Magisterská diplomová práce

Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Magisterská diplomová práce 2011 Karolina Vrbová 5

Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura Karolina Vrbová Het verwerken van trauma in Yasmine Allas Een nagelaten verhaal Magisterská diplomová práce Vedoucí práce: Lic. Sofie Rose-Anne W. Royeaerd, M.A. 2011 6

Prohlašuji, že jsem magisterskou práci vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury.... Podpis autora práce 7

Dankbetuiging Graag wil ik meer dan mijn dank uitspreken aan mijn begeleidster Mgr. Sofie Rose-Anne W. Royeaerd, M.A. Ik wil haar bedanken voor haar begeleiding, waardevolle adviezen en voor haar geduld. 8

INHOUD Voorwoord...6 1 Inleiding...7 2 Migrantenliteratuur binnen het kader van literatuurwetenschap...9 2.1 Het verschijnsel migrantenliteratuur...9 2.2 Verschillende soorten migrantenauteurs...13 2.3 Drie fases in de ontwikkeling van migrantenauteurs...15 2.3.1 Migrantenliteratuur en het grote publiek...20 2.4 Gemeenschappelijke kenmerken en thema s in migrantenwerken...21 2.5 Samenvatting: Yasmine Allas...26 3 Het concept van trauma in de wetenschap...27 3.1 Fysiek en psychisch trauma...28 3.2 De Freudiaanse psychologie...30 3.3 PTSD...32 3.4 Trauma in literatuur...33 3.5 Trauma en migrantenschrijvers - trauma en politieke vluchtelingen...36 4 Het ontstaan van Een nagelaten verhaal...38 4.1 Yasmine Allas en Een nagelaten verhaal...39 4.2 Analyse van het verhaal...40 4.3 Het oorlogstrauma...41 4.4 Trauma s van de vrouwen...45 4.5 Identiteitstrauma...49 4.6 Conclusie: trauma in Een nagelaten verhaal...51 Bronnen...54 9

VOORWOORD Deze masterscriptie is op grond van mijn bachelorscriptie 1 ontstaan en het is tot op zekere hoogte een vervolg ervan. Al toen ik mijn BA-scriptie zat te schrijven ontdekte ik een grote belangstelling voor niet alleen migrantenliteratuur op zich maar ook voor migranten in het algemeen. Maar waar ligt deze belangstelling in geworteld? Migranten zijn voor me altijd een heel interessante groep mensen geweest. Ze brengen met zich standpunten mee die óf voor ons helemaal nieuw zijn óf die van de onzen afwijken. De waarneming en beleving van de alledaagse realiteit is volgens mij anders en daarom zijn ook de literaire werken van migrantenauteurs ongewoon en anders. Voor de Europese lezer brengen ze volgens mij veel nieuwe perspectieven met zich mee. 1 De titel van mijn bachelorscriptie is De invloed van Ayaan Hirsi Ali op de Nederlandse maatschappij en politiek inzake de islamistische vrouwenkwestie. 10

1 INLEIDING In deze masterscriptie ga ik met de roman Een nagelaten verhaal werken die door de migrantenschrijfster Yasmine Allas (*1967) aan het begin van het jaar 2010 gepubliceerd werd. De roman is grotendeels een autobiografie en het vrouwelijke hoofdpersonage, Torretje, is het alter ego van Yasmine Allas. Een nagelaten verhaal bestaat uit twee verhaallijnen. De eerste verhaallijn speelt zich af in Somalië van de jaren zestig. De tweede verhaallijn speelt zich af in Nederland en Somalië van het heden. Beide verhaallijnen worden door de familierelaties van de enkele personages van het verhaal verbonden. Het boek beschrijft het leven van gewone mensen in Somalië en het is vooral op de ervaringen van vrouwen in het (islamitische) gebied toegespitst. Allas focust vooral op de moeilijkheden en trauma s die de personages in het alledaagse leven meemaken. In deze scriptie analyseer ik ten eerste de thema s die traumatiserend voor de personages zijn. Vervolgens analyseer en bespreek ik de manier hoe de personages hun trauma s verwerken. Het woord trauma is dus de kernterm van deze scriptie. Enkele vragen die ik me stel zijn bijvoorbeeld: wat soort trauma s kunnen wij in het verhaal vinden; hoe worden de trauma s gerepresenteerd en hoe de personages hun trauma s verwerken. Thematisch heb ik deze scriptie in drie grote eenheden verdeeld. In het eerste deel (hoofdstuk 2) introduceer ik de termen migrant, migrantenliteratuur en migrantenschrijver. Dit deel van de scriptie is meer theoretisch van aard en ik ga hier verschillende termen voorstellen, uitleggen en bespreken. In het eerste deel van de scriptie ga ik ook al met de roman Een nagelaten verhaal beginnen te werken. Ik ga ook Yasmine Allas als migrantenschrijfster bespreken en ik ga de ontwikkeling van haar oeuvre bespreken. Het tweede deel van deze scriptie (hoofdstuk 3) is compleet gericht op de thematiek van trauma en de zogenaamde traumatheorie. Eerst bespreek ik het traumaconcept in het algemeen en ik geef een overzicht van verschillende soorten trauma s die de wetenschap onderscheidt. Ook bespreek ik de kerntermen die er in de traumatheorie bestaan en die ik verder in mijn analyse van Een nagelaten verhaal ga gebruiken. Omdat ik in deze scriptie trauma in een literair werk analyseer, bespreek ik in hoofdstuk drie ook het traumaconcept in de literatuurwetenschap. Het derde deel van deze scriptie (hoofdstuk 4) bestaat dan uit mijn analyse van Een nagelaten verhaal. In de roman heb ik drie thema s gekozen die voor de personages het meest traumatiserend zijn. Deze thema s ga ik in aparte paragrafen bespreken. Verder ga ik ook de 11

manier analyseren hoe de personages hun trauma s en hun moeilijke situaties verwerken en oplossen. Voor mijn analyse gebruik ik de terminologie van hoofdstuk drie. 12

2 MIGRANTENLITERATUUR BINNEN HET KADER VAN LITERATUURWETENSCHAP Yasmine Allas, de auteur van het boek Een nagelaten verhaal, behoort binnen de Nederlandse literatuurwetenschap tot de zogenaamde groep migrantenschrijvers. In dit hoofdstuk wil ik termen als migrant, migrantenliteratuur en migrantenschrijver ter sprake brengen. Verder ga ik in dit hoofdstuk ook verschillende verschijnselen en termen bespreken die met het migrantzijn samenhangen. In paragraaf 2.1 bespreek ik de term migrantenliteratuur in het algemeen. In paragraaf 2.2 spreek ik al wat concreter over de verschillende soorten migrantenschrijvers die in de literatuurwetenschap worden onderscheiden. Al in deze paragraaf komt de roman Een nagelaten verhaal, en vooral de auteur van de roman, aan bod. Paragraaf 2.3 bespreekt de drie verschillende fases in de ontwikkeling binnen het oeuvre van individuele migrantenauteurs. In deze paragraaf probeer ik ook de ontwikkeling binnen Allas oeuvre te bespreken. De daaropvolgende paragraaf 2.4 probeert dan enkele kenmerken op te sommen die door wetenschappers aan de meeste migrantenwerken worden toegekend. Ook hier probeer ik de genoemde kenmerken in Een nagelaten verhaal op te sporen en te analyseren. 2.1 HET VERSCHIJNSEL MIGRANTENLITERATUUR In de Nederlandse literatuur is migrantenliteratuur een heel belangrijk fenomeen. Dit verschijnsel komt ook in andere Europese landen voor, zoals Duitsland, Frankrijk, Engeland en Spanje. Dit soort literatuur hangt samen met de grote immigratiestromen in de tweede helft van de twintigste eeuw waaruit de hedendaagse multiculturele samenlevingen zijn ontstaan. 2 Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw, toen de eerste werken van migrantenauteurs begonnen te verschijnen, onderging de benaming van deze literatuur grote veranderingen. Academicus Elma Nap-Kolhoff van de universiteit van Tilburg noemt enkele van de benamingen in haar rapport. Enkele voorbeelden staan in tabel 2.1: 3 2 Olf Praamstra. Migrantenliteratuur. In: Studiegids van de universiteit Leiden. Geraadpleegd op 10 januari 2011: http://studiegids.leidenuniv.nl/courses/show/16724/ma-letterkunde--migrantenliteratuur. 3 Elma Nap-Kolhoff. Turkse auteurs in Nederland. Verkenning van een onontgonnen gebied In: Wetenschapswinkel. Universiteit van Tilburg: 2002, p. 6. 13

Tabel 2.1 Enkele termen die in het Nederlands vanaf de jaren zestig gebruikt worden voor migrantenliteratuur: Gastarbeiderliteratuur Migrantenliteratuur Allochtone literatuur Etnische literatuur Multiculturele literatuur Nieuwe literatuur Schrijvers tussen twee culturen Aan het begin van de immigratiestromen in de jaren zestig gebruikten wetenschappers bijvoorbeeld de term gastarbeiderliteratuur om over de literaire werken van de toenmalige immigranten, die als gastarbeiders uitgenodigd werden, te spreken. 4 Wanneer deze benaming niet meer passend was, probeerden wetenschappers andere benamingen te bedenken zoals bijvoorbeeld allochtone- of etnische literatuur. Andere namen volgden snel en onder meer waren dat bijvoorbeeld nieuwe-, multiculturele- of interculturele literatuur. Sommige van de benamingen zijn nog altijd min of meer populair en ze worden soms nog gebruikt om literaire werken van immigranten aan te duiden. De al vroeger verzonnen benamingen bestaan dan naast de termen migrantenliteratuur en allochtone literatuur die volgens mij tegenwoordig door critici, wetenschappers en ook door het grote publiek het vaakst gebruikt worden. Hoewel beide termen, migrantenliteratuur en allochtone literatuur, bijna even vaak gebruikt worden, ga ik verder in deze scriptie uitsluitend de benaming migrantenliteratuur gebruiken. De benaming van het soort literatuur dat wij vandaag migrantenliteratuur noemen is altijd enigermate moeilijk en problematisch geweest. Veel literatuurwetenschappers vinden, dat ook de benaming migrantenliteratuur geen goede keuze is. 5 Aan de ene kant wordt dit probleem volgens mij veroorzaakt door het feit dat de term migrant, waarvan de term migrantenliteratuur afgeleid is, op zich al problematisch is. In de hedendaagse multiculturele samenleving vol mensen met gemengde buitenlandse afkomst is het vrij moeilijk om te bepalen wie als migrant moet beschouwd worden en wie aan de andere kant als een autochtoon beschouwd moet worden. Deze kwestie is altijd moeilijk geweest. Misschien nog moeilijker is dan de taak van wetenschappers die al lange jaren hun best proberen te doen om een neutrale benaming voor migrantenschrijvers te bedenken. Nap-Kolhoff stelt in haar 4 Nap-Kolhoff, 2002 5 Herbert Van Uffelen. Geboren worden is een vorm van herinneren; Over de Nederlandstalige literatuur van allochtonen. In: Thesaurus polyglottus et flores quadrilingues. Festschrift für Stanislaw Predota zum 60. Geburtstag. Wroclaw: Oficyna Wydawnicza: 2002, p. 692. 14

rapport dat benamingen als allochtone- of etnische literatuur onvermijdelijk suggereren dat er niet alleen met de auteurs, maar ook met hun literatuur iets aan de hand is: dat het allochtoon of etnisch is. 6 Nap-Kolhoff heeft het hier over het probleem dat een literair werk onmiddelijk in een bepaalde categorie literatuur wordt geplaatst alleen op grond van de afkomst van de auteur of van zijn ouders. En juist daarom proberen sommige wetenschappers opnieuw een andere benaming te bedenken zoals bijvoorbeeld professor Herbert van Uffelen, van de universiteit Wenen, en zijn benaming de Nederlandstalige literatuur van allochtonen. 7 Alleen al het feit dat er zoveel termen bestaan laat zien dat de naamgeving zelden neutraal is en dat zij direct te maken heeft met de manier waarop er in de maatschappij gesproken wordt over migranten en allochtonen. 8 De term migrantenliteratuur heeft volgens sommige wetenschappers 9 een negatieve bijklank. Uit veel interviews met verscheidene allochtone schrijvers blijkt dat ze zelf helemaal niet tevreden met de term zijn. Bijvoorbeeld Sevtap Baycili, een Nederlands auteur van Turkse afkomst, is van mening dat er in haar werken helemaal niets is dat haar Turkse afkomst zou verraden. Volgens de auteur zelf is haar boek De nachtmerrie van de allochtoon een kritiek op de sociale wetenschap, en niets anders. Ik schrijf satire en geen migrantenliteratuur, stelt Baycili. 10 Het blijkt dat de meeste van de zogenaamde migrantenauteurs het criterium van herkomst afwijzen en dat ze naar hun eigen zeggen vooral als schrijvers van literaire werken beschouwd willen worden. 11 Sadik Yemni, een Turkse auteur die in Nederland leeft, is van dezelfde mening. Volgens hem bestaat er geen migrantenliteratuur en deze term ziet hij als vernederend voor een bepaalde groep schrijvers. Ik ben een Turksschrijvende auteur, en dat 6 Nap-Kolhoff 2002, p.7 7 Van Uffelen 2004, p.691 8 Nap-Kolhoff 2002, p.5 9 Urszula Topolska. Over de spraakmakende debuten van de nieuwe Nederlandse schrijvers van buitenlandse afkomst. In: Amos-Elektronisch Tijdschrift voor de Neerlandistiek, jg.2, nr. 1 maart 2005. Geraadpleegd op 12 december 2010: https://comenius.ned.univie.ac.at/node/11640.; Van Uffelen 2004 10 Vijdan Yildirim. Turkse auteurs in Nederland. In: Stichting unut literatuur, nr. 1 lente 2003. Geraadpleegd op 10 oktober 2010: http://www.umut.nl/magazine/nummer3/tilburg.html. 11 Stelling gebaseerd op verscheidene interviews met Nederlandse migrantenschrijvers, onder meer met S. Baycili, S. Yemni, V. Sherif en H. Gür. 15

is het. 12 migrantenliteratuur: Ook Vamba Sherif, een Nederlands-Liberiaanse auteur, is tegen de term De romans van migrantenschrijvers moeten worden losgerukt uit de klauwen van de migrantenliteratuur. Ons werk moet puur worden benaderd op basis van de esthetische kwaliteit ervan, niet vanwege het exotische of vreemde karakter. 13 De termen migrantenschrijver en migrantenliteratuur worden afgeleid van de term migrant. Het is dus nodig om deze kernterm goed te begrijpen. De online encyclopedie Encyclo vermeldt het volgende: [een migrant is] iemand die vanuit een ander land geëmigreerd is om in een nieuw land langdurig of definitief te verblijven en te werken. 14 In het Nederlandstalige gebied horen wij vaak naast de term migrantenliteratuur ook de term allochtone literatuur. Daarom vermeld ik hier ook de definitie van de term allochtoon om alle onduidelijkheid te vermijden: [het is een] term die [...] neutraler is dan het woord migrant. [Het] drukt uit dat de persoon, zijn ouders of grootouders uit een ander land afkomstig zijn. 15 Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) beklemtoont ook het belang van het onderscheid tussen de niet-westerse en westerse allochtonen. 16 Docente Urszula Topolska van de universiteit Wroclaw stelt in verband hiermee het volgende: De term westers slaat hier op alle hoogontwikkelde landen, ook buiten Europa. Het niet-westerse hangt grotendeels samen met een culturele en religieuze factor. Dat betekent dat in de eerste plaats als migranten personen worden gezien afkomstig uit als exotisch ervaren culturen, die daarbij vaak islamitisch zijn. 17 In het dagelijkse taalgebruik worden de westerse allochtonen eigenlijk meestal niet als allochtonen of migranten aangeduid. Zo is bijvoorbeeld Ethel Portnoy voor iedereen een Nederlandsschrijvende auteur met Amerikaanse afkomst (nooit een migrantenschrijfster). Tot de niet-westerse allochtonen worden de migranten gerekend die hun herkomst vooral in Turkije, Marokko of de Afrikaanse landen hebben. 12 Yildirim 2003 13 Hiraeth. Migrantenliteratuur. In: Vkblogs, de Volkskrant online. Geraadpleegd op 4 januari 2011: http://www.vkblog.nl/bericht/198825. 14 Encyclo. Online encyclopedie. Geraadpleegd op 15 december 2010: http://www.encyclo.nl/lokaal/10017 15 Id. 16 Joop Garssen, Han Nicolaas en Arno Sprangers. Demografie van de allochtonen in Nederland. In: Centraal Bureau voor de Statistiek: 2005. Geraadpleegd op 19 februari 2011: http://www.het CBS.nl/NR/rdonlyres/CCD504EA-9D41-40C2-AE28- BFB0A51C2045/0/2005k3b15p096art.pdf. 17 Topolska 2005 16

Het CBS schetst nog het onderscheid tussen de eerste en de tweede generatie allochtonen. 18 De eerste generatie bestaat uit personen die zelf in het buitenland zijn geboren. De tweede generatie bestaat dan uit personen die zelf in Nederland zijn geboren maar van wie ten minste één van de ouders in het buitenland werd geboren. Dezelfde thematiek behandelt ook Herbert Van Uffelen in zijn artikel Geboren worden is een vorm van herinneren; Over de Nederlandstalige literatuur van allochtonen. Hij beklemtoont dat het in migrantenliteratuur niet alleen over het leven van een auteur zelf gaat. Volgens Van Uffelen is ook de rol van de ouders van een auteur van groot belang. 19 Sommige migrantenauteurs zijn in Nederland geboren en hebben de Nederlandse nationaliteit. Maar wanneer ten minste één van de ouders niet in Nederland was geboren, hoort de auteur toch nog steeds bij de zogenaamde groep migrantenschrijvers maar dan van de tweede, derde of een latere generatie. 20 Yasmine Allas, de schrijfster wiens boek in deze scriptie centraal staat, is van Somalische afkomst. Zij werd in het jaar 1967 in Somalië, in de hoofdstad Mogadishu, geboren en haar ouders waren beide Somaliërs. Allas kwam pas in het jaar 1987 in Nederland terecht waar ze tot nu toe leeft, werkt en publiceert. Volgens de definitie van het CBS is Yasmine Allas een migrant van de eerste generatie. 2.2 VERSCHILLENDE SOORTEN MIGRANTENAUTEURS Al vanaf het begin van de immigratiestromen in de vorige eeuw waren er altijd verschillende redenen waarom mensen naar andere landen moesten emigreren. Deze redenen blijven duidelijk opspoorbaar en zichtbaar in de werken van migrantenauteurs. Dit soort literatuur is wegens de verschillende migratiemotieven van de individuele migranten geen homogene groep. Het is mogelijk om de migranten(schrijvers) in ongeveer drie hoofdgroepen te verdelen. Deze verdeling wordt gebaseerd op het artikel Een klein aardrijkje op zichzelf, de multiculturele samenleving en de etnische literatuur van de literatuurwetenschapper A. N. Paasman. Ik wil nog vermelden dat in deze paragraaf alleen de migranten van de eerste generatie behandeld worden. De tweede of derde generaties van de in Nederland al gevestigde families worden in deze paragraaf buiten beschouwing gelaten. De eerste groep migranten zijn de zogenaamde ex-koloniale migranten. Voor de Tweede Wereldoorlog waren dat volgens Paasman vooral Chinezen en oud-oost- en -West-Indische 18 Garssen, Nicolaas en Sprangers 2005 19 Van Uffelen 2004, p.691 20 Id. 17

gasten, van gemengde afkomst. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog kwamen met de dekolonisatie, maar vaak ook wegens een slechte economische situatie in het autochtone land, ook andere migranten uit verschillende voormalige rijksdelen in Nederland terecht. 21 In deze periode, na de Tweede Wereldoorlog, kwamen met de migratie ook enkele dichters en schrijvers in Nederland terecht die al in hun land van herkomst publiceerden. Paasman noemt een paar voorbeelden zoals Tjalie Robinson of Rob Nieuwenhuys. 22 Binnen de literatuurwetenschap behoort deze groep migrantenauteurs tot de zogenaamde postkoloniale auteurs. Omdat het vaderland van deze auteurs oorspronkelijk een Nederlandse kolonie was waren de schrijvers vrij gevorderd in de Nederlandse taal. Deze auteurs hoefden een niet zo grote cultuurkloof 23 te beleven omdat naast de Nederlandse taal ook de Nederlandse cultuur in de kolonie tot op zekere hoogte bekend was. 24 In het geval van Nederland gaat het dan vooral over de auteurs uit de volgende landen: Indonesië, Suriname, de Antillen en Aruba. Postkoloniale auteurs schreven vrijwel alleen in het Nederlands maar thuis gebruikten ze nog hun moedertaal, zoals bijvoorbeeld Moluks, Sranan of Papiamentu. 25 De tweede groep migranten zijn de zogenaamde arbeidsmigranten/gastarbeiders. 26 De officiële werving van gastarbeiders begon pas later, in het jaar 1961 maar al vroeger werden buitenlandse arbeiders, vooral Italianen, door grote bedrijven naar Nederland gehaald. 27 Deze migranten kwamen dus ná en deels naast de bovengenoemde ex-koloniale migranten, zoals Paasman stelt. 28 Deze groep migranten bestaat uit werknemers die uit Zuid-Europa, Klein- Azië en Noord-Afrika kwamen. Onder meer waren dat bijvoorbeeld Spanjaarden, Tunesiërs of Grieken. Maar later werden het vooral Turken en Marokkanen. 29 21 Albertus Nicolaas Paasman. Een klein aardrijkje op zichzelf, de multiculturele samenleving en de etnische literatuur. In: Literatuur, nr 16, jg. 1999, p.328. Geraadpleegd op 9 oktober 2010: http://dbnl.nl/tekst/paas001klei01_01/paas001klei01_01_0001.php. 22 Beide auteurs zijn afkomstig van Nederlands-Indië. 23 Zie meer over dit verschijnsel in paragraaf 2.5 24 Het probleem van cultuurkloof is inderdaad afhankelijk van het land waarvan de auteurs kwamen. Migranten uit bijvoorbeeld Suriname hadden bijna geen problemen met de Nederlandse taal en cultuur maar bijvoorbeeld voor de migranten van Indonesië was de situatie veel moeilijker omdat de taal en cultuur niet zo wijd verspreid in het gebied waren. 25 Paasman 1999, p. 329 26 Zie paragraaf 2.3 voor meer informatie over dit thema 27 Collectief auteurs. Homepage Vijf eeuwen migratie. Geraadpleegd in februari 2011: http://www.vijfeeuwenmigratie.nl/term/migratiecijfers#5118-inhetkort. 28 Paasman 1999, p. 329 29 Id. 18

Arbeidsmigranten/gastarbeiders zijn in een vreemd land aangekomen in het kader van de toenmalige gastarbeiderprogramma s. Ze kwamen niet uit de voormalige Nederlandse koloniën en Nederland, de Nederlandse taal en cultuur waren dus absoluut onbekend. In de literaire pogingen van deze groep migranten speelde de taalkwestie een belangrijke rol. Paasman spreekt in verband met dit soort migranten dan ook over een cultuurschok. 30 Sommigen kwamen van het platteland naar moderne ontwikkelde steden die helemaal niet op hun vaderland leken. 31 Van deze groep migranten groeit tegenwoordig al de tweede en derde generatie op die belangrijk is voor de ontwikkling van de hedendaagse migrantenliteratuur. De laatste golf migranten stroomt vanaf de jaren tachtig Nederland binnen. Deze groep bestaat vooral uit politieke en economische vluchtelingen. Onder deze mensen zijn volgens Paasman migranten die hun land vanwege levensbeschouwelijke of economische redenen verlieten. 32 Wegens verschillende politieke regimes of oorlogen moesten na de Tweede Wereldoorlog veel mensen hun vaderland verlaten. Deze vluchtelingen komen uit Europese, Afrikaanse en Aziatische landen. Wat ze in het nieuwe land zoeken is vooral veiligheid en vrijheid van meningsuiting. 33 Zo n persoon is dan ook Yasmine Allas. Naar haar eigen zeggen verliet ze haar vaderland omdat ze op zoek naar vrijheid was. 34 De vrijheid was niet de enige reden om haar land te ontvluchten. Allas vluchtte in het jaar 1985, toen zij achttien jaar oud was. Het was acht jaar nadat haar vader in één van de Somalische oorlogen werd vermoord, dus ik denk dat Allas naast vrijheid ook op zoek naar veiligheid was. Als een ander voorbeeld van een politieke vluchteling kan ik hier een andere Somalische vrouw, Ayaan Hirsi Ali, noemen die wegens omstandigheden haar land moest verlaten. Zowel de oorlog als de onderdrukking van moslima s waren enkele van haar redenen om te vluchten. Om een voorbeeld van een mannelijke auteur te geven kan ik hier de schrijver Kader Abdolah noemen die zijn vaderland, Iran, verliet omdat de situatie in het land voor hem niet meer veilig was. 2.3 DRIE FASES IN DE ONTWIKKELING VAN MIGRANTENAUTEURS In deze paragraaf bespreek ik de ontwikkeling van individuele migrantenschrijvers. Het thema van ontwikkeling binnen het oeuvre van een migrantenschrijver werd grondig onderzocht en 30 Paasman 1999, p. 329 31 Id. 32 Id. 33 Id. 34 TV documentaire Paul Rosenmöller en... van P. Rosenmöller met Yasmine Allas. Programma IKON. 27 mei 2006: http://www.ikonrtv.nl/uitzending.aspx?linttype=2&lintentityid=125. 19

uitgebreid besproken door een heel belangrijke taal- en literatuurwetenschapster van Britse afkomst, Barbara Fennel, in haar werk Language, Literature and the Negotiation of Identity: Foreign Worker German in the Federal Republic of Germany. Fennels verdeling is gebaseerd op de literaire situatie van migranten in Duitsland maar het kan beslist tot zekere mate ook van toepassing zijn op het Nederlandse literaire gebied. Omdat het bijna onmogelijk is om Fennels tekst in Tsjechië te vinden, gebruik ik in deze paragraaf twee andere bronnen die met Fennels tekst werken, die analyseren en ernaar verwijzen. De eerste van deze bronnen is het artikel Wordt vervolgd: de receptie van Nederlandse migrantenliteratuur van docente Sandra van Voorst van de Rijksuniversiteit Groningen. Onder meer onderzoekt Van Voorst in haar artikel verschillende elementen binnen de categorie migrantenliteratuur. Mijn tweede bron in deze paragraaf is dan opnieuw het rapport van Elma Nap-Kolhoff waarin ze de resultaten van Fennels onderzoeken uitlegt en bespreekt. Volgens van Voorst luidt de algemene these dat een auteur in het begin vanwege de thematiek van zijn werk als buitenlands, of in ieder geval als allochtoon beschouwd wordt. Dat is dan ook begrijpelijk omdat de auteurs na aankomst in een vreemd land nog geen kennis van de nieuwe omgeving en cultuur hebben. Wat de auteurs vaak doen is dat ze in hun thema s terug naar hun vaderland keren; naar het leven, de omgeving en de cultuur die bekend voor hen zijn. In het geval van Allas is het evenzo. Haar debuutroman Idil, een meisje (1998) gaat over het leven en de ervaringen van een meisje in een islamitische staat - het thema dat migrantenschrijfsters met islamitische achtergrond heel vaak in hun werken behandelen en dat in de autochtone Europese literaire traditie niet zo vaak aan bod komt. Volgens van Voorst is het ook typisch dat een auteur aan het begin met zijn identiteit worstelt. Naarmate zijn oeuvre groeit en zijn literaire positie zich ontwikkelt, wordt de migrantauteur steeds meer geassimileerd door het literaire doelsysteem. 35 Na het onderzoeken van de bovengenoemde these voor de Duitse migrantenliteratuur komt Fennel in haar werk tot de conclusie dat de ontwikkeling van migrantenliteratuur binnen het oeuvre van individuele niet-westerse allochtone auteurs in drie opeenvolgende fases verdeeld kan worden. 36 In de eerste fase van de ontwikkeling staat volgens Fennel het 35 Sandra van Voorst. Wordt vervolgd: de receptie van Nederlandse migrantenliteratuur. In Neerlandica Extra Muros, jg. 45, nr. 1: 2007, p. 13-24. 36 Id., p. 14 20

identiteitsverlies van de auteur centraal. Fennel stelt dat in deze fase de strijd plaatsvindt om een stem te kijgen om over dit verlies te spreken. 37 In plaats van het identiteitsverlies kunnen wij hier volgens mij ook met de term trauma beginnen te werken. Een auteur verlaat zijn land waarin alles voor hem begrijpelijk en vanzelfsprekend was - de gewoontes, waarden, taal, cultuur. Dezelfde auteur komt plotseling in een land terecht waar alles op een absoluut andere manier werkt. Deze grote verandering in het leven, de stap naar het onbekende, beïnvloeden de psyche van de auteurs (en migranten in het algemeen) op een negatieve manier. Wij kunnen hier de term traumatische ervaring gebruiken voor de plotselinge verandering in het leven van de migranten. Al in deze eerste fase van de ontwikkeling van een migrantenauteur begint dus de strijd om het verwerken van trauma s, van de ervaringen die de geest van een persoon beschadigen. Volgens Fennel wil de bepaalde persoon over zijn (negatieve) ervaringen, verwarring en gevoelens hardop spreken. Volgens mij hoopt de persoon (onbewust) op deze manier zijn trauma te kunnen verwerken. Deze behoefte van migranten mondde uit in hun eerste literaire werken die Fennel pre-literatuur 38 noemt. De werken van de pre-literaire fase zijn meestal gedichten of korte autobiografische verhalen over de verschillen tussen het vaderland en het vestigingsland. Deze werken hebben een simpele verhaallijn en de boodschap voor de lezer is heel direct en duidelijk. 39 De al genoemde gastarbeiders waren ook op het literaire veld actief. In hun pre-literaire fase behandelen de auteurs thema s die met het gastarbeider-zijn samenhangen. Het gaat bijvoorbeeld over het leven van dergelijke mensen en hun ervaringen in de nieuwe cultuur. Fennel stelt ook dat hier de verschillen tussen de nieuwe samenleving en 'thuis' vaak zwartwit worden neergezet. 40 De meest typische thema s van de pre-literaire verhalen zijn eenzaamheid, heimwee, het alledaagse racisme en het leren van een nieuwe taal. 41 Ook deze migranten proberen in hun werken de stem te krijgen om over hun problematische verleden vol negatieve en traumatiserende ervaringen te schrijven. 37 Id. 38 Nap-Kolhoff 2002, p. 29 39 Id. 40 Id. 41 Nap-Kolhoff 2002, p. 31 21

Na het verlies van identiteit in de eerste fase komt volgens Fennel de tweede fase waarin het opbouwen van een nieuwe identiteit centraal staat. De keuze van thema s in deze fase is veel breder dan in de voorafgaande fase. De werken beperken zich niet meer uitsluitend tot migratie of het migrant- of gastarbeider-zijn. De auteurs wenden zich ook tot andere thema s hoewel ze nog vaak verwijzingen naar migratie en ermee samenhangende thema s in hun boeken maken. De tweede fase is de strijd om erkenning van de geschreven werken als literaire werken. 42 Wat de vorm van de werken in deze fase betreft, gaat het hier niet meer alleen over korte werken zoals bijvoorbeeld gedichten. Schrijvers in de tweede fase publiceren al langere verhalen en romans die diverse thema s behandelen. 43 De in de tweede fase nog altijd voorkomende verwijzingen naar het migrant- of gastarbeiderzijn zijn in de werken van de derde fase bijna niet meer te vinden. In de derde fase is er strijd om toelating tot het establishment van de literatuur van het vestigingsland. 44 Fennel stelt dat de auteurs in deze laatste fase niet meer als migrantenschrijvers of iets exotisch beschouwd willen worden. Ze willen af van het label exotische literatuur. 45 De auteurs willen af van dergelijke labels die door critici en het publiek op hun werken worden gezet..46 In de laatste fase vindt volgens Fennel een consolidatie van de opgebouwde identiteit plaats. 47 In de derde fase van de ontwikkeling is het vrij moeilijk om iets gemeenschappelijks bij de auteurs vast te stellen. De vorm, de thematiek en de stijl lopen sterk uiteen. Sommige auteurs verlaten de migrantenthematiek helemaal. Anderen behandelen de thematiek vanuit nieuwe en onverwachte oogpunten. De migrantenboeken van de derde fase zijn een onderdeel van de mainstream literatuur 48 geworden hoewel ze nog steeds enkele elementen en kenmerken inhouden die anders of vreemd lijken te zijn. Volgens Fennel is dit bijvoorbeeld de specifieke stijl van de werken. 49 Aan de ene kant vinden sommige wetenschappers dat deze elementen en kenmerken de werken juist opvallend maken, zoals bijvoorbeeld Fennel en Van Uffelen. Maar tegelijk is het ook mogelijk om absoluut tegengestelde opinies te vinden betreffende de 42 Van Voorst 2007, p.14 43 Nap-Kolhoff 2002 44 Van Voorst 2007, p.14 45 Id. 46 Heel passend is hier het citaat van Vamba Sherif uit paragraaf 2.1 47 Nap-Kolhoff 2002 48 Met de term mainstream literatuur bedoel ik hier de gewone autochtone literatuur die door wetenschappers en critici aanvaard wordt. 49 Van Voorst 2007, p.14 22

moderne migrantenschrijvers en hun typerende en kenmerkende thema s. Vamba Sherif 50 stelt het volgende: Wij moeten niet uitsluitend over Turkije, Marokko, Oeganda of Somalië schrijven. Onze rol moet zijn zoals die van iedere schrijver: de uiting van onze innerlijke strijd, van passie, liefde, angst en de woede die in ons borrelen. He [sic] is onze kunst die moet tellen. 51 Volgens mij kunnen wij Fennels verdeling alleen moeilijk op Allas tot nu toe bestaande oeuvre toepassen. Om Fennels verdeling in Allas werken op te kunnen sporen is het handig om twee basiscategorieën te creëren: de vorm en de thematiek, en die vervolgens te analyseren. Qua vorm van haar werken behoorde Allas meteen aan het begin van haar literaire productie in Nederland tot de tweede fase van Fennels verdeling omdat de auteur in de taal gevorderd was en daarom was het voor haar mogelijk om direct romans en lange verhalen te schrijven in tegenstelling tot bijvoorbeeld Kader Abdolah wiens eerste literaire werk in Nederland, De adelaars (1993), een korte verhalenbundel was. Allas is eigenlijk in haar oeuvre de eerste fase van Fennels verdeling overgeslagen en zij hoort vanaf het begin van haar literaire productie tot de tweede fase waarin volgens Fennel al meer ingewikkelde literaire werken worden gepubliceerd. Qua thematiek bestaat er in Allas oeuvre wel een werk dat in mijn opinie tot de eerste fase behoort. Dat is namelijk haar debuutroman Idil, een meisje. In dit werk schrijft Allas over het moeilijke leven van moslima s in de harde mannengemeenschap. Enkele van Allas centrale thema s zijn hier de relatie tussen mannen en vrouwen in de islamitische omgeving en de vrouwenbesnijdenis. Door haar eerste roman heeft Allas de stem gekregen om over haar identiteitsverlies, zoals Fennel het noemt, te schrijven. In Idil, een meisje schrijft Allas nog uitsluitend over een islamitisch land in Afrika - dat betekent dat de auteur nog alleen over haar verlaten omgeving schrijft,: over toen. In haar volgende roman, De generaal met de zes vingers (2000) is Allas scala van thema s wat breder. In deze roman verkeren de personages al tussen toen en nu. In het boek beschrijft Allas het leven van een familie die uit Somalië naar Nederland vluchtte. Dus hier onthult de auteur opnieuw wat meer van haar eigen ervaringen. In het geval van dit boek werkte de auteur al met haar meer recente verleden het 50 Zie in verband hiermee nog een keer het citaat van Vamba Sherif in paragraaf 2.1. 51 Hiraeth 2008 23

verleden van een vluchteling die in een absoluut onbekende cultuur en wereld terecht komt. Omdat De generaal met de zes vingers al niet meer uitsluitend over Afrika gaat maar grotendeels ook over Nederland vind ik dat deze roman al tot de tweede fase van Fennels verdeling kan behoren. Momenteel bevindt Allas zich nog steeds ergens in de tweede fase. Ik vind dan ook dat Een nagelaten verhaal het toppunt van de tweede fase van Allas oeuvre vormt. In dit boek schrijft Allas niet meer uitsluitend over haar verleden en haar verlaten vaderland. Zij schrijft over haar hedendaagse leven in Nederland en haar pogingen om haar nieuwe identiteit in de Nederlandse maatschappij op te bouwen. Allas heeft iets dergelijks al in De generaal met de zes vingers gedaan maar in dat boek was het nog niet zó evident dat de auteur over haar eigen leven schrijft en dat ze een grote stap naar voren, naar de volgende fase van haar literaire productie, maakt. Een nagelaten verhaal is niet volledig een autobiografische roman maar Allas gebruikt het hoofdpersonage als haar alter ego en schrijft dus eigenlijk over zichzelf en over haar eigen herinneringen van het verleden. Fennel stelt dat het pas in de derde fase gebeurt dat een auteur het onderdeel van de (Nederlandse) mainstream literatuur uitmaakt. Opnieuw is het bij Allas een beetje anders. Deze auteur is al lang op het Nederlandse literaire veld heel actief en elk nieuw boek van haar wordt met grote aandacht van het lezerspubliek en de media ontvangen. Het is eigenlijk waar dat al Idil, een meisje grote aandacht van de massamedie kreeg, dus ik ben van mening dat Allas al lang een vaste positie binnen de Nederlandse mainstream literatuur bezit. Vaak wordt ze ook geïnterviewd en de discussie draait zich bijna altijd om de thema s die met deze auteur sterk vebonden zijn - het migrant-zijn, de islam en het leven tussen twee culturen. 2.3.1 MIGRANTENLITERATUUR EN HET GROTE PUBLIEK In verband met de opvallende kenmerken van migrantenliteratuur en wat dit soort literatuur van de gewone mainstream literatuur onderscheidt heb ik een heel interessante lekendiscussie op een weblog van de Volkskrant 52 gevonden. Daar vond ik de volgende opinie: Het enige probleem is dat het vreemde karakter van een [migranten]tekst de esthetische kwaliteit ervan wel eens in de weg kan zitten, zowel qua vorm als inhoud. 53 52 Id.; De Volkskrant kies ik hier als bron omdat Allas met deze krant samenwerkte en veel van haar essays hier publiceerde. 53 Hiraeth 2008 24

Op de weblog wordt gediscussieerd over de problematiek of migrantenschrijvers en hun werken in de westerse landen überhaupt begrepen kunnen worden en of ze eigenlijk hun eigen (westers) lezerspubliek kunnen winnen. Met de laatste zin in de voorafgaande alinea wordt bedoeld dat het voor de niet-westerse lezers vaak moeilijk kan zijn om de andere boeken die thema s van onbekende culturen verwerken, te begrijpen. De auteur van de weblog is van mening dat de werken die ons aanspreken dezelfde culturele bouwstenen bevatten als diegene waardoor we gevormd zijn. 54 Volgens de auteur ligt juist daarin het probleem van de migrantenliteratuur. Het valt immers te betwijfelen of de gemiddelde Nederlandse lezer zich herkent in een werk dat zich afspeelt binnen een tot op zekere hoogte vreemde culturele ruimte. 55 De discussie op de weblog biedt enkele interessante oogpunten en opinies die ik in de wetenschappelijke artikelen niet had gevonden. Volgens mij kan het voor de Nederlandse migrantenschrijvers aan de ene kant moeilijk zijn om hun lezerspubliek onder mensen met een absoluut andere achtergrond te vinden. Maar aan de andere kant kan juist in de andere en vreemde elementen de kracht van hedendaagse migrantenwerken verborgen zitten. Lezers zijn altijd benieuwd naar nieuwe perspectieven en werelden en dat is precies wat migrantenschrijvers als hun troef kunnen gebruiken. 2.4 GEMEENSCHAPPELIJKE KENMERKEN EN THEMA S IN MIGRANTENWERKEN In deze paragraaf probeer ik enkele kenmerken op te sommen die door verschillende wetenschappers en critici aan migrantenwerken toegekend worden. De citaten van bijvoorbeeld Sadik Yemni of Vamba Sherif in paragraaf 2.1 lieten zien dat sommige auteurs de literaire categorie migrantenliteratuur sterk afwijzen. Deze auteurs zouden dus zeker ook de term gemeenschappelijke kenmerken van migrantenliteratuur afwijzen maar omdat wetenschappers vaak over de kenmerken die wij in migrantenwerken kunnen vinden spreken, wil ik deze categorie in mijn scriptie niet buiten beschouwing laten. Het is interessant dat Yasmine Allas, één van de voornaamste hedendaagse migrantenschrijfsters, over deze kwestie bijna nooit spreekt. In haar toespraken en in de interviews met haar spreekt ze vaak over haar Somalische afkomst en ze accepteert dat ze als migrantenschrijfster wordt aangeduid. Ze heeft haar positie binnen zowel de Nederandse 54 Id. 55 Id 25

literatuur als de Nederlandse maatschappij opgebouwd en betreffende haar nationaliteit zegt ze in een interview, dat [...] alhoewel ze een Somalische is, voelt ze zich net zo goed een Nederlandse en bovenal een Amsterdamse. 56 Mijn standpunt ten opzichte van de thematiek van de gemeenschappelijke kenmerken van migrantenwerken is, dat er wel bepaalde kenmerken bestaan die in veel migrantenwerken te vinden zijn - het wordt veroorzaakt door het feit dat veel van de auteurs een dergelijke achtergrond en levenservaringen hebben. Maar tegelijk denk ik ook dat deze kenmerken niet voor alle migrantenwerken van toepassing zijn. Wetenschappers zoals Fennel, Van Uffelen, Nap-Kolhoff en Topolska beschrijven allemaal één gemeenschappelijk kenmerk van migrantenwerken waar ik deze paragraaf mee wil openen. Dat kenmerk betreft eigenlijk de autochtone lezers en hun verwachtingen van migrantenwerken. Volgens de bovengenoemde wetenschappers verwachten lezers dat migrantenwerken iets exotisch, ongewoons en onbekends beschrijven en vertellen. Voor de Europese lezer is dit soort thema s heel aanlokkelijk. Het exotische houdt iets ongewoons en onbekends in. Daar verlangen mensen in Europa naar, ook in literatuur die verre plekken en vreemde culturen beschrijft. 57 Dit kenmerk is typisch voor veel migrantenwerken en het wordt veroorzaakt door de exotische afkomst van de auteurs. Het land van afkomst van de auteurs wordt in migrantenwerken heel vaak gethematiseerd en voor de Europese lezer betekent het iets wat nog vrij onbekend is. Lezers vinden in de boeken een exotische niet-europese manier van doen, cultuur, levensstijl al deze thema s zijn in migrantenwerken vaak te vinden en dat alles wordt voor de lezers nieuw en ongewoon. 58 Ook het feit dat migrantenwerken vaak kenmerken van de literaire traditie van het land van afkomst van de auteur bevatten 59 wordt in de Europese context als vrij uniek beschouwd. Zo zijn volgens wetenschappers in migrantenromans duidelijke relaties met en invloeden van bijvoorbeeld de Arabische, Perzische of Somalische literaire traditie te vinden. In Een nagelaten verhaal brengt Allas de Somalische verteltraditie vrij vaak ter sprake. Bijvoorbeeld wordt Zeyneb, de moeder van het hoofdpersonage, als een heel goede vertelster beschreven. Al toen ze een kind was hadden haar verhalen veel luisteraars. Zeyneb [...] 56 Dirk Verhofstadt Ontheemd en toch thuis. In: Liberales: 2006. Geraadpleegd op 20 februari 2011: http://www.liberales.be/boeken/allas. 57 Topolska 2005 58 Van Uffelen 2004; Nap-Kolhoff 2002; Topolska 2005 59 Topolska 2005 26

bracht regelmatig buurtkinderen op de veranda bij elkaar en vertelde hun dan het verhaal van Maanziek. Om maar geen woord te hoeven missen verdrongen de kinderen zich om haar heen. 60 Later, als Zeyneb volwassen is, helpen haar verhalen haar toekomstige man, de Vreemdeling, zijn oorlogstrauma s een beetje te verjagen. Verder schrijft Allas ook vaak over de legendes die in Hardoe, de centrale stad van het verhaal, in omloop zijn. Vaak beschrijft de auteur de verhalen van de oude Ahmed, de schoolbewaker, van wie Zeyneb houdt. Eén van Ahmeds verhalen gaat bijvoorbeeld over Muze, een meisje dat een vuurvlam wilde worden omdat ze de mensheid kil en wreed vond. Zijn andere verhaal ging over de niet vervulde liefde van Hodan en Cilmi. Literatuurbeschouwers zien de inbreng van nieuwe thema s, motieven en literaire tradities als een positieve verrijking van de Nederlandse literatuur. 61 Topolska zegt: dat [het] nieuwe in de teksten van schrijvende migranten was het met elkaar verbinden van elementen uit uiteenlopende werelden met elkaar. 62 In Een nagelaten verhaal kunnen wij ook z n verschijnsel vinden. Er bestaan twee verhaallijnen in het verhaal, de ene speelt zich in Somalië af en de andere in Nederland en de twee aparte verhaallijnen worden dan door de personages verbonden en de lezer krijgt twee absoluut verschillende landen en culturen naast elkaar te zien die nauwelijks iets gemeen hebben. Dat is ook iets wat Een nagelaten verhaal een heel interessant boekt maakt - het bewegen tussen hier en daar of tussen het bekende en het onbekende, nu en toen. Betreffende de positie tussen twee culturen stelt Paasman dat migrantenauteurs de achtergrond [delen] dat ze in Nederland zijn door omstandigheden, dat hun roots in een ander land met een andere cultuur liggen, dat ze in meerdere of mindere mate bi-cultureel zijn. 63 Dit is precies het geval van Yasmine Allas. Zij leeft al vierentwintig jaar in Nederland maar toch gaat ze in haar gedachten en thema s nog altijd terug naar haar vaderland, Somalië. Een nagelaten verhaal is haar meest recente roman (uitgegeven in januari 2010) en het boek gaat geheel over Somalië en het leven van een Somalische vrouw in Nederland. De roman is grotendeels samengesteld uit Allas herinneringen aan haar vaderland. Na al de jaren dat Allas in Nederland woont besloot ze op uitnodiging naar het land van haar jeugd met TV- 60 Yasmine Allas. Een nagelaten verhaal. Amsterdam: De Bezige Bij: 2010, p. 13 61 Van Uffelen 2004; Ilse Bolscher. Een gemiste kans. In: Moer: Tijdschrift voor het onderwijs in Nederlands. Heemstede: VON: 1996, p.179. 62 Topolska 2005 63 Paasman 1999, p. 329 27

programmamakers terug te reizen om haar hedendaagse leven en persoonlijkheid wat beter te kunnen begrijpen. Hoewel Allas ondertussen een Nederlandse is geworden zit Somalië nog steeds diep in haar gedachten en ziel gegrift. In verband met de verschillende soorten migranten(schrijvers) in paragraaf 2.2 heb ik het al ten dele over de zogenaamde cultuurkloof gehad. Het kenmerk van de cultuurkloof is niet zó typisch voor postkoloniale literatuur omdat postkoloniale auteurs al vroeger contact met zowel de Nederlandse taal als de Nederlandse cultuur hadden. Waar de cultuurkloof wel voorkomt is zowel in de literatuur van de gastarbeiders als van de politieke vluchtelingen. De migrantenauteurs die vroeger nooit in aanraking met Nederland en Nederlanders kwamen en dus geen kennis van bijvoorbeeld de cultuur, de gewoontes of de taal van het nieuwe land hadden verwerken het thema van de cultuurkloof vaak in hun werken. 64 Topolska stelt in haar artikel dat de boeken van allochtone auteurs [...] een uitwerking van hun ervaringen [bevatten] die uit het leven in twee culturen en religies komen [...]. 65 Het verwerken van thema s als contact tussen of botsing van verschillende culturen komt heel vaak voor en het is een heel belangrijk thema van migrantenwerken dat met cultuurkloof samenhangt. Wat het kenmerk van cultuurkloof en de botsing tussen twee culturen betreft, is het mogelijk om in Een nagelaten verhaal heel interessante passages te vinden waarin de auteur deze thema s behandelt. Torretje, het hoofdpersonage, leeft al heel lang in Nederland maar zij twijfelt wie ze eigenlijk is; is ze al een Nederlandse geworden of blijft ze toch steeds een Somaliër. Zij wil de waarheid over zichzelf ontdekken en daarom keert ze terug naar Hardoe, haar geboortestad, waar ze werd opgevoed. Iska waran, hoe gaat het? fluisterde ik. [...] Ik realiseerde me dat het langer dan vijftien jaar geleden was dat ik voor het laatst naast een landgenoot had gezeten. 66 Zij heeft haar jeugd in Hardoe doorgebracht en qua religie hoort ze ook bij de Hardoeënaren maar toch wordt ze door de mensen, door haar landgenoten, niet vriendelijk ontvangen. Hoe vriendelijk ik [...] de mensen benaderde, er was niemand die mij [...] ook maar één stap dichter bij het verleden kon of wilde brengen, ik was een vreemde voor hen en zij voor mij. [...] het ergste van alles vond ik de minachtende blikken die ik 64 Daniela Merolla & Sandra Ponzanesi. Migrant Cartographies. New Cultural and Literary Spaces in Post- Colonial Europe. Lanham: Lexington Books: 2005. 65 Topolska 2005 66 Allas 2010, p. 10 28

toegeworpen kreeg. Het was duidelijk, ik was er niet welkom. Ze moesten niets van mij hebben, laat staan dat ze mij zouden helpen. 67 Wat de lezer in Een nagelaten verhaal te zien krijgt is iets heel interessants. Torretje beleeft de cultuurkloof maar dan binnen haar eigen land en cultuur. Haar landgenoten willen met haar niet meer spreken en Torretje wordt als een indringer beschouwd. Zij wordt door de mensen van Hardoe zelfs eens aangevallen. Onuitgenodigd en onaangekondigd val jij ons leven binnen voor jouw gewin. Jij bent gekomen om een verhaal te halen zonder dat jij zelf iets hebt meegebracht voor ons, voor het volk waarvan jij beweert dat je er ooit toe behoorde. 68 Torretje is ondertussen (grotendeels onbewust) een Westerling geworden die een andere culturele achtergrond en waarden heeft. De mensen van Hardoe wijzen haar af omdat ze niet meer iets gemeens met haar hebben - van de westerse cultuur moeten ze niets hebben. Nap-Kolhoff spreekt verder over een kenmerk dat sterk met de cultuurkloof verbonden is en dat wij in Een nagelaten verhaal op bijna elke pagina kunnen vinden. Nap-Kolhoff heeft het over het verwerken van trauma s 69 dat een belangrijk element van migrantenwerken is en het is ook gemeenschappelijk voor bijna alle allochtone auteurs, zowel de migranten- als de postkoloniale auteurs. Dit thema wordt uitgebreid in hoofdstukken drie en vier van deze scriptie behandeld. In veel wetenschappelijke artikelen staan opmerkingen over het specifieke taalgebruik van migrantenauteurs. Voor veel migrantenschrijvers is het Nederlands geen moedertaal en dat veroorzaakt dat de stijl van de werken soms een ongewoon taalgebruik bevat. 70 Dit is dan vaak een van de elementen die de boeken zo opvallend maken. Schrijvers die van huis uit ook een andere taal spreken, zullen wel een ander soort Nederlands schrijven, is de veronderstelling. 71 Volgens wetenschappers is ook de originele schrijfstijl van migrantenromans een ander kenmerk dat ook tegelijk een aantrekkelijke kracht heeft. 72 Het wordt heel vaak gewaardeerd en er wordt ook beweerd dat de werken van sommige allochtone schrijvers kunnen bijdragen tot een vernieuwing van de vertelkunst in de 67 Allas 2010, p. 135 68 Allas 2010, p. 139 69 Nap-Kolhoff 2002, p.7 70 Id., p.33-34 71 Id., p.33 72 Van Uffelen 2004; Topolska 2005 29

Nederlandse literatuur. 73 Een veelbesproken stilistisch gebruik van taal is het opzettelijk laten staan van grammaticale fouten. 74 Kader Abdolah vertelt bijvoorbeeld in een interview voor Phara 75 hoe hij het Nederlands stap voor stap leerde. Eerst begon hij met simpele verhalen als Jip en Janneke. Dan ging hij Max Havelaar lezen. Pas dan probeerde hij enkele werken in het Nederlands te schrijven maar nog met veel fouten. Abdolah stelt in het interview dat hij nog altijd fouten in het Nederlands maakt. Naar eigen zeggen is het maken van fouten de beste manier om het Nederlands meester te worden. 76 In het geval van Yasmine Allas vinden wij qua schrijfstijl of taalgebruik niets ongewoons wat zou onthullen dat ze geen moedertaalspreekster is. Er wordt over haar vaak gezegd dat ze het Nederlands perfect beheerst en dat haar boeken stylistisch en grammaticaal foutloos zijn. 2.5 SAMENVATTING: YASMINE ALLAS Yasmine Allas is een politieke vluchteling die tot de eerste generatie migranten hoort. In Nederland leeft ze al meer dan twintig jaar en haar vaderland, Somalië, wilde ze nooit meer bezoeken. Zij vluchtte in het jaar 1986 omdat ze zich niet meer veilig en vrij in het land voelde. Hoewel ze uit een islamitisch land komt beklemtoont ze zelf dat ze een liberale moslima is en in haar boeken probeert ze de dingen aan de kaak te stellen waar ze het in haar religie niet mee eens is. Enkele van haar andere typerende thema s zijn bijvoorbeeld het leven en de onderdrukking van vrouwen, de oorlog en het vluchteling-zijn. Allas boeken zijn al vanaf het begin van haar literaire productie van heel goede kwaliteit wat het taalgebruik van het Nederlands betreft. Zoals vermeld hebben wetenschappers enkele kenmerken vast gesteld die in migrantenwerken vaak te vinden zijn. Deze kenmerken kunnen wij ook in de werken van Yasmine Allas opsporen. De auteur vertelt vaak over het leven in en de cultuur van Afrika. Dit is ook wat haar boeken zo exotisch, ongewoon en aantrekkelijk maakt. In veel van haar werken maakt ze gebruik van de zogenaamde cultuurkloof wanneer ze het leven van vluchtelingen beschrijft die plotseling in een absoluut ander land terecht komen. De auteur beschrijft de moeilijke situaties en de trauma s van deze mensen. 73 Topolska 2005 74 Nap-Kolhoff 2002, p.33 75 TV interview met Kader Abdolah. Programma Phara, TV Canvas, 6 mei 2008. Geraadpleegd in februari 2011: http://www.youtube.com/watch?gl=nl&hl=nl&v=pnukwyiiauo 76 Collectief auteurs. Oude en nieuwe Nederlanders: immigrantenliteratuur. In: literatuurgeschiedenis.nl. Geraadpleegd op 20 januari 2011: http://www.literatuurgeschiedenis.nl/lg/20ste/literatuurgeschiedenis/lg20016.html 30