Vlaanderen is milieu Jaarverslag Water 2016 syntheserapport VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ www.vmm.be
DOCUMENTBESCHRIJVING Titel Jaarverslag water 2016 Samenstellers Afdeling Rapportering Water, VMM Inhoud Dit rapport geeft een algemeen overzicht van de oppervlaktewaterkwaliteit, de bronnen van waterverontreiniging en de zwemwaterkwaliteit in Vlaanderen op basis van de cijfers van de Vlaamse Milieumaatschappij in 2016, zoals deze in de thematische rapporten over de waterkwaliteit zijn behandeld. Wijze van refereren Vlaamse Milieumaatschappij (2017), Jaarverslag water 2016 Verantwoordelijke uitgever Michiel Van Peteghem, Vlaamse Milieumaatschappij Vragen in verband met dit rapport Vlaamse Milieumaatschappij Dokter De Moorstraat 24-26 9300 Aalst Tel: 053 72 62 10 info@vmm.be Depotnummer D/2017/6871/052 2 Jaarverslag water 2016
JAARVERSLAG WATER 2016 Hoe evolueert de waterkwaliteit in Vlaanderen? En wat zijn de bronnen van waterverontreiniging? In dit rapport worden de resultaten van 2016 besproken. Evaluatie zuiveringsinfrastructuur De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) houdt ecologisch en economisch toezicht op de uitbouw en het beheer van de saneringsinfrastructuur. In de loop van 2016 werd een gemeentelijk subsidiëringsprogramma goedgekeurd met 64 projecten voor een totaal investeringsbedrag van 95 miljoen euro. Er werden ook 146 bovengemeentelijke projecten uitgevoerd. De uitvoering van deze projecten zorgde ervoor dat de zuiveringsgraad in Vlaanderen steeg tot ruim 83% tegen eind 2016. Daarnaast werden ook 142 nieuwe projecten voor uitvoering aan de nv Aquafin opgedragen. Het is duidelijk dat de uitbouw op het goede spoor zit, maar naast de uitbouw wordt ook een goed beheer van de bestaande infrastructuur steeds belangrijker. Het belangrijkste knelpunt is de werking van de overstorten. Het verontreinigde overstortwater is rijk aan organische vuilvracht. Een sterk verhoogde organische belasting kan ecologische problemen veroorzaken zoals vissterfte, overmatige algengroei, verdwijnen van bepaalde watergebonden fauna In een beperkt aantal gevallen is dit te wijten aan een opvoerinstallatie die niet naar behoren werkt, maar in de meeste gevallen is de oorzaak een te hoge aanvoer van niet-verontreinigd (parasitair) water op de rioleringsstelsels, meestal als gevolg van hevige neerslag ( first flush ). De VMM zet daarom ook sterk in op de aanpak van deze problematiek, via onderzoek naar de specifieke oorzaken, een kwantitatieve evaluatie van de overstortwerking en het investeren in oplossingen via de verschillende kanalen. Emissies van gezinnen De belasting van het oppervlaktewater door gezinnen is afgenomen in de periode 2010-2016 met 9% tot 15% naargelang de stof. Die daling is te danken aan het gevoerde waterzuiveringsbeleid in Vlaanderen. De analyse van de transportroutes leert dat de vuilvracht nog aanzienlijk kan gereduceerd worden door nieuwe rioleringen aan te leggen, de bestaande niet-gekoppelde rioleringen aan te sluiten op RWZI en het aantal individuele behandelingsinstallaties voor afvalwater (IBA) verder uit te breiden. Emissies van bedrijven De netto-emissie van bedrijven daalt in 2016 ten opzichte van 2010 voor biologisch zuurstofverbruik (BZV) (-23%), chemisch zuurstofverbruik (CZV) (-15 %), totaal stikstof (N t) (-20%) en totaal fosfor (P t) (-22%). Jaarverslag water 2016 3
De netto-emissies door bedrijven dalen in 2016 sterk ten opzichte van 2010 voor de volgende metalen: cadmium met -69%, kwik met -69%, lood met -67% en nikkel met -30%. De emissies van bedrijven komen (al dan niet na bedrijfseigen zuivering) hoofdzakelijk rechtstreeks in het oppervlaktewater terecht. Het aandeel van de transportroute rechtstreekse emissies naar oppervlaktewater ten opzichte van de totale netto-emissie van bedrijven varieert naargelang de stof tussen 44% en 95%. Gemiddeld over alle stoffen worden de grootste emissies veroorzaakt door de bedrijfssectoren voeding, chemie en metaal. Verontreiniging door incidentele lozingen Ook incidentele lozingen zijn een bron van verontreiniging van oppervlaktewater. Sinds 2011 werd daartoe een permanentiewerking ingevoerd en sinds februari 2013 heeft de VMM specifieke wateronderzoekers ingeschakeld die milieu-incidenten nader onderzoeken. Door een snelle tussenkomst van VMM kunnen (lokale) toezichthouders (bv. lokale milieudiensten, waterloopbeheerders, milieu-inspectie ) een verontreiniging sneller aanpakken of preventief de schade inperken. In 2016 verwerkte de milieuincidentenwerking 908 meldingen. Dat is 3 keer meer dan in het referentiejaar 2011. Daarvan leidden 396 meldingen tot een incidentendossier. Nutriënten in oppervlaktewater in landbouwgebied Uit de toetsing aan de drempelwaarde blijkt dat in het winterjaar 2016-2017 21% van de meetplaatsen minstens éénmaal de drempelwaarde van 50 mg nitraat per liter overschrijdt. Sinds 2002 is er een daling opgetreden in het percentage meetplaatsen met overschrijding. Vanaf het winterjaar 2013-2014 blijft het percentage overschrijdingen echter stabiel op 20-21%. Ondanks de voorziene en genomen MAP5- maatregelen in de periode 2015-2018 ligt de vooropgestelde doelstelling om tegen 2018 slechts 5% meetplaatsen met overschrijding te halen niet meer binnen bereik. Uit de trendanalyse van de nitraatconcentraties per meetplaats van winterjaar 2007-2008 tot en met winterjaar 2016-2017 blijkt wel dat het percentage meetplaatsen met een significante dalende trend (38%) merkelijk groter is dan het percentage meetplaatsen met een significante stijgende trend (2%). In het winterjaar 2016-2017 overschreden de gemiddelde orthofosfaatconcentraties de milieukwaliteitsnorm op 67% van de meetplaatsen. Uit de vergelijking van de afgelopen winterjaren blijkt dat de gemiddelde orthofosfaatconcentraties in het MAP-meetnet en het percentage meetplaatsen met normoverschrijding weinig of geen trend vertonen. Uit de trendanalyse van de orthofosfaatconcentraties per meetplaats blijkt dat het percentage meetplaatsen met een significante dalende trend (4%) kleiner is dan het percentage meetplaatsen met een significante stijgende trend (19%). De fosfaatproblematiek moet dan ook meer aandacht krijgen in het mestbeleid. Extra maatregelen zijn nodig om het fosfaatprobleem aan te pakken. Algemene waterkwaliteit Mogelijke bronnen van waterverontreiniging zijn onder meer huishoudens, bedrijven, landbouw en diffuse bronnen. Voor gezinnen en bedrijven kan de verontreiniging zowel rechtstreeks als via rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI) in het oppervlaktewater terechtkomen. 4 Jaarverslag water 2016
Globaal genomen tonen de resultaten voor de algemene fysisch-chemische parameters in 2016 aan dat de kwaliteit stagneert: voor bepaalde parameters is er een lichte vooruitgang, voor andere parameters een lichte achteruitgang. De algemene kwaliteitsverbetering, zoals gemeten in de periode 2007-2013, zet zich niet altijd door. In 2016 voldoen er minder waterlichamen aan de typespecifieke norm voor de parameters opgeloste zuurstof, chemisch zuurstofverbruik, orthofosfaat en nitraat dan in vorige jaren. Voor de parameters zuurtegraad, totaal stikstof en totaal fosfor voldoen meer waterlichamen aan de normen. Verdere inspanningen om de normen te behalen, zoals deze in de stroomgebiedbeheerplannen zijn vastgesteld, zijn noodzakelijk voor het bereiken van een goede ecologische toestand in deze watersystemen. Een goede ecologische toestand vereist namelijk onder meer dat een waterlichaam goed scoort voor totaal stikstof, totaal fosfor, zuurtegraad, opgeloste zuurstof en geleidbaarheid. Pesticiden In de periode 2015-2016 voerde de VMM metingen uit van 86 pesticiden op effluenten van 16 RWZI verspreid over Vlaanderen. Er worden in totaal 26 pesticiden in meer dan 5% van de metingen in het effluent van RWZI teruggevonden. Van die 26 pesticiden worden er 20 in meer dan 50% van de meetplaatsen oppervlaktewater teruggevonden. Tevens toont een vergelijking van influent- en effluentconcentraties dat de meeste van deze pesticiden niet of slechts in zeer beperkte mate verwijderd worden op RWZI. De cijfers van de bedrijven tonen aan dat er geen systematische problemen zijn bij de bedrijfslozingen. Deze cijfers tonen aan dat pesticiden voor een significante belasting van het oppervlaktewater in Vlaanderen zorgen, en dat effluenten van RWZI voor deze pesticiden een mogelijk belangrijk aandeel hebben in de totale belasting van het oppervlaktewater in Vlaanderen. In oppervlaktewater zorgt een beperkt aantal pesticiden voor heel wat overschrijdingen van de milieukwaliteitsnorm (MKN), Predicted No Effect Concentration (PNEC) of Maximum Acceplatble Concentration (MAC). Deze PNEC en MAC zijn op dezelfde manier als de MKN afgeleid op basis van ecotoxiciteitsdata. In 2016 waren de gemiddelde concentraties van imidacloprid, flufenacet en diflufenican in respectievelijk 74%, 43% en 42% van de meetplaatsen te hoog. De maximale concentraties van diflufenican en flufenacet waren in respectievelijk 60% en 42% van de meetplaatsen te hoog. Voor stoffen waarvoor gebruiksbeperkingen en/of verbodsbepalingen zijn ingevoerd daalt op lange termijn de gemiddelde concentratie in oppervlaktewater. Voor de meeste erkende pesticiden schommelen de laatste jaren de gemiddelde concentraties rond dezelfde waarde of zijn ze voor sommige pesticiden gedaald. De analysecampagne van de VMM gebeurde in 2016 op de 10 verschillende locaties waar in Vlaanderen het oppervlaktewater gebruikt wordt voor de productie van drinkwater. Uit de meetresultaten van 2016 blijkt dat 57 pesticiden (van de 112 opgevolgde pesticiden) werden vastgesteld in het oppervlaktewater ter hoogte van de innamepunten voor drinkwater. Jaarverslag water 2016 5
Sinds 2015 meet de VMM ook een aantal pesticiden in biota. De eerste meetcampagne toont enkel overschrijdingen van de biota-mkn aan voor cis-heptachloorepoxide. Bijna 80% van alle meetplaatsen voor waterbodem vertoonde in de periode 2000-2011 geen afwijking ten opzichte van de referentiewaarde voor organochloorpesticiden (OCP s). Deze meetplaatsen worden als niet verontreinigd beoordeeld. In de laatste gemeten cyclus (2012-2015) is het aandeel van niet verontreinigde waterbodems met OCP echter gedaald van 80% naar 65%. Kwaliteit van het zwemwater Op basis van de Europese zwemwaterrichtlijn wordt het zwemwater ingedeeld in 4 verschillende klassen: uitstekend, goed, aanvaardbaar of slecht. Deze indeling gebeurt op basis van alle bacteriologische resultaten van de afgelopen 4 badseizoenen en geeft dus de gemiddelde zwemwaterkwaliteit weer. In 2016 behoorden 79 zwemwateren tot de klasse uitstekend en 7 tot de klasse goed. Net als vorig jaar was er één locatie met een aanvaardbare kwaliteit en één locatie met een slechte kwaliteit. Het aantal uitstekende zwemwateren is het hoogste ooit, vooral door de blijvende verbetering van de zwemwaterkwaliteit aan de kust. Besluit De belasting van het oppervlaktewater door bedrijven en huishoudens neemt nog steeds geleidelijk af voor de algemene parameters BZV, CZV, totaal stikstof en totaal fosfor. De metingen van nutriënten in landbouwgebied geven aan dat de belasting van het oppervlaktewater met nitraat en orthofosfaat de laatste jaren stabiel blijven en dat de doelstellingen van MAP5 niet gehaald zullen worden. Ook de resultaten voor de algemene fysisch-chemische parameters in 2016 geven aan dat de kwaliteit stagneert: voor bepaalde parameters is er een lichte vooruitgang, voor andere parameters een lichte achteruitgang. De algemene kwaliteitsverbetering, zoals gemeten in de periode 2007-2013, zet zich niet altijd door. Verdere inspanningen zullen dus nodig blijven om de normen te halen die noodzakelijk zijn voor het bereiken van een goede ecologische toestand in onze watersystemen. Voor het behalen van een goede ecologische toestand moet een waterlichaam immers goed scoren voor zowel fysische en chemische parameters als voor alle biologische waterkwaliteitsparameters. 6 Jaarverslag water 2016
REFERENTIES Vlaamse Milieumaatschappij (2017), Fysisch-chemische kwaliteit oppervlaktewater 2016. Vlaamse Milieumaatschappij (2017), Evaluatie saneringsinfrastructuur 2016. Vlaamse Milieumaatschappij (2017), Kwaliteit van het zwemwater in 2016. Vlaamse Milieumaatschappij (2017), Nutriënten in oppervlaktewater in landbouwgebied, resultaten MAPmeetnet 2016-2017. Vlaamse Milieumaatschappij (2017), Bronnen van waterverontreiniging in 2016. Vlaamse Milieumaatschappij (2017), Pesticiden 2015-2016. Jaarverslag water 2016 7
Vlaamse Milieumaatschappij Dokter De Moorstraat 24-26 9300 Aalst www.vmm.be