BenjaminJ.Blom Bezieldezorg HetverhaalvanzesdiaconesseninNederland 1940 2009 ScriptieMasterGeschiedenis2008 2009 Begeleiderprof.F.A.vanLieburg VrijeUniversiteitAmsterdam
Inhoudsopgave WOORDVOORAF...4 1.TERINLEIDING...6 2.GENEALOGIEVANHETDIACONESSENWEZEN...19 3.ONTSTAANVANHETKAISERSWERTHERDIACONESSENWERKINNEDERLAND 27 4.ROEPING...31 5.GEMEENSCHAP...42 6.MACHTENGEZAG...53 7.BEZINNING...61 8.CONCLUSIE...67 LITERATUURLIJST...70
3
Woordvooraf IndejarentachtigennegentigparticipeerdediakonesBernardaWijniavande ArnhemsediakonessenkringindeNederlandseVrouwenraad.Vanuitdezegroep werdenkelejarengeledenhetgemisherkendaaneengeschiedenisvande diaconessenalsonderdeelvandenederlandsevrouwengeschiedenis.bijdiverse Nederlandseuniversiteitenisgeprobeerdinteressetewekkenvooreen onderzoekenuiteindelijkkwamhetverzoekterechtbijprof.jorisvaneijnatten, diehetrondmaildeaanzijnstudenten.ikwasdegenedieindecember2007 reageerdeenhethiernavolgendeishetresultaatvaneenjaaronderzoeken interviews. Parallelaanditonderzoekhebikookeenwebsitegebouwd.Deredenen daarvoorhebikverwoordinmijneerste'post'overwetenschappelijkbloggen. Ziehttp://www.diakonesseninnederland.nl.Ikhoopdatdezesitezalbijdragen aandezichtbaarheidvandiakonessenindegeschiedenis.ietsbestaat tegenwoordigtenslottepasechtalshetmeteenpaarklikkentevindenisinde almachtigezoekmachinegoogle.dankzijeendonatievandehaagse diakonessenkringbronovokandewebsiteinelkgevaldekomendevijfjaar operationeelblijven.ikhoopdatgeïnteresseerdeonderzoekersenjournalisten hunvoordeelkunnendoenmethetmateriaalopdesiteendatheteenaanleiding zalvormenvoorverderonderzoek.erisbijvoorbeeldmateriaalvoorhandenin hetnederlandsinstituutvoorbeeldengeluidinhilversumdatwellicht bruikbaarisvooreendocumentaire.voorlopigduseenbescheidendigitaal monumentwaarvandetoekomstzaluitwijzenwatdatoplevert. IkzalhetverzameldemateriaalendezescriptieopeenDVDaanbiedenaanhet InternationaalInstituutenArchiefvoordeVrouwenbeweging(IIAV)te Amsterdam,zodatookdeNederlandsediaconessengeschiedeniskanworden ingeschrevenindevrouwengeschiedenis,zoalsdewensvanenkelebetrokkenen was. 4
EenwoordvandankaanJorisvanEijnattenenFredvanLieburgvoorhun begeleiding,aansanderris,peterdavidsenagnieszkamalinowskavoorde correcties.aandelaatstedraagikookditwerkop. 5
1.Terinleiding IndenegentiendeeeuwontstondeenbijzonderebeweginginhetDuitse Kaiserswerth.DeprotestantsedomineeTheodorFliedner(1800 1864)begon daarin1836inzijntuinhuisjemetdeopvangvan'gevallen'meisjesenhet verplegenvanziekenenhulpbehoevenden.hijgafjongevrouweneennieuwerol inditwerkdoorderevitaliseringvanhetoudediaconessenideaalzoalsdathad bestaantentijdevanhetnieuwetestament.hetwoorddiaconesisafgeleidvan hetgrieksediakonos,dat'dienen'betekent.indevroegchristelijkekerkwerden weduwenenongetrouwdemeisjesingezetvoordeverzorgingvanzieken,maar dezepraktijkwaslaterindekerkgeschiedenisverlorengegaanenmoestworden herontdekt.zoluiddehetverhaalwaarmeefliednerdewereldwilde veranderen,tebeginneninhetpruisischedorpjekaiserswerth.hetverhaalwerd eengrootsuccesenzijnbewegingvondnavolginginheeleuropaendaarbuiten. Fliedner,dieveelreisde,onderhieldcontactenmetmensenuithetNederlandse ReveilenzijnideewektedaardebelangstellingvaneengroepUtrechtse notabelen.in1844werdheteerstenederlandsediakonessenhuisgestichtin Utrecht. 1 Sindsdienwerdenenkeletientallendiaconessenhuizengebouwd, waarvansommigendienaamtotophedendragen. 2 VolgenshistoriciJanBanken 1 ErzijnbriefwisselingenvanFliednermeto.a.GroenvanPrinsterer,Samuel Müller,IsaäcdaCosta,WillemdeClercqenNicolaasBeetsbewaardgebleven.Zie TheodorFliedner,CollektenreisenachHollandundEngland:Nebsteiner ausführlichendarstellungdeskirchen,schul,armen undgefängnisswesens beiderländer:mitvergleichenderhinweisungaufdeutschland,vorzüglich Preussen(Essen1831)enTheodorFliedner,LifeofpastorFliedner,vertaalddoor CatherineWinkworth(London1867)enM.J.vanLieburg,'Methetbestewatmen heeftenkent'degeschiedenisvanhetdiakonessenhuisutrecht1844 1999 (Kampen2000)14 31. 2 Erisverwarringomtrentdespellingvanhetwoorddiakonesen diakonessenhuis.devandaleschrijfteen'c'voor,maarerkentookde'k' versie. DeoudsteNederlandsehuizen,hetUtrechtseenhetHaagse,maarookhet Arnhemse,spellenhetmeteen'k',demeesteoverigehuizenmeteen'c'.De Luthersediaconessenspellendoorgaanseen'c',netalsdeAmerongse zendingsdiaconessen.deverenigingvandiakonalewerkershanteertde'k'. Verschillendeauteursgebruikendetermechterdoorelkaarennietconsequent. Wanneerikspreekoverdiaconesseninhetalgemeen,spelikmeteen'c',alsik refereernaardeutrechtse,haagseofarnhemsediakonessendieikheb 6
MaartenvanBuurenzijndediaconesseneenbeetjeovergeslageninde geschiedenisvanhetnederlandsprotestantisme. 3 Eenverklaringvoorhet ontbrekenvanaandachtvoordezeprotestantsebeweginggeeftannemarie Houkesinhaarproefschrift.Demeesteaandachtisvolgenshaarnaarde gereformeerdegeschiedenisgegaanomdatdateeninteressanterstudieobject wasvoorhistorici.datistenkostegegaanvandegeschiedschrijvingvan bewegingenvanhervormdenenoverigeprotestanten. 4 Deenigedieinde afgelopendecenniaserieusstudieheeftgemaaktvanhetdiaconessenwezenin NederlandismedischhistoricusM.J.vanLieburg.Hijbeschreefdegeschiedenis vandehaarlemse,haagse,utrechtseenleidsediaconessenhuizen.opeen congresinhetjaar2000steldehijdevraagnaarderodedraadinde geschiedenisvanhetnederlandsediakonessenwezenenconcludeerde:'achter hethistorischmerk etiket'diakonessenhuis'blijktinnederlandeenpotpourri vanopvattingeneneenrijkdomvanvormenenuitingenverscholentegaan,die volstrektnietopdieénenoemervandieénerodedraaduitde geschiedenisboekjeszijnsamentebrengen.' 5 Zowarenerbijvoorbeeldallerlei protestants christelijkeziekenhuizendieonderdenoemer'diaconessenhuis' dachtenmakkelijkaanpersoneeltekomenzonderdatzewarenaangeslotenbij hetkaiserswertherverbandvandiaconessenhuizen. Dezescriptiegaatoverhetverhaalvanzesdiaconessendiestaanindetraditie vandebewegingvankaiserswerth.hoewelhetmisschienmoeilijkisomeen rodedraadaantewijzenindegeschiedenis,valterweldegelijkietstezeggen overdewortelsvanditdiaconessenideaal.een'merk etiket'isimmershistorisch tetracerenentekoppelenaanbepaaldekarakteristieken.hetdiaconessenideaal geïnterviewd,sluitikaanbijdetraditievandehuizenenspelik'diakones'met een'k'. 3 JanBankenMaartenvanBuren,1900Hoogtijvanburgerlijkecultuur(DenHaag 1999)334. 4 Gereformeerdenwareneenaantrekkelijkstudieobjectomdatzehet schoolvoorbeeldvormdenvaneengeslaagdeemancipatieemancipatieende combinatievangodsdienstenmassapolitiek.annemariehoukes,christelijke vaderlanders,godsdienst,burgerschapendenederlandsenatie(1850 1900) (Amsterdam2009)8. 5 MartienPijnenburgenPaulvanMansumed.Voorzorggekozen:Eenuitdagende erfenis.bundelnaaraanleidingvanhetgelijknamigecongres(z.p.2000)32. 7
kanwordenbeschouwdalsequivalentofmisschienlievergezegddeconcurrent vandekatholiekereligieuzecaritas,hoewelerduidelijkeverschillenzijnaante wijzen.hetomvatteeenidentiteit,dietotuitdrukkingkwamineenbepaalde kledingstijlenleefwijze.erwaseengezamenlijkeoriëntatieeneengezamenlijk doel.erwaseen'ritedepassage';alsdiaconeswerdje(indemeestehuizen) plechtigingezegendnaeenproefperiodevanenkelejarenenerwerdeengelofte afgelegd.erwaseengedeeldesymboliek(bijvoorbeelddeduif),eengedeeld oorsprongsverhaal(fliedner)eneengedeeldwaardesysteem. 6 Naastdeze internecomponenthadhetdiaconessenhuisookeenexternecomponentdie zichtbaarwasnaardesamenleving.eendiaconessprakjenietaanals 'mevrouw',maarmet'zuster'.alsereendiaconesdebusinstapte,danwist iedereen:'ditiseendiacones',zoalsveelouderenzichwellichtnogkunnen herinneren.hetdiaconessenwezenstondinhoogaanzien. Hetdiaconessenideaalomvattemeerdanalleenhetverplegenvanzieken.Het gingom'dienen'indebreedstezinvanhetwoordendezetaakwerdopgevatals eenlevenswerk.hethuiszorgdedanookvoorkosteninwoningvoorderestvan jeleven.debewegingvanfliednerwasontstaanineencontextwaarininheel Europavoorallerleivormenvanfilantropiegrotebelangstellingontstond.Men bezochtdegevangenen,bekommerdezichomdeslaven,kansarmekinderen, prostitueesenmenbestreedalcoholmisbruikenverpaupering. 7 Inde NederlandsecontextheefthetdiaconessenwerktotdeTweedeWereldoorlog nietdezelfdebredegrondslaggekregen.integenstellingtotdeduitsebeweging werdinnederlandvoornamelijkhetaccentgelegdopdeziekenhuisverpleging. NadeTweedeWereldoorlogvondeenverbredingplaatsnaaractiviteitenbuiten hetziekenhuisdoordeopeningvanhetopleidingsinstituutderank,datzusters opleiddevoor'deverzorgingvandehygiëneinhetgezinendegezondheidszorg vanzijnleden,maarookhetuitoefenenvantoezichtenhetmetraadendaadter zijdestaanvanhulpbehoevendegezinnen,demedewerkingaandereclassering 6 PatriciaWittberg,Frompietytoprofessionalism andback?transformationsof organizedreligiousvirtuosity(lanham2006)13 16. 7 zievoordenederlandsesituatiebijvoorbeeldmaartjejanse,deafschaffers. Publiekeopinie,organisatieenpolitiekinNederland1840 1880(Amsterdam 2007). 8
vanasocialepersonenenfamiliesenhetinhetrechtespoorbrengenvan ontspoordegezinsleden.' 8 Maargelijktijdigaandezenaoorlogseoplevingbegon hetaantaldiaconessenvanafdejarenvijftigsterkaftenemen.socioloogabram deswaankarakteriseerdedeopkomstvandeverzorgingsstaatonderinvloed vandeprocessenvanstatenvorming,deopkomstvanhetkapitalismeenvan urbanisatieensecularisatiealsdeveranderingvannaastenliefdeinsociale zekerheidencollectievezorg:"decollectiviseringvan verzorgingsarrangementenheeftookdeschaarsetoppenvanovervloedende talrijkeafgrondenvanmisèreindemeesteindividuelelevensgladgestreken.ze heeftdemensenwatgelijkeraanelkaargemaakt,inmaterieelopzicht,maarook inwatzijwetenenhoezijhandelen.zeheefthetbestaanwattragiek,watmagie, enheelwatreligieontnomen." 9 DeSwaangafvooraleenmaterialistische verklaringvoorhetverdwijnenvanreligieuitdeopenbaresfeer.eenander perspectiefopdeveranderendepositieenfunctievanreligieindesamenleving wordtgegevendoorpetervanrooden.inzijnboekreligieuzeregimesneemthij stellingtegendegangbaresecularisatiethesedieeendiagnoseenverklaring biedtvoorhetprocesvanontkerkelijkinginnederland.dezetheseluidtvolgens hemalsvolgt.onderinvloedvandemoderniseringzoudemaatschappelijke invloedvangodsdienstafnemen."maatschappelijkedifferentiatieleidttothet ontstaanvanverschillendelevenssferen vaneconomietotonderwijsofkunst meteigenspecialistenenwetmatigheden,diezichonttrekkenaangodsdienstige beïnvloeding.degroeivanbovenlokaleverbandenleidttoteentoenamevan onpersoonlijkecontactenenbureaucratischevormenvanheerschappij, waardoorhetbelangvanopreligieuzenormenberustendgedragafneemt.de toenamevaneenrationeelinzichtindeaardvandewerkelijkheidleidttoteen afnemendeplaatsvoorhetberoepopeenbovennatuurlijkingrijpen."alleen wanneergodsdienstverbondenismetdeverdedigingvaneencultuurkanzijn belangtijdelijktoenemen. DeredeneringkloptvolgensvanRoodennietomdathijuitgaatvanhetideedat godsdienstzijnplaatsinvroegeremaatschappijendankteaandeinzeten 8 VanLieburg,'Methetbestewatmenheeftenkent',176 178. 9 AbramDeSwaan,ZorgendeStaat,22. 9
betrokkenheidvangelovigen.dieveronderstellingisonjuist.godsdienstals maatschappelijkverschijnselwasdeelvandeopenbaresfeerenberustteop machtinplaatsvanvrijwilligeorganisatie.godsdienstdoetietsmetmensen.het geeftmensenkracht.(empoweringindewoordenvandecanadesefilosoof CharlesTaylor).VanRoodensteltvooromdezefunctievangodsdienst nadrukkelijkteonderscheidenvandevraagwaargodsdienstindesamenleving moetwordengelokaliseerd(inrituelen,indingen,indeordevande samenleving,inhetinnerlijkzelfvanmoreleindividuen.) 10 Deveranderingvan deplaatsvanreligieisafhankelijkvanhistorischeomstandigheden.hetis volgenshemonjuistomtestellendatreligieindejarenzestigisverdwenen.wat veranderdewasdatgodsdienstalsvanzelfsprekendefactorinhetleven verdween.totvoordejarenzestigbetekendegodsdienstvoorveelmensen vooraleenmorelegemeenschap. 11 Eengemeenschapdiesterkwas georganiseerdendieeencoherentewereldvormdeenaanbood.sindsdejaren zestigveranderdedatechter.sommigekatholiekeengereformeerde intellectuelenbegonnenvraagtekensteplaatsenbijdeideologischenoodzaak vandeverzuiling.demobiliserendekrachtvangereformeerden,hervormdenen katholiekenleekuitgewerkttezijn,misschienweljuistdoorhungrotesucces.de culturelerevolutievandejarenzestigenzeventigverwierpdepatriarchale vormenvangezagendestrengemoraalendegrenzendiezokenmerkendwaren voordechristelijkemorelegemeenschappen,waarookhetdiaconessendomeen onderdeelvanwas. 12 Deopkomstvandeverzorgingsstaatzorgdevooreentransformatievanhet ziekenhuisbedrijfwaarbijnaallediaconessenwerkzaamwaren.ditprocesdat gepaardgingmetdeafbraakvanhetverzuildenederlandsebestelzorgdeer voordathetonderscheidtussendiaconessenenandersoortigezusters vervaagdeendeinzegeningenraaktenuitdetijd.indejarentachtigverdwenen delaatstewerkzamediaconessenuithetziekenhuis enstraatbeeld,voorzover 10 VanRooden,Religieuzeregimes,14 15. 11 ibidem,39. 12 ibidem,43,44. 10
zenietaleerdereenuiterlijkeassimilatiehebbenondergaan. 13 Momenteeliser nogeenkleingroepjehoogbejaardediaconesseninleven.ikhebmeteenaantal vanhengesproken.ikwildewetenwaardoordezevrouwenwerdengedreven. Waaromwerdenzediacones?Watbetekendegodsdienstvoorhen?Watwashet diaconessenwezeneigenlijkvoorbewegingenwelkeplaatshadgodsdienstinhet diaconessenbestaan?enwaaromishetdiaconesseninstituutverdwenen?was datonvermijdelijk?hetverhaalvanzeshoogbejaardediaconessenvande Haagse,UtrechtseenArnhemsediaconessenkringenvormthetonderwerpen uitgangspuntvandezescriptie. Methode Sindsdejarenzestigwordtoralhistorygebruiktomgeschiedenisteschrijven vanuitverwaarloosdeperspectieven,zoalsdegeschiedenisvanarbeiders, vrouwenenhomoseksuelenbijvoorbeeld.veelgeëngageerdehistoriciwaren enthousiastoverwatleek'hetauthentiekeverhaal'ensteldendezogenaamde Alltagsgeschichtetegenoverdefictievaneenneutralegeschiedschrijvingdiezich vooralrichtteopdepolitiekeencultureleelite. 14 Alsnelbegonmenechter vragentestellenoverdemanierwaaropmensenzichhetverledenherinneren endatverwoorden.herinnerengebeurtnietspontaan,maarwordtgestuurd doordeonderzoekerenherinneringenwordenmedebepaalddoorde actualiteit. 15 InDemensenendewoordenbeschrijftSelmaLeydesdorfhetbeoefenenvan'Oral history'.veel'oralhistory'projectenkomenvoortuitdebehoefteomeen'ander' beeldtegevenvandegeschiedenis.'oralhistoryenlevensgeschiedenissen 13 ParallelleenverwantebewegingeninNederland,zoalsdeAmerongse zendingsdiaconessenendeverenigingvandiakonalewerkers(vdw)zullen buitenbeschouwingwordengelaten.debewegingvandezendingsdiakonessen inamerongenworteltlaatindenegentiendeeeuwinhetoost PruisischeBorken endenederlandsetakontstondin1935. 13 DeVDWontstondin1969envormt eennieuwhoofdstukindeontwikkelingvanhetbegripdiakonia. 13 14 BarbaraHenkes,HeimatinHolland.Duitsedienstmeisjes1920 1950 (Amsterdam1995)19. 15 ibidem. 11
makengeenaanspraakoptraditionelenormenvanrepresentativiteit. Getuigenissenzijnnooitaf,zegevenmulti interpretabeleenveranderlijke soortenvaninformatie.' 16 Oralhistoryiseen'bewegendebron'waargeschreven tekstengestoldmateriaalzijn. 17 Tochdringtdevraagnaarrepresentativiteitzich voortdurendweerop.leydesdorffnoemthetdeoudemaniervandenkenover geschiedenisdieeendwangtotlegitimatieuitoefent.zeheeftmoeitemethet plaatsenvangeschiedenisineenrasteromdatdaarmeedeschijnvan representativiteitwordtgewektwaardieveelalnietaanwezigis.zemoetniks hebbenvandeopvattingdatietspas'wetenschappelijk'isalshet gecategoriseerdkanwordenenalshetpastineendatabase.demogelijkheden totkwantificeringenhetopzettenvandatabestandenlijkenhaareenobsessie vandezetijd:'dedingenwordenernietminderwaarom,hetgaateromwat iemandwilweten.sommigedingenzijnnietineenrepresentatievesteekproefin kaarttebrengen.' 18 Zevoeltmeervoorhetideevan'focusedsampling'vansociologeChristien Brinkgreve,waarbijexplicietgezochtwordtnaarmensendiemethun levensverhaaleenprobleemkunnenlatenzien.daarnaasthechtzeveelwaarde aandebelevingvangeschiedenis.audio enbeeldmateriaalvertelleneenander verhaaldanhetschriftelijke."hetheefteenandersoortgeloofwaardigheiden hetkenteenandersoortfeiten."zewijsteropdatingrotedelenvandewereld nogsteedsherinnerdwordtmetbehulpvanhetgeheugenendatdeindividuele herinneringinhetbuitenlandmeerisgeaccepteerdalsdeelvandeacademische geschiedschrijving.zeisergenthousiastoverdemogelijkhedenvanmultimedia dieeenheelanderebelevingvangeschiedkundigefeitenmogelijkkunnen maken. 19 Haarboekgeeftwaardevolleinzichtendiegebaseerdzijnopjarenlangeervaring metmondelingegeschiedenis,hoewelzenaarmijnideehetouderwetsefeiten 16 SelmaLeydesdorff,Demensenendewoorden.Geschiedenisopbasisvan verhalen(amsterdam2004)253. 17 BarbaraHenkes,HeimatinHolland.Duitsedienstmeisjes1920 1950. (Amsterdam1995)19enLeydesdorff,Demensenendewoorden,45. 18 ibidem,254. 19 Leydesdorff,Demensenendewoorden,258. 12
verzamelenonderwaardeert.eenbelangrijkdeelvanhaarwerkgaatoverde omgangmettrauma's.zeschreefzelfboekenoverhetjoodseproletariaatin Amsterdam,dewatersnoodrampvan1953endevrouwenvanSrebrenica.Voor watbetreftditonderzoekishaarbelangstellingvoortraumatischeen problematischeaspectenvanmensenlevensminderbruikbaar.ikbenmeer geïnteresseerdindetaalenmentaliteitvaneengroepmensendiegrotendeels ondervredigeen'normale'omstandighedenheeftgefunctioneerd.ikganiet dieptepsychologischopzoeknaartegenstrijdighedenenveelbetekenende stiltes,maarikprobeereenvoudigteachterhalenhoedezediaconessenhun identiteithebbenbeleefdenwathenmotiveerdeinhunwerk. Vaakwordenverhalenvertelddoorhetgebruikvantegenstellingenen contrastenmetdebelevingvanhetheden.zoweldegeïnterviewdealsde interviewerzijngeladenmetvooronderstellingenenwaardendiehetgesprek beïnvloedenensturen.enbeidenhebbenhunagenda'senverhalendiezeover hetvoetlichtwillenbrengen.hetverteldeverhaalmoetdaaromworden geïnterpreteerdenaangevuldmetschriftelijkebronnenenliteratuur. In2005verscheeneenDuitstaligebundelonderredactievanUteGause,waarin diverseauteursuitverschillendedisciplineshunlichtwerpenopeenenigszins vergelijkbaaroralhistoryprojectdatrondhetjaar2000isuitgevoerdonder enkeletientallendiaconessenuithetkaiserswerthermutterhaus,werkzaamvan 1930tot2001.HetdoelwashierookAlltagsgeschichte,hetcreërenvaneen 'tegengeschiedenis'uitdemondvandeeenvoudigevrouwenwienslevenzo sterkbepaaldwasdooreenoppermachtiginstituut. 20 Debundelbevatvijf levensgeschiedenissendieredactioneelbewerktzijnomeenleesbaarverhaalte krijgen.demethodediewerdgekozenwasdievanhetopennarratieve interview.vrouwenverteldenhunlevensgeschiedenisophuneigenmanier, daarnawasereentweededeelmetbegripsvrageneneenderdedeelmetvragen dievoordeinterviewervanbelangwaren. 21 Nadeinterviewsvolgenzeskontext essaysvanverschillendeauteurs,overonderanderedebetekenisvanhet 20 UteGauseenCordulaLissnerred.,KosmosDiakonessenmutterhaus.Geschichte undgedächtniseinerprotestantischenfrauengemeinschaft.(leipzig2005)32. 21 ibidem,26. 13
NationaalSocialismeendepraxisvanhetgeloof.Ikvolgeenmeergeïntegreerde benaderingenpresenteerdeinterviewsnietalsafzonderlijkebijdragen,maarals onderdeelvanhetverhaaloverdeopkomstenondergangvanhet diaconessenwezen. Keuzerespondenten Diaconessenhebbenzichnietineenvacuümbevondenmaarmaaktendeeluit vanallerleisocialecontexten,zoalsdekerk,hetmaatschappelijkwerk,het ziekenhuisendefamilie.hetisteverdedigenomallerleimensendiemet diaconessentemakenhaddenaanhetwoordtelaten,maaromwillevandetijd hebikmijbeperkttotinterviewsmetdiaconessen.datwasdewensvande betrokkenenenzodoendeblijfthetverhaalvandezediaconessenbewaardvoor detoekomst.erwaseenuitzondering.ikhebeengesprekgehadmetmaria Blackmon SminkuithetBronovo ziekenhuisenzijheeftmijdaarook rondgeleid.gezienhetfeitdatdelaatsteinzegeningenvandiaconessen plaatsvondenindejarenzestig,isdegroepnoginlevenzijndediaconessenin Nederlandergkleingewordenenzijndeovergeblevendiaconessenhoogbejaard. Vandiegroepwasnietiedereenbereideninstaatommeetewerkenaaneen interview.deeersterespondentenwarenenkelediakonessenuitde DiakonessenkringArnhem.Verderecontactenzijnviainformelenetwerkenvan dediaconessenverlopen.uiteindelijkhebikgesprokenmettweediakonessen vandearnhemsediakonessenkring,tweevandeutrechtsekringentweevande Haagsekring.VandeHaagsekringzijnophetmomentvanschrijvennogeen tientaldiakonesseninleven,vandeutrechtsekringnogeentwintigtal. 22 Ikheb afgezienvanhetbenaderenvandezevrouwenomdatmeteenaantalvanhenal in2005eenvideo interviewprojectisgedaandoorevertbosman. 23 Ikhebgeen aanwijzingendaternaastdeutrechtse,haagseenarnhemsekringennogandere 22 ziejaarverslagdiakonessenhuisutrechtopwww.diakonessenhuis.nl, geraadpleegdop6juli2009. 23 Tergelegenheidvanhet140 jarigjubileumvanhetbronovoziekenhuiswerd eenboekmetdvduitgebracht.evertbosmaned.erisveelomdankbaarvoorte zijn.dediaconessenvanhetziekenhuisbronovo:140jaarindienstvanzieke mensen(z.p.2005). 14
kringenactiefzijnenhebvanwegedebeperktehoeveelheidtijdinhetkadervan dezescriptiegeenpogingenondernomenommeerdiaconessenuitandere (zieken)huizenoptesporen.bovendienvalterietsvoortezeggendatde diaconessenidentiteithistorischhetsterkstverankerdwasinutrecht,denhaag enarnhem,waardekaiserswertherbewegingzichrelatiefvroeginnederland hadgevestigd(respectievelijk1844,1865en1883). 24 Interviews Nahetverkennenvandeliteratuur,eentweetaloriënterendegesprekkenmet zusterbernardawijnia,eengesprekmetmedischhistoricusprof.m.van Lieburg,enadviesvanmijnbegeleidersprof.JorisvanEijnattenendr.Dienke Hondius,hebikeenvragenlijstopgesteld,ziebijlage.Ikhebmetijdensde interviewsdeelslatenleidendoordezevragenlijst.somskwammijeenbepaald gedeeltevanmijnvragenvooralsnietrelevant,somswarendeantwoordenheel kortensomsginghetgesprekeenheelanderekantop.ikhebgeprobeerdde gesprekkenzospontaanmogelijktelatenverlopenineensfeervanoprechte belangstellingenaandachtomdatikgeloofdatdewegtotkenniswederkerigis energenslooptdoorhetgebiedvanoprechtemenselijkeinteractie. Tegelijkertijdvoeldeikmijbeperkt.Erwaszondermoeitestofvooruren ofzelfs dagenlangegesprekken.maardegespreksstofmoestookallemaal getranscribeerdwordenenikwildenietteveelvergenvanmijnhoogbejaarde respondenten.demeesteinterviewsduurdendaaromtussendeanderhalfen tweeuur.ikhoopdatindietijdspannedemeestessentiëlezakenaanbodzijn geweestendatergenoegvertrouwelijkheidwas.maarnatuurlijkzijnerook allerleizakenonuitgesprokengebleven.ikwasbeperktinmijnkennisvande veelkleurigecontextenwaarindediaconessenhebbengefunctioneerd.ikhoop dathetvoordeelvanmijnonbevangenheidopweegttegenhetnadeelvangebrek aanfocusenscherpte. 24 M.J.vanLieburg,'Methetbestewatmenheeftenkent,32en37. 15
Digitaleopname Alleinterviewszijnopgenomenmeteendigitalerecorderenvervolgensletterlijk getranscribeerdmetbehulpvansoftwareprogrammasoundscriber 25,in sommigegevallennageluidsbewerking(ruisonderdrukkingenconversienaar mp3formaat)inadobesoundbooth.soundscriberiseentooldieisontwikkeld binnendelinguïstiekenwordtgebruiktvoorconversatieanalyse,maarhetisook ergbruikbaaralsalternatiefvoordeouderwetsecassetterecordermetpedaaldie veelgebruiktwerden(wordt?)indeinterviewpraktijk.hetgrotevoordeelvan digitaleopnameisdemogelijkheidhetbronnenmateriaaldigitaaltearchiveren eneventueeltepubliceren. Transcriptie Hetmakenvantranscriptiesiseenheidenskarwei,maarbehalvedeze opmerkingzalikdaarverdergeenwoordenaanvuilmaken.ikhebzoletterlijk mogelijkgetranscribeerd.alleende'uhh's',storendeherhalingenenniet relevanteversprekingenhebiknietopgeschreven.devragenvandeinterviewer wordenvoorafgegaandoor'b:'(geenaanhalingstekens).dewoordenvande geïnterviewdevormenapartealinea's,doornietsvoorafgegaan.mijn commentaartekststaattussenhaakjes'[]'.alsikteksttijdenstranscriptie achterafnietgoedverstondstaater'[?]'. Internet SelmaLeydesdorffisergenthousiastoverdemogelijkhedendiehetinternet biedtvoormondelingegeschiedenis.zesuggereertdaterindenabijetoekomst wellichtvirtuelegeluidsmuseaophetwebzullenontstaan,diehetverledenvoor iedereentoegankelijkmaken. 26 Erzijnenkeleethischevragenverbondenaan dezekwestie.zittenmensenweltewachtenoppublicatieophetinternetals iedereenhunverhaalkanlezen?dezevraagdringtnatuurlijkvooralinsituaties waarinhetmenseningevaarkanbrengen,bijvoorbeeldondertotalitaire 25 ziehttp://www personal.umich.edu/~ebreck/sscriber.htmlgeraadpleegdop 22mei2009. 26 SelmaLeydesdorff,Demensenendewoorden.Geschiedenisopbasisvan verhalen.(amsterdam2004)244. 16
regimes.maarsomsvertelteengeïnterviewdeookdingendielievernietverteld wordenaannaasteverwanten.hetintellectueleeigendomsrechtvaneen interviewenheteigendomsrechtvandeopgenomenstemleideninnederland niettotjuridischgeharrewar,maarhetzoukunnendathieroverindetoekomst welregelgevingzalwordenopgesteld.ikhebervoorgekozenomdeopnamenen transcriptiesvandeinterviewsonlinetezettenophetonderzoeksblog www.diakonesseninnederland.nl,maarhetmateriaalisalleentoegankelijkmet eenwachtwoordvoordegenendiedirectbijhetonderzoekbetrokkenzijn. DaarnaastzalikhetmateriaalalsdatasetoverdragenaanDANS(Digital ArchivingandNetworkingServices)vanhetKNAW. 27 Eventueleverzoekenom raadplegingzalikpergevalbeoordelen. Privacy InterviewengebeurtinNederlandvolgensLeydesdorffopbasisvanconsensus enafspraken.hoeweldebelangenvanopenbaarheidenprivacyinsommige gevallenopgespannenvoetkunnenstaan,gaikervanuitdatikhetmateriaaldat mijbinnenhetkadervanditonderzoekistoevertrouwdmetnaamentoenaam maggebruikenzoalsmijgoeddunkt.ikrespecteerexplicieteverzoekenom bepaaldezakenonvermeldtelaten.insommigegevallenkwamenergevoelige onderwerpenaandeordewaarrespondentenhetmoeilijkmeeblekente hebben.ikwilalleendiezakentersprakebrengenwaarvanikvermoeddatze deeluitmakenvaneenalgemenerpatroon. Analysevandeinterviews Derespondenteninditonderzoekhebbenallemaalinverschillendesociale contextengefunctioneerd,variërendvandenhaag,jakarta,paramaribotot Eindhoven,RotterdamenHilversum,zowelbinnenalsbuitendemurenvanhet ziekenhuis.datmaaktdateenanalysezichmoeilijkkantoespitsenopconcrete gebeurtenissenofgedeeldeervaringen.deoorlogwasvoorderespondentenwel 27 DANSiseeninstituutvandeKNAWenzorgtvoordeopslagenblijvende toegankelijkheidvanonderzoeksgegevensindealfa engammawetenschappen. HetsysteemEASY(ElectronicArchivingSystem)isbedoeldomuittegroeientot hètelektronischdepotvoordatauitdesocialewetenschappenenhumaniora. http://www.dans.knaw.nl/nl/over_dans/geraadpleegdop10juni2009. 17
eencollectieveervaring,maarhetwerkzamediaconessenlevenbegonvoorde meestenpasdaarna.omdezelfderedenwasarchiefonderzoekbinnenhetkader vandezescriptieeenonbegonnenopgave.aanvullendmateriaaloverde levensgeschiedenissenvandezediaconessenligtimmersverspreidinarchieven inarnhem,denhaag,utrecht,waarbijdandeveleactiviteitenopandere plaatsenbinnen enbuitenlanddannoggrotendeelsbuitenbeschouwingzouden wordengelaten.ikbaseerdezescriptienaastdeinterviewsdaarom voornamelijkopsecundaireliteratuur. Degemenedelervanallegeïnterviewdenishetfeitdataldezevrouwenwaren ingezegendalsdiaconesendatbeschouwdenalseenbelangrijkmomentinhun leven.allevrouwenkondenzichdesgevraagdogenblikkelijkhuninzegeningtekst herinneren.identiteitenzijnnooitenkelvoudigenhet'diaconeszijn'wasdatook niet.functiesbinnenofbuitenhetziekenhuis,afkomstennevenactiviteiten warennetzogoedbelangrijk.maardehistorischeverdwijningvande diaconessenidentiteitrechtvaardigtdespecifiekenadrukopverschillende aspectenvanhetdiaconeszijnindezescriptie.dusondanksderijke verscheidenheidinpersoonlijkheden,contextenenervaringenvanalle geïnterviewdenvormtdegezamenlijkeidentiteitvanhet'diaconeszijn'het zwaartepunt. Ikprobeerdediaconessennadrukkelijktebegrijpenalshistorischebeweging metwortelsindenegentiendeeeuw.ikonderscheiddaarbijvierthema'sdie naarmijnideekarakteristiekzijnvoorhetdiaconessenwezen.aandehandvan debegrippen'roeping','gemeenschap','gezag'en'bezinning'ontstaateensoort collectievebiografiewaarvanikhoopdatdezerepresentatieveelementenbevat vandevelehonderdendiaconessendieinnederlandhebbengeleefdengewerkt. 18
2.Genealogievanhetdiaconessenwezen Herkomstenbetekenisvanhetwoord'diacones' EendiaconesisvolgensVanDalewoordenboek eenjongedochterofweduwe diezichtoelegdeopdeverzorgingvandearmenendezieken,nadaarvooreen specialewijdingtehebbenontvangen. HetWoordenboekderNederlandsche Taal(editie1890)geeftdriebetekenissen.Deeerstekomtovereenmetde beschrijvingvanvandale,detweedevermeldtdatdebenaming'diaconessen' voorkwamineen'hervormdesecte'in1658teamsterdamendederdeluidt: ziekenverpleegsteruiteeneorthodox protestantscheinrichting. 28 Hetwoord diaconesisafgeleidvanhetlatijnsediaconissaenhetgrieksediakonia,diakonein endiakonos.dezewoordenkomenongeveerhonderdkeervoorinhetnieuwe Testamentenwordendoorgaansvertaaldmet'dienen','dienaar'of'dienares'.In Markus10staatbijvoorbeeld:'wantookdeMensenzoonisnietgekomenom gediendteworden,maaromtedienenenzijnleventegevenalslosgeldvoor velen'. 29 IndeStatenvertalingvan1637komthetwoord'diacones'nietvoor,in tegenstellingtothetmannelijke diakenen,datdriekeerwordtgebruikt.voor hetnoodzakelijkebegripbesteedikeerstkortaandachtaandeontwikkelingvan debegrippen'diaken','diaconie'en'diaconia'vandevroegekerktotde negentiendeeeuw.daarnavolgteenschetsvandeontwikkelingenhetontstaan vandesekse specifiekevariant'diacones'. Diaconievanafhetnieuwetestamenttotdemodernetijd IndeeerstegemeentevanJeruzalemwerdenzevenwijzemannenaangestelddie naklachtenvangriekseweduwenoveronderbedelingtottaakhaddende'de tafelentedienen'.erwordtindezetekstnietexplicietgesprokenover 'diakenen'.maarsindsirenaeusvanlyon(ca.135 200naChr.)eenvandezeven mannen,stefanus,een'diaken'noemde,heeftdezetraditieindekerk voortgeleefd. 30 Dezeinterpretatieisaltijdomstredengeweest.Andereninde 28 WNTdeelII(DenHaag1882)2486. 29 NieuweBijbelVertaling(NBV). 30 JeannineE.Olson,DeaconsandDeaconessesThroughtheCenturies(St.Louis 2005)23. 19
vroegekerk,zoalsjohanneschrysostemos,bisschopvanconstantinopelna398 nachr.,wezenophetfeitdathettakenpakketvandezediakenenookprekenen dopenomvattenendatdeambteninhetnieuwetestamentfluïdewaren. 31 Paus Fabianus(236 250)verdeeldeRomeinzevenadministratieveregio'sonder zevendiakenendieverantwoordelijkwarenvoordearmenverzorging. 32 De verbindingvandezearmenzorgmetdemonastiekecontextverschijntvoorhet eerstindelevensbeschrijvingvanbenedictusii(684 685),waarwordt gesprokenover'monasteriadiaconiae'.hetvoerthierteveromdeontwikkeling vandeambten(presbyter,oudste,diaken)inkaarttebrengen.inelkgevalkwam langzaammaarzekerdenadruksteedsmeerteliggenopformele ambtsbenoeminginplaatsvaneenlevenshouding.tegelijkertijdboettehet diakenschapaangezaginnaarmatedepositievanpresbyterbelangrijkerwerd enuiteindelijkwerdhetdiakenschapeenopstapjenaarhetpriesterschap. 33 De hulpaandearmenenbehoeftigenwerdsteedsmeereentaakvandeklooster en bedelorden.dereformatiebrachteenherstelvanhetdiakenambt.luther, Calvijn,ZwinglienBucerwildendiakeneneenvolwaardigerolgeveninde kerkorganisatie.bovendienwildenzeafvandesuperioriteitvanhetcelibaatten opzichtevanhethuwelijk.calvijnslaagdeerhetbestinomzijnideeëndaarover inpraktijktebrengeningeneve.hijonderscheiddetweesoortendiakeneninhet nieuwetestament:"vanwelkedeeenesoortdekerkdientinhetbesturenvande zakenderarmen,endeandereninhetverzorgenderarmenzelf." 34 Diaconessenvanafhetnieuwetestamenttotdemodernetijd Demeningenzijnverdeeldoverdevraagofvrouwenindevroegekerkeen formeleleidendepositiebekleedden.paulusnoemtinzijnbriefaanderomeinen Febeals'diakonon',waaruitblijktdatzijinelkgevaleenbelangrijkerol vervulde. 35 Eenanderevrouwinhetnieuwetestamentdiekanfungerenals 31 ibidem. 32 Collins,Diakonia,66. 33 Olson,DeaconsandDeaconesses,43. 34 JohannesCalvijn,InstitutieofonderwijzingindenChristelijkenGodsdienst.Boek IV,hoofdstukIII,9,10.Band3,vertalinguithetLatijndoorA.Sizoo(Delftz.j.)63 64enOlson,DeaconsandDeaconesses,127. 35 Romeinen16:1 2 20
prototypevandiaconeswastabitha(dorcas)'volvangoedewerkenen aalmoezen'. 36 InPaulus'briefaanTimoteüswordenaanwijzingengegevenover hetaanstellenvandiakenen.1timoteüs3:11geeftaanwijzingenvoorvrouwen: 'zijmoetenzichwaardiggedragen,zemogennietkwaadsprekenenmoeten sobereninallesbetrouwbaarzijn'.erisaltijdmeningsverschilgeweestoverde vraagofdeaanwijzingenindezetekstalleenbetrekkinghebbenopdepartners vanmannelijkediakenenofdatzegoldenvoorvrouwenmeteeneigenstandige positiealsdiaken(diacones). 37 In1Timoteüs5spreektPaulusoverweduwen: "Dateenweduwegekozenwordenietminderdanvanzestigjaren,welkeééns mansvrouwgeweestzij;getuigenishebbendevangoedewerken:zozijkinderen opgevoedheeft,zozijgaarneheeftgeherbergd,zozijderheiligenvoetenheeft gewassen,zozijdenverdruktengenoegzamehulpgedaanheeft,zozijallegoed werknagetrachtheeft..." 38 Hetisindezecontextnietduidelijkofdekeuze betrekkingheeftophetopnemenindebedelingofdatheteensoortambtelijke aanstellingbetreft.dezekoppelingisdoorveelexegetenwelgemaakt. Merkwaardigerwijsisdevroegekerkhet'ambt'vanweduwe,dateen huwelijksverledenimpliceert,gaanassociërenmettoegewijdemaagdenenlater metnonnen. 39 IneenbriefvandebisschopvanRomeuit250of250naChr. wordtmeldinggemaaktvan'meerdan1500weduwenenhulpbehoevenden'. 40 Anderebronnen,zoalsdeDidascalia(waarschijnlijkuitdederdeeeuw), suggererendatdeweduweneenaparteordevormdendiezowelliefdadigheid deedalsontving.volgensdedidascaliawerdendezevrouwenintegenstellingtot dediakenennietgewijdmaaraangewezen.zedroegenbijvoorbeeldzorgvoorde wezenvandegemeente. 41 Eenbelangrijketaakvoordeweduwenen diaconessenwashetassisterenbijhetdoopritueelvanvolwassenvrouwen. SindsdegrootschaligekersteningvanhetRomeinserijknadevierdeeeuw 36 Handelingen9:36 37 Olson,DeaconsandDeaconesses,25 26. 38 1Timoteüs5:9,10Paulusvoegterweinigvriendelijkaantoedatjonge weduweneenrisicovormenomdatze"weelderigwordentegenchristus'en 'ledigomgaanbijdehuizen;ennietalleenledig,maarookklapachtig,enijdele dingendoende,sprekende,hetgeennietbetaamt." 39 Olson,DeaconsandDeaconesses,27. 40 ibidem,38. 41 ibidem,39. 21
kwamdevolwassenendoopechtersteedsmindervoorendaarmeekwamdeze roltevervallen.doordeveranderdepositievandekerktenopzichtevande staat,sindsindevierdeeeuwhetchristendomdeofficiëleromeinsegodsdienst werd,kregenvrouwenookmindergemakkelijkleidinggevenderollendieook financiële,juridischeenbestuurlijkeverantwoordelijkhedenmetzich meebrachten. 42 Indekerkvanhetwestenkwamgeleidelijkminderruimtevoor vrouwelijkleiderschap.dekerkvanhetoostenmaakteeenandereontwikkeling doordiehierbuitenbeschouwingblijft.opdesynodesvanorange(441)en Orleans(533)werddewijdingvandiaconessenexplicietverboden.Indezetijd ontstondendeeerstevrouwelijkekloosterordendiegedurendede Middeleeuweneengrotebloeidoormaaktenterwijlhetdiaconessenwezen uitstierf. 43 Naastdevrouwenkloosterswaardedrievoudigegeloftewerd afgelegdontstondenerooklekengemeenschappen,zoalsdievandebegijnenin detwaalfdeendertiendeeeuw.vrouwenuitdebegijnengemeenschappen leefdeninkuisheid,maarzagennietafvanbezitzoalsdekloosterlingendat deden.indezestiendeeeuwschaftebrakdereformatiemethetcelibaaten 'brachtdevrouwuithetkloosterterugnaarhetgezin'. 44 Hetisnatuurlijkde vraagofditwinstofverliesbetekendevoorvrouwen.luther,calvijnenbucer warentegendevrouwinhet(predik)ambt.lutherlegdemeernadrukophet priesterschapvanallegelovigenenheeftgeprobeerdvrouweninteschakelenals 'Kirchendienerinnen',voordeverzorgingvanarmevrouwenenals'Vorsteher', voorhetonderwijsaanmeisjesonderdetwaalfjaar. 45 Calvijnverondersteldeop basisvan1timoteüs5:9dat"vrouwengeenenkelopenbaarambtkonden waarnemen,dandatzezichzelfgaventothetdienenderarmen." 46 42 ibidem,54. 43 ibidem,89. 44 K.K.Lim,Hetspoorvandevrouwinhetambt.Eenhistorischestudeinaarde openstellingvanhetambtvoordevrouwindeevangelisch LutherseKerkvanhet KoninkrijkderNederlanden,deNEderlandseHervormdeKerkendeGereformeerde KerkeninNederland.(Kampen2001)21. 45 ibidem. 46 JohannesCalvijn,InstitutieofonderwijzingindenChristelijkenGodsdienst.Boek IV,hoofdstukIII,9,10.Band3,vertalinguithetLatijndoorA.Sizoo(Delftz.j.)63 64. 22
DiaconessenindeRepublieksindsdeReformatie AanvankelijkleiddehetgenoemdestandpuntvanCalvijnindeRepubliekop diverseplekkentotdeinvoeringvandegekozengemeentediacones, bijvoorbeeldinamsterdamvanaf1566. 47 Zowelgehuwdealsongehuwde vrouwenverrichttenhiervrijwilligegemeentedienst,parallelaandediaken, zonderdatdenormvanzestigjaargehanteerdwerd.laterwerktedeze diaconesseninhetweeshuis(1657)enhetoudevrouwenhuis(1683). AmsterdambleekalgauweenuitzonderingindeRepubliek.Desynodevan Middelburgsprakin1581overdevraagofhetambtvandiaconesweermoest wordeningevoerd,maarweesdituiteindelijkaf.vrouwendiefunctioneerdenals helpstersbijdeverzorgingvanarmenenziekenkregendusgeenenkeleofficiële status.gisbertusvoetiusenandereprominentenpleittenindezeventiende eeuwvoordeinstellingvandediaconesals'behulpsel'voordediaken,maar wildennietswetenvanvrouwenineenambt. 48 VolgenskerkhistoricusLim verdwenendediaconessennadefranserevolutieoveraluitdegemeenten. DevernieuwingvanhetDiaconessenwezenna1800 HistoricusJohnCollinsonderscheidthetbegrip'Diakonia'vanhetouderebegrip 'Diaconaat'. 49 TheodorFliednerenenkeleanderesocialehervormers introduceerdenvolgenshemdeterm Diakonia en'diakonie'alsantwoordopde behoeftenvanzieken,verwaarloosdekinderen,armenengevangeneninde vroegeindustrialisatieperiodeomdatzevondendathetbestaande'diakonat'in deduitseluthersekerknietveelvoorstelde.fliednerwildehetambtvandiaken endiaconesherstellenzoalsdatindeapostolischetijdzouhebbenbestaan. 50 Diakonia wasvolgensfliedner Diakonat inactie.hetbegrip"diakonia"gaf christenenhetperspectiefvaneenkerkdieverbondenwasmetdejezusdiede vroegetraditieherkendealsdeweldoenerdierondgingomgoedtedoen.enhet opendeeennieuwewegvoorlekenomzichpraktischindiensttestellenvande 47 K.K.Lim,Hetspoorvandevrouwinhetambt,23. 48 ibidem,24. 49 JohnN.Collins,Diakonia:re interpretingtheancientsources(oxford1990)8 10. 50 ibidem. 23
behoeftigenaaste,terwijldediscussieoverdeformelekerkelijkepositiehiermee werdontweken. 51 FliednerwordtgezienalsdegrondleggervanhetDuitse Diaconessenwezen,maarwaszekernietdeenigedievrouwenmobiliseerdetot charitatievearbeid.zijneersteentweedevrouwfrederikeencarolinehebben eveneenseenbelangrijkerolgespeeldinzijnwerk.bovendienstondfliednerin contactmetanderebelangrijkehervormersvanzijntijd,zoalselisabethfry, AmaliavanSievekingenFlorenceNightingale. TheodorFliednerwerdop21 jarigeleeftijdpredikantinkaiserwerth,vlakbij Düsseldorf.Daarwerdhijgeconfronteerdmetschrijnendearmoedealsgevolg vanhetfaillissementvaneenfabriekinzijndorp.in1823en1827ondernamhij eencollectereisdoornederlandenengelandomzijngemeenteledenfinancieel tekunnenondersteunen. 52 Tijdenszijnreismaaktehijkennismeteengroot aantalprominentefigurenuithetréveilendediversevormenvanliefdadigheid diehijaantrofmakengroteindrukophem.zoalsbijvoorbeeldelisabethfry,die zichinzettevoorhervormingvanhetbritsegevangeniswezen.inamsterdam maaktehijkennismet'diakonissen'bijdedoopsgezindeninamsterdamenhij schrijftdaaroverlater: 'Dieselobenswerthe,urchristlicheEinrichtungsolltevondenanderen evangelischenconfessionenbillignachgeahmtwerden.dieapostolische KircheführteschondasAmtderDiakonissinnenein(Röm16,1.),wohl wissend,dassdaszarte,weiblichegefühlundderfeineweiblichetaktfür LinderungderleiblichenundgeistlichtenNoth,vorzüglichunterihrem eigenengeschlecht,durchmännerpflegenichtersetztwerdenkönne. WarumhatdiespätereKirchedieseapostolischeEinrichtungnicht beibehalten?hebtdermissbrauchallengutengebrauchauf?zeugtnicht dieerfahrungdieserunsererschwesterkirche,zeugennichtdie 51 Collinssteltdatdeverwarringzichverspreidheeftdoordatdezeinterpretatie vandiaconiaisdoorgedrongentotenkeletoonaangevendetheologische woordenboeken,ibidem,13. 52 ZieOlson,DeaconsandDeaconesses,211enookTheodorFliedner, CollektenreisenachHollandundEnglandnebsteinerausführlichenDarstellungdes Kirchen,Schul,Armen undgefängnisswesensbeiderländermitvergleichender HinweisungaufDeutschland,vorzüglichPreussen.(Essen1831). 24
FrauenvereineseitdenletztenKriegesjahren,zeugtnichtdieheilige ThätikeiteinerElisabethFryundihrerGehülfinneninEngland,undder nachdiesemvorbildbereitsinanderenländern,alsrusslandund Preussen,gebildetenweiblichenVereinezurLeibes undseelenpflege dergefangenenweiber,welchegrossekräftedieweiblichefrömmigkeit zumaufbaudesreichesgottesbesitzt,sobaldsienurfreienraumzu derenentwickelungfindet?' 53 EenmaalteruginKaiserswerthstichtteFliednereenkleuterschooleneen ziekenhuis(1836).inlaterejarenvolgdeneenweeshuis(1843),eentehuisvoor mentaallijdendeenepileptischevrouwen(1848)eneenziekenhuisvoor mentalepatiënten(1852). 54 Hijwildebijalditwerkuitdrukkelijkvrouwen inschakelenenverbondeenopleidingvan"evangelischerkrankenpflegerinnen' aanhetziekenhuis. 55 In1839werddeeerstediaconesingezegend. 56 Hij formuleerdeeenbrededoelstellingwaarinsprakewasvan:'krankenverplegen, kinderenopvoeden,gevangenenbezoeken,armenverzorgen,inhet zendingswerkbehulpzaamzijn,bejaardenhelpen,krankzinnigenverplegen, gevallenenterechtbrengenenhulpverleningaancatechetischonderwijsen bijbel entractaatgenootschappen'. 57 Diemoestwordengerealiseerddoorde opleidingengemeenschapsvormingvanjongevrouwen.vanuithet'mutterhaus', werdenaldezeactiviteitenontplooid.diaconessenwerdenookuitgezonden naarplaatseninduitslandendaarbuiten.debewegingvanfliednerwas,mede dankzijdesteunvandepruisischekoningen,eengrootsuccesenvondopveel plekkenineuropaenzelfsindeverenigdestatennavolging. 58 Diaken en 53 TheodorFliedner,CollektenreisenachHollandundEngland,150. 54 Olson,DeaconsandDeaconesses,211. 55 JuttaSchmidt,Beruf:schwester:Mutterhausdiakonieim19.Jahrhundert (Heidelberg1994)99. 56 ibidem. 57 M.J.vanLieburg,HetDiaconessenhuisLeiden,dejaren1897 1940.(Rotterdam 1997)16. 58 FliedneronderhieldwarmecontactenmetFrederikWilhelmIV,dekoningvan Pruisen,zieJuttaSchmidt,Beruf:schwester:Mutterhausdiakonieim19. Jahrhundert(Heidelberg1994)115. 25
diaconessenhuizenverspreiddenzichalsbewegingdieeenlosseverbindinghad metdekerk.fliednerzelfnamafscheidvanzijngemeenteop27januari1849om zichmeertekunnenrichtenopdegroeivanhetdiaconessenwerkinduitsland endaarbuiten. 59 In1861organiseerdehijdeeersteconferentievanalle diaconessenmoederhuizen,dievoortaanelkedriejaarzouplaatsvinden.rond 1900werktenerinzo'n14.000diaconessenbijzo'n50bijdeKaiserswerther Bondaangeslotenhuizen. 60 Tussen1893en1908zijnindeVSminstens140verschillende diakonesseninstellingenvolgensrev.c.golder,historyofthedeaconess MovementintheChristianChurch(NewYork1908)3. 59 CatharineWinkworth,LifeofPastorFliednerofKaiserswerthVertalingvan gedeelteuitkaiserswerthalmanack1866(londen1867),103. 60 Olson,DeaconsandDeaconessesThroughtheCenturies,219. 26
3.OntstaanvanhetKaiserswertherdiaconessenwerkin Nederland AlsnelnadestartvanhetDuitsediaconessenwerkontstondeninUtrechtse kringplannenvooreen'inrigtingvandiakonessenvoornederland'.fliednerhad in1823en1827nederlandbezochtomtecollecterenvoorzijnarmlastige gemeenteinkaiserswerth.hijhadtoenkennisgemaaktmetprominentefiguren uitderéveilbeweging.vanaf1839werdenvanuitdezegeestelijke opwekkingsbewegingdeeersteinstitutioneleinitiatieventotliefdadigheid ontplooid,eenontwikkelingdiesamenvielmetdeopkomstvandeinwendige zendingendemodernezendingsbewegingindenederlandsekoloniën. 61 In1844 werdinutrechteencomitégevormdvanadellijkedamesdiebinnenenkele maandenheteerstediakonessenhuisvestigdenaandespringweg.hethuis kwamonderleidingtestaanvanmevrouwhenriëtteswellengrebelenhetwas debedoelinghiervaneenmoederhuistemakenvoorheelnederland,naarhet voorbeeldvankaiserswerth. 62 DezemoederhuisgedachtevanFliednerisvolgensvanLieburginNederland nooitechtgoedvandegrondgekomen.hetutrechtsehuiskreegconcurrentie vananderehuizen,diezichzelfstandigopsteldeneneeneigenkoersvoeren,in meerdereofminderemateafhankelijkvandeplaatselijkehervormde gemeenten. 63 Diaconesseninrichtingenkwamenvoortuitparticuliere initiatieven,verenigingenmeteenbestuurvannotabelenuitderegio.eenniet onbelangrijkmotiefvandeexpansievanhetdiaconessenwezenwasde concurrentiemetdekatholiekecharitatieveactiviteiten,dieindenegentiende 61 ZieHoukes,Christelijkevaderlanders.enBenjaminBlom,DeHeidenbode1861 1868.DehoudingvandeNederlandsGereformeerdeZendingsVereniginginhaar beginjarentenopzichtevandeislamopjava.bachelorscriptie2008, www.benjaminblom.nl/docs/heidenbode.pdfgeraadpleegdop3augustus2009. 62 VanLieburg,'Methetbestewatmenheeftenkent',21 31. 63 HetArnhemsehuiswasalsenigehuisinNederlandrechtstreeksverbonden aandeplaatselijkehervormdekerkraad. 27
eeuweenongekendebloeidoormaakte. 64 Degroeivanhetdiaconessenwezen zettezichgestadigdoorindetwintigsteeeuw.ziekenhuizenwerdengroter,er kwamensteedsmeerdiaconessenziekenhuizenbijenerontstondenvele tientallenplaatselijkeinitiatieventotdiaconessenarbeid.degroeivande diaconessenhuizenwasnietexclusief,maarvondplaatsineentijdvanenorme expansievanalleziekenhuizeninnederland.demedischewetenschapgingmet sprongenvooruitdoorzakenalsantibioticaenröntgentechnologie.ondertussen zettedenederlandschebondvoorziekenverplegingzichinvoordeerkenning vanhetberoepvanverpleegsterenookdediaconessenhuizenslotenzichaanbij dezebond.vanafdatmomentkonaanzustersinopleidinghetdiploma ziekenverplegingwordenuitgereikt. 65 Alindejarendertigwerdgediscussieerd overdeverhoudingtussendiaconessenwezenende'gewone'christelijke ziekenhuizen.daarbijginghetmetnameomdekwestievansalariëringvan diaconessen:"willenwijgelijkenkelehuizenovergaantot'nverschillende salariëringderzustersnaarprestatie,ofwillenwijhetsysteemvangelijk kleedgeldhandhaven" 66 Diakonessenendevrouwenbeweging Wiedegeschiedenisvanhetdiaconessenwezenbestudeertkanmoeilijkomde vraagheenhoederelatiemetdevrouwenbewegingwas,gezienhetfeitdatbeide verschijnselenzichongeveertegelijkmanifesteerden.indegeschiedschrijving vandeeerstefeministischegolfisdeaandachtvooralkomenteliggenopde strijdomhetvrouwenkiesrecht.arbeidwasechterminstenszo nbelangrijk 64 Fliednerschreefin1839aanElisabethFrydatdekatholiekezusterseenplaag wareninprotestantselandenenziekenhuizen.zieolson,deaconsand Deaconessesthroughthecenturies,212. 65 HetUtrechtseenHaagseDiakonessenhuisslotenzichrespectievelijkin1908 en1910aanbijdebond.margrietvanderkooi Dijkstra,"OmdenHeerete dienen."eenonderzoeknaardepositieendemotivatievandediakonessenvande HaagseDiakonesseninrichting"Bronovo"van±1910tot±1950.Doctoraalscriptie theologie(amsterdam1980)23envanlieburg,'methetbestewatmenheeften kent',137. 66 bestuursnotulenbronovo1943,geciteerdinmargrietvanderkooi Dijkstra, "OmdenHeeretedienen."31. 28
thema,naastonderwijs,zedelijkheidenhuwelijkswetgeving. 67 Vanuithet perspectiefvansekseongelijkheidgezienisdebijdragevanverpleegstersen diaconessenaanvrouwenemancipatienogalambivalent.hetzorgenvoorde ziekenenbehoeftigenvormdevanafhalverwegedenegentiendeeeuween verbredingvanhetvrouwelijketakenpakketnaarhetpubliekedomein.de waarderingvoorditfeithangtafvandenadrukophetemancipatoireof beperkendekarakterervan. 68 Eenradicalefeministzalzeggendaterniets nieuwsonderdezonwasalsvrouwenzorgtakenopzichnamen.verpleging werdaanvankelijkimmersalleengezienalseenlichteuitbreidingvanhet huishoudelijketakenpakket.volgenspetradevries,dieeenboekschreefoverde Nederlandseprostitutiebestrijdingindenegentiendeeeuw,isderelatietussen hetréveilendevrouwenbeweginginnederlandnauwelijksonderzocht.envoor zoverdatwelhetgevalisluidtdeconclusiedoorgaansdatdieernietwas. 69 Volgenshaarkloptditinelkgevalnietopvoordeprostitutiebestrijding,dienet alshetdiaconessenwezenworteldeinhetréveil. 70 OttoGerhardHeldring stichttein1848inzettenhetasylsteenbeekvoor gevallenmeisjes.onder leidingvandelegendarischediakonespetronellavoûtewerktehiermeteenheel legervanvrouwensamenaandemaatschappelijkeverheffingvanprostituees. LaterbestredenRéveilvrouwensamenmetfeministende reglementering van deprostitutieomdatdieeendubbelemoraalindehandwerkte.hiermee manifesteerdevrouwenzichduidelijkinhetpubliekedomein.ervondeensoort kruisbestuivingplaatsvolgensdevries: hetdenken'vanuitvrouwen' transformeerdetotopzekerehoogtedebestaandeconceptenoverzonde,en 67 CorrievanEijl,Hetwerkzameverschil.Vrouwenindeslagomarbeid1898 1940 (Hilversum1994)23 24. 68 LynnAbrams,ThemakingoftheModernWoman:Europe1789 1918(Londen 2002)93. 69 PetradeVries,Kuisheidvoormannen,vrijheidvoorvrouwen(Hilversum1997) 72. 70 HetasylSteenbeekvoorgevallenmeisjesdatonderdeeluitmaaktevandeOtto GerhardHeldringgestichten,werdgeleiddoordelegendarischeUtrechtse diakonespetronellavoûte,dieeenlegervanvrouwelijkearbeidersaanstuurde. 29
poogdedaarmeeweerdereligieuzestromingenwaarzijdeelvanuitmaakte,te beïnvloeden." 71 Eenzelfdeemancipatoirerolzouookkunnengeldenvoorde diaconessenbeweging,maarhetvaltbuitenhetkadervandezescriptieomdatte kunnenvaststellen.devriesspreektovereennegentiende eeuwse'beweging' vanvrouwendiezochtennaar'eenanderlevensdoeldaneenhuwelijk,endie eenfatsoenlijkmiddelvanbestaanprobeerdentevindendoorhetcreërenvan 'eigen'arbeidsterreinbuitendebeperkteberoepsmogelijkhedendieeralwaren (naaister,prostituee,gouvernante).' 72 Datdevrouwenbewegingenhet diaconessenwerknietvolledigaanelkaarvoorbijgingen,blijktbijvoorbeeldook uithetfeitdatvierdiaconessenhuizenmetaangekledepoppenindedrachtvan deverschillendehuizenwarenvertegenwoordigdopdetentoonstelling De Vrouw1813 1913". 73 Deinterviewsbevestigeninelkgevaldatemancipatieen ontplooiingookindetwintigsteeeuwnogsteedsbelangrijkemotievenvormden inhetdiaconessenleven. 71 DeVries,Kuisheidvoormannen,vrijheidvoorvrouwen,72. 72 ibidem,74. 73 MargrietvanderKooi Dijkstra,"OmdenHeeretedienen.47. 30
4.Roeping Eerstestappen Watbrachtmeisjesenvrouwenertoeomintetredeninde diaconessengemeenschapendaarvoorderestvanhunleventeblijven? Beleefdenzehetalseenroeping?Deredenenlopenuiteeneninveelgevallen lijktdezekeuzenietvantevorenvasttehebbengelegen.demogelijkhedenvoor ontplooiingenontwikkelingwasvoormeisjestotverindetwintigsteeeuw beperkttotenkeleberoepscategorieën,waarvandeverplegingdebelangrijkste was. 74 Veelchristelijkemeisjeswildengraag'dezendingin'of'deHeerdienen', maardatongedifferentieerdeverlangenkonopmeerderemanierenworden ingevuld. 75 MisschiengoldookvoordediaconessenhetadagiumvandePoolse antropoloogmalinowski:'youutteravoworforgeasignatureandyoumayfind yourselfboundforlifetoamonastery,awomanorprison.' 76 Indemeeste gevallenwarendeomstandighedenmedebepalendvoordekeuzevooreen diaconessenleven.eenhuwelijkdatwerdafgeblazen,ofeenfunctieinhet ziekenhuiswaarvoorvereistwasdatjeingezegendwasalsdiacones.uiteindelijk 'kozen'veelmeisjesvooreenloopbaanindeverpleging.ikzeteenaantalcitaten bijelkaardiemeerinzichtgevenindediversepadendieuiteindelijkleidden naarhetdiaconessenleven. ZusterRomkjeVermeervandeHaagsehuisdiakonessenkringzatopdeMULO: "...enhethoofdvandemulodiezei:ikmoestmaarindeverpleginggaan" Endatwaseigenlijkheelvreemdvoormij,wantwijwoondenopeeneen 74 CorrievanEijl,Hetwerkzameverschil.Vrouwenindeslagomdearbeid1898 1940(Hilversum1994)48. 75 InhetDuitseprojectbleekdaterinsommigegevallengerefereerdwerdaan eenminofmeerroepingservaringendatsomsdenadrukwerdgelegdopde praktischeomstandighedendietoteenkeuzeleidden. 76 BronisławMalinowski,Coralgardensandtheirmagic:astudyofthemethodsof tillingthesoilandofagriculturalritesinthetrobriandislandsvol.ii(s.n.1935) 53. 31