen van de Vlamingen en/of door het gevoerde beleid. 1. Edith Lodewijckx is Doctor in de W etenschappen en als senior onderzoeker verbonden aan de Studiedienst van de Vlaamse Regering. Contact: edith.lodewijckx@dar.vlaanderen.be.
Veranderende leefvormen Kinderen (0-19 jaar) woonden en zullen ook in de nabije toekomst in overgrote meerderheid met moeder en/of va der samenleven. Jongvolwassenen (20-29 jaar) bleven langer thuis wo nen omwille van langere studies. Maar ook als ze afgestudeerd waren, bleven ve - len bij hun ouders wonen. De voornaamste reden was van financiële aard. Door de dure woningmarkt bracht apart gaan wonen meestal een daling van de levensstandaard met zich mee. Bovendien bleef de mama een groot deel van het huishoudelijke werk verzorgen ( Hotel Mama fenomeen). De projecties voorspellen een verdere lichte toename (figuur 1). Jongvolwassenen en personen van middelbare leeftijd (30-59 jaar) woonden steeds minder samen met een partner, vooral minder op basis van een huwelijk. Ongehuwd samenwonen won sterk aan belang. Op basis van de pro- jecties valt te ver wachten dat beide trends zich zullen doorzetten. V ooral de toename van (echt)scheidingen en het langer thuis blijven wonen, zijn verklaringselementen voor de afname van het samenwonen met een partner. De ouderen (60-79 jaar) en de oudste ouderen (80+ jaar) woonden in 2007 meer met een partner samen dan in 1990, wat te maken heeft met een stijging van de levensverwachting en met een daling van het definitieve celibaat in deze geboortecohorten. Het ging bijna uitsluitend om een huwelijkspartner. Er wordt ver wacht dat in de nabije toekomst het aandeel oudste ouderen met een partner verder lichtjes zal toenemen. V oor de ouderen echter wordt een ommekeer verwacht, ondanks de verdere stijging van de levensver wachting van zowel mannen als vrouwen. Steeds meer personen die uit de echt gescheiden zijn, zullen immers de leeftijd van 60 19 Figuur 1: Leefvormen, per leeftijdsgroep en periode (in %). Vlaams Gewest
20 jaar overschrijden. Nog steeds leven oudere mannen vaker met een partner samen dan hun vrouwelijke leeftijdsgenoten. Dit heeft in de eerste plaats te maken met het feit dat veel mannen getrouwd blijven tot aan hun overlijden. Ze leven immers gemid - deld minder lang dan vrouwen en ze hebben bovendien een partner die gemiddeld enkele jaren jonger is. Jongvolwassenen en personen van middelbare leeftijd woonden steeds minder samen met kinderen, een trend die zich volgens de projecties verder zal doorzetten. Dit houdt verband met het uitstel en het eventuele afstel van de gezinsvorming. De daling is sterker bij de mannen dan bij de vrouwen omdat bij een (echt)scheiding de kinderen vaak officieel aan de moeder worden toegewezen. Zelfs in geval van coouderschap wordt het kind op slechts één adres (meestal dat van de moeder) ingeschreven. De manier waar op de jong volwassenen en de per sonen van middelbare leeftijd met hun kinderen samenwoonden, veranderde drastisch (figuur 2). Gehuwd samenwonen met de partner én met kinderen boette sterk aan belang in. Ongehuwd met de partner én met kinderen samenwonen kwam sterk op en die leefvorm zal waarschijnlijk nog be lang rijker worden. Vroeger waren de thuiswonende kinderen van de ongehuwde paren meestal kinderen uit een eerder huwelijk van één of van beide partners. Maar de laatste jaren kiezen steeds meer mensen er voor om niet te trouwen als ze kinderen willen of krijgen. Voorts steeg in de voorbije periode ten gevolge van een sterke toename van relatieontbindingen het aantal 20- tot 59-jarige alleen staande ou ders tot 158.000, waar onder 129.000 vrouwen. V olgens de pro jec ties zal in de nabije toekomst het aantal alleenstaande ouders heel lichtjes dalen. Die daling zal niet het gevolg zijn van wijzigingen in het relationele gedrag relatieontbindingen zullen blijven toenemen, hoewel minder sterk dan in de voorgaande periode maar de daling zal het gevolg zijn van een bevolkingskrimp van de 20- tot 59- jarigen en van het feit dat steeds minder mensen kinderen zullen krijgen. Deze veranderingen impliceren dat kinde ren steeds vaker opgroeiden bij een alleenstaande ouder of bij een ongehuwd samenwonend paar. In 2007 woonden er 193.000 0- tot 19-jarigen bij een alleenstaande ouder; het ging om 1 op 7 kinderen. In 2021 zal vermoedelijk ruim 1 op 6 kinderen bij een alleenstaande ouder wonen. Het aan tal kinderen dat woont bij een on gehuwd paar zal volgens de projecties stij gen van 159.000 in 2007 tot 331.000 in 2021; het zal dan vermoedelijk gaan om 1 op 4 kinderen. (Zie figuur 2) In 2007 woonden de (oudste) ouderen procentueel minder samen met (één van) hun kinderen dan in 1990. De toename van het aantal echtscheidingen maar wellicht ook de afname van de grote gezinnen waarbij de jongste kinderen nog lang thuis bleven wonen, waren hiervoor verantwoordelijk. De da ling was vooral bij de oudste ouderen het gevolg van het steeds minder inwonen van de 80-plussers bij hun dochter of zoon. Vele factoren zijn werk - zaam in het terugdringen van deze gezinsvorm (zie in Lodewijckx, 2008). Toenemende au to nomie tussen de generaties, ge steund door de materiële mogelijkheden om deze autonomie waar te maken, is zeker een belangrijk gegeven. In 1990 waren er 21.000 in - wo nende 80-plussers, in 2007 was dit aantal gehalveerd. Oude ren wonen bij voorkeur in bij een dochter. Dit houdt
Figuur 2: Samenwonen met kinderen, per leeftijdsgroep en periode (in %). Vlaams Gewest verband met het feit dat dochters vaker dan zonen betrokken zijn in zorgarrangementen en dat er vaak sprake is van een speciale emotionele band tussen moeder en dochter (V anderleyden & Vanden Boer, 2004). Ten gevolge van de hoge toename van (echt)scheidingen woonden steeds meer j ongvolwassenen, m aar v oor al steeds meer mensen van middelbare leeftijd (tijdelijk) alleen (figuur 1). Er zijn in die leeftijdsgroepen meer alleenwonende mannen dan vrouwen omdat de kinderen na een scheiding meestal (officieel) bij de moeder wonen. Er wordt voorspeld dat die toename zich zal continueren tot 2021. De ouderen en de oudste ouderen woonden daarentegen in 2007 procentueel minder alleen dan in 1990. Een verdere procentuele daling wordt ver wacht voor de 80-plussers. Ondanks deze procentuele daling steeg het aantal alleenwonende (oudste) ouderen en volgens de projecties zal het aantal verder blijven stijgen omdat het aantal (oudste) ouderen in de bevolking toeneemt. In 2007 woonden er ruim 758.000 personen alleen, waaronder 241.000 ouderen en 110.000 oudste ouderen. Er wordt ver wacht dat het aantal alleenwonenden in 2021 zal oplopen tot 951.000, waaronder 324.000 ouderen en 158.000 oudste ouderen. Het grote overwicht aan vrouwen onder de alleenwonende (oudste) ouderen heeft te maken met het feit dat mannen een kortere levensver wachting hebben en bovendien gemiddeld ouder zijn dan hun partner. Naast de demografische ontwikkelingen zijn er ook tal van economische en culturele factoren die de aangroei van de groep alleenwonenden hebben gestimuleerd, zoals onder meer een toename van de welvaart, de wijzigingen in het sociale zekerheidssysteem, de veranderingen in de wo ning markt, de veranderde maat- 21
22 schappelijke positie van de vrouw en het verdwijnen van de discriminatie van alleen wonenden. De moderne, vrijwel algemeen toegankelijke verkeer- en communicatie-infrastructuur stelt meer mensen in staat om, onafhankelijk van anderen, aan hun leven inhoud te geven. Nieuwe technologische ontwikkelingen zoals elektronische bewaking kunnen het zelfstandig blijven wonen van ouderen beïnvloeden (zie Lodewijckx, 2008). In dezelfde periode dat de intergenerationele co-residentie (en de mantelzorg binnen het huishouden) daalde, steeg het aandeel geïnstitutionaliseerde oudste ouderen van 12% in 1990 tot 15% in 2007. In 2007 woonden er 42.000 80-plussers collectief, in 1990 ging het nog om 23.000 personen. Het is de vraag of de daling van de intergenerationele co-residentie in die periode een verdere voortzetting is van een al lang bestaande trend of dat ze het gevolg is van de toegenomen beschikbare plaatsen in de collectieve voorzieningen. Meer inzicht is nodig in de toename van de levensver wachting in goede gezondheid, in de eventuele veranderingen in de opvattingen van de ouderen t.a.v. collectieve voorzieningen, in de bereidheid van familieleden tot het geven van interne mantelzorg, en in de beschikbaarheid van de professionele thuisdiensten. De projecties voorzien geen verdere toename van het aandeel 80-plussers dat collectief zal wonen in 2021. Des on danks wordt er ten gevolge van een sterke toename van het aantal oudste ouderen voorspeld dat (zonder wijziging in gedragingen en in het gevoerde be - leid) de vraag naar collectief wonen zal stijgen tot 64.000 (49.000 vrouwen en 15.000 mannen). Het over wicht van geïnstitutionaliseerde vrouwen gaat samen met een over wicht van vrouwen onder de oudste ouderen en met het feit dat vrouwen van 80 jaar en ouder dubbel zoveel kans hebben om collectief te wonen dan mannen van dezelfde leeftijd. Dit verschil tussen de geslachten kan niet zomaar geïnterpreteerd worden als een teken van een slechtere gezondheid van de oudere vrouwen, hoewel vrouwen bij vergelijkbare leeftijd meer gezondheidsklachten hebben dan mannen en ook meer medische zorg consumeren. De belangrijkste reden voor dit genderverschil is dat de aanwezigheid van een partner de kans dat men in het eigen huis blijft wonen, positief beïnvloedt. Vrou wen hebben meer kans om te verweduwen en leven bijgevolg op latere leeftijd minder samen met een partner. Aandachtspunten voor het beleid Sommige veranderingen in de leefvormen vragen extra aandacht van de beleidsmakers. Zo is de toename van het aantal alleenwonenden onder meer van belang voor de ruimtelijke ordening, voor het huisvestingsbeleid, voor het welzijnsbeleid en voor de ouderenzorg in het bijzonder. Het is bekend dat alleenwonenden minder ge zond zijn (Deboosere e.a., 2006), doorgaans een minder gunstige arbeidsmarktpositie en een hoger armoederisico hebben, en dat hun (so ciale) participatie geringer is (Pau wels & Picker y, 2007). Alleen wo - nen den zijn zelden huiseigenaar; zij bewonen vaak (sociale) kleinere huurwoningen (Vanneste e.a., 2007). Vooral oudere alleenwonenden lopen een hoger risico op sociale uitsluiting, ar - moede en vereenzaming. Bijzonder kwetsbaar zijn de alleenwonende (oudste) ouderen als zij zorgbehoevend zijn. Zij hebben meer nood aan externe hulp
en zorg dan ouderen van wie de huisgenoten intensieve mantelzorg (kunnen) verlenen. Zij heb ben ook een grotere kans om te verhuizen naar een residentiële voorziening dan ouderen die met minstens één andere persoon samenwonen ( Jacobs & L odewijckx, 2006). Gezien de ver wachte grote toename van het aantal alleenwonende oudste ouderen zal de vraag naar formele hulp, zowel van commer ciële als van niet-commer ciële diensten, en de vraag naar residentiële zorg toenemen. Alternatieve woonvormen zoals groepswoningen, kangoeroewoningen en aanleunwoningen kunnen een oplossing bieden om langer zelfstandig te blijven wonen. Het feit dat de (oudste) ouderen steeds vaker met een partner samenwoonden is een positieve ontwikkeling. Maar enkel voor de oudste ouderen wordt er een verdere procentuele toename ver wacht. Op latere leeftijd is het samenwonen met een partner belangrijk vanuit sociaaleconomisch oogpunt, maar ook in het kader van informele zorg en het fysieke en emotionele welbevinden. Mantelzorg tussen oudere paren komt frequent voor. De partner is vaak de belangrijkste zorgverstrekker wanneer een oudere persoon hulpbehoevend wordt (V an - der leyden & V anden Boer, 2004). Zorg binnen het huishouden wordt niet uitsluitend opgenomen door vrouwen maar ook mannen zijn in (even) belangrijke mate zorgverstrekkers (Jacobs & Lodewijckx, 2006). De belasting van de partner die mantelzorg geeft, is (zeer) groot en kan een effect hebben op diens gezondheid. Ondersteuning van oudere mantelzorgers vereist dan ook bijzondere aandacht. De voorziene daling van het aandeel paren onder de ouderen betekent een afname van de 24-uurs beschikbaarheid van een potentiële mantelzorger. Terzelfder tijd zal er ten gevolge van een stijging van de levensverwachting, waardoor mannen en vrouwen ouder worden, in de toekomst waarschijnlijk juist meer be hoefte zijn aan intensieve mantelzorg. Veranderingen in de beschikbaarheid van de interne mantelzorg zullen naast de ver wachte bevolkingstoename en vooral de toename van het aantal ouderen, de vraag naar formele zorg beïnvloeden. De toename van het aantal alleenstaande ouders vraagt extra aandacht van het beleid omwille van meerdere redenen. Het feit dat er veel meer alleenstaande moeders dan vaders zijn, is een genderverschil dat ongunstig is zowel voor mannen, die niet samenleven met hun kinderen, als voor vrouwen die soms niet in staat zijn om het gezin te onderhouden. Eénoudergezinnen (vooral moe ders) hebben gemiddeld een lager gezinsinkomen en hebben een grotere kans om in de armoede terecht te ko - men. Voor velen valt een voltijdse baan moeilijk te combineren met de ge zins ta - ken (Geurts, 2006). Laag drem pe lige, be schikbare en betaalbare kin der op - vang en gezinsvriendelijke ar beids tijden zijn dan ook zeer be lang rijk voor alleenstaande ouders. Uit onderzoek blijkt dat alleenstaande ouders een slechtere (geeste lijke) gezondheid hebben dan personen die samenwonen met kinderen en een partner (Deboosere e.a., 2006). Alleenstaande ouders lopen een groter risico op sociale deprivatie (Pau - wels & Pickery, 2007). Ze lijken meer moeilijkheden te ondervinden bij de opvoeding van hun kinderen en wensen va ker opvoedingsondersteuning. Ze wo nen vaker in een sociale woning dan paren of alleenwonenden (Deboose re e.a., 2009). 23
24 Er zijn aanwijzingen dat kinderen uit éénoudergezinnen het minder goed doen dan kinderen die bij hun beide ouders opgroeien. Onderzoeken naar effecten op korte en op lange termijn maken gewag van een lager psychisch welbevinden, een lagere graad van levenssatisfactie, meer gedragsproblemen, m eer r elationele p roblemen, slechtere schoolprestaties, minder goe de beroepsloopbanen, meer ge - zondheidsproblemen en andere le - vens lopen. Kinderen uit éénoudergezinnen hebben een hoger risico op armoede dan kinderen uit een gezin met twee ouders. Zij nemen minder deel aan sociale, artistieke en sportieve activiteiten (Van Peer, 2007). Zeer belangrijk voor het beleid is de daling van de co-residentie van de (oudste) ouderen met hun kinderen. Dit ge - tuigt van een voortgaande individualisering en verzelfstandiging van de ou - deren, maar anderzijds is het samenwonen van de ouderen met hun kinderen voordelig vanuit sociaaleconomisch en welzijnsoogpunt. Familie le - den die samenwonen, geven elkaar meer hulp en ondersteuning dan fa - mi lie leden die niet tot hetzelfde huishouden behoren, ook al wonen zij in de onmiddellijke nabijheid van elkaar. Voor zwaar hulpbehoevende personen kan co-residentie het enige alternatief zijn voor institutionalisering of voor het zeer intensief beroep doen op de formele hulpdiensten. Het feit dat ouders en volwassen kinderen steeds minder samenwonen, heeft een daling van de (potentiële) interne intergenerationele mantelzorg tot ge - volg. Die daling betekent niet nood - zakelijk een daling van alle intergene - ra tionele mantelzorg, want (schoon) - kinderen verlenen ook mantelzorg aan (schoon)ouders die niet inwonen. Zeker is wel dat een afname van de interne intergenerationele mantelzorg een daling van de intensiteit van de zorg inhoudt (Jacobs & Lodewijckx, 2006). De toekomstige (oudste) ouderen zullen minder kinderen hebben die hen kunnen bijstaan in Bel - gië neemt het aandeel kinderloze 80- plussers voorlopig niet toe en hun kinderen zullen niet altijd de mo ge - lijkheid hebben om mantelzorg te verlenen omwille van professionele redenen of omwille van het feit dat zij te ver af wonen (European Commis sion, 2006). Het zal dan ook noodzakelijk zijn om de professionele zorg voor de (oudste) ouderen en de ondersteuning van hun mantelzorgers verder uit te bouwen. Referentie Deboosere, P., S. Demarest, V. Lorant, P-J. Miermans, M-I. Portet, H. V an Oyen (2006) Gezondheid en mantelzorg. Sociaal- Economische Enquête 2001 Monografieën FOD Economie, 2006/1 Deboosere, P., R. Lesthaeghe, J. Surkyn, D. Willaert, P.-M. Boulanger, A. Lambert, L. Lohlé-Tart (2009) Huishoudens en gezinnen in België. Sociaal-Economische Enquête 2001 Monografieën. FOD Economie, 2009/4 European Commission (2006) The social situation in the European Union 2005-2006. Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Unit E.1, Eurostat Unit F.3 Geurts, K. (2006) De arbeidsmarktpositie van alleenstaande ouders. Nieuwe bevindingen uit het Datawarehouse Arbeids markt en Sociale Bescherming. Steunpunt Werkgelegenheid, Arbeid en vorming. Eindrapport WAV
Jacobs, T., E. Lodewijckx (red.) (2006) Grenzen aan mantelzorg. Sociaaldemo gra fi - sche hypothesen over de toekomst van de zorg. CBGS-Publicaties. Garant, 115-142 Lodewijckx, E. (2008) Veranderende leefvormen in het Vlaamse Gewest, 1990-2007 (en 2021). Een analyse van gegevens uit het Rijksregister. SVR-Rapport, 2008/3 Pauwels, G., J. Picker y (2007) Wie participeert niet? Ongelijke deelname aan het maatschappelijke leven in verschillende domeinen. SVR-Rapport, 2007/5 Surkyn, J., D. Willaert, P. Deboosere (2008) New household projections for the Flemish region in Belgium: 2006 2031 (2051). VUB en COV ive. Paper for the 35th CEIES Seminar New family relationships and li - ving arrangements Demands for change in social statistics. Warsaw, 24-25 January 2008 Vanderleyden, L., L. V anden Boer (2004) Zorg en ondersteuning. In: Jacobs, T., L. Van derleyden, L. V anden boer (red.) Op latere leeftijd. De leefsituatie van 55-plussers in Vlaanderen. CBGS-Publicaties. Garant, 139-180 Vanneste, D., I. Thomas, L. Goossens (2007) Woning en woonomgeving in België. Sociaal-economische enquête 2001 Mono - gra fieën. FOD Economie, 2007/2 Van Peer, C. (red) (2007) De impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners. SVR-Studie, 2007/1 25