www.pwc.nl Transparantieverslag 2012-2013 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V.
Dit transparantieverslag heeft betrekking op PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. In dit verslag doelen we met PwC op PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. PwC is het merk waaronder member firms van PricewaterhouseCoopers International Limited (PwCIL) handelen en diensten verlenen. Samen vormen deze firms het wereldwijde PwC-netwerk, waarbinnen 180.000 mensen in 158 landen hun gedachten, ervaring en oplossingen delen bij het ontwikkelen van nieuwe perspectieven en praktisch advies. 2 PwC
Inhoud Samen vormgeven aan de audit van de toekomst 5 Kwaliteit. Dat ben ik, dat ben jij, dat zijn wij! 8 Het publiek belang staat centraal in ons proces van waardecreatie 11 De dialoog met onze stakeholders 19 Risicofactoren 25 Ons kwaliteitsbeleid en risicomanagement 31 Samenstelling van onze dienstverlening 44 Verklaring beleidsbepalers 46 Assurance-rapport van de onafhankelijke accountant 47 Bijlagen Bijlage A: De accountantsorganisatie 50 Bijlage B: Organisatiestructuur van het wereldwijde netwerk van member firms 53 Bijlage C: Vaktechnische infrastructuur en centrale ondersteuning 54 Bijlage D: Beoordeling en beloning externe accountants 58 Bijlage E: Uitwerking van de waarden en de principes uit de Code voor Accountantsorganisaties binnen PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. 60 Bijlage F: Tabel wettelijk kader 64 Bijlage G: Lijst van organisaties van openbaar belang 65 Colofon 70 Transparantieverslag 2012-2013 Inhoud 3
4 PwC Van links naar rechts: Michael de Ridder, Agnes Koops-Aukes, Fernand Izeboud, Rogier van Adrichem, Peter Jongerius en Ruud Kok.
Samen vormgeven aan de audit van de toekomst Inspire a movement that builds trust in business and beyond. Vertrouwen is voor iedere menselijke relatie, iedere transactie en alle markten het fundament. De reden om als accountant dingen wel of niet te doen, moet altijd bijdragen aan dat fundament. De grondslag van ons werk is daarmee niet anders dan in 1849 het jaar waarin de geschiedenis van PwC begint: de maatschappij moet zekerheid kunnen ontlenen aan informatie. Aan ons de opdracht er een handtekening onder te zetten die boven elke twijfel verheven is. auditproces zelf onder de loep. Verhoogde dijkbewaking waar nodig en standaardisering van controlewerkzaamheden waar mogelijk. Ons vak evolueert dus in snel tempo. De ingeslagen weg leidt ultiem naar een vorm van continuous auditing : een continue digitale beschikbaarheid van informatie, voortdurend geverifieerd door een onafhankelijke auditor. Het principe van ons werk blijft dus hetzelfde, maar de context waarin we dat doen verandert wel. De alsmaar groeiende middenklasse in opkomende economieën, de mondiale verschuiving van het economische krachtenveld, de vergrijzing, de technologische groei van de mensheid, productcycli die korter worden, de toenemende afhankelijkheid van internationale grondstoffenpolitiek. Het zijn uiteenlopende voorbeelden van gamechangers waar ondernemingen en overheden strategisch op moeten anticiperen. Tel daarbij op meer regulering, sterk groeiende digitalisering en andere verwachtingen van stakeholders en je ontkomt niet aan de conclusie dat de complexiteit van organisaties en maatschappij significant toeneemt. De rol van vertrouwen, of eigenlijk het ontbreken daarvan, is in deze constellatie groter dan ooit. Bestuurders, beleggers en andere belanghebbenden hebben een groeiende behoefte aan informatie die hen, ieder vanuit zijn of haar eigen perspectief, in staat stelt de juiste afweging te maken. Ons vak evolueert in snel tempo Het is deze veranderende context die voor ons relevant is voor de transformatie en innovatie van onze audit. In de audit van de toekomst verbinden we drie thema s: inzicht, reputatie en slimmer werken. De dingen die we (slimmer gaan) doen moeten leiden tot meer inzicht in de strategie, risico s en waardecreatieprocessen van organisaties, een bredere reikwijdte van de controle, een nauwere aansluiting op de hoog geautomatiseerde omgeving van de te controleren organisatie en een meer impactvolle communicatie met belanghebbenden bij deze organisatie. Met maar één doel: bouwen aan vertrouwen in organisaties en maatschappij. Zo ontwikkelen we automatisering waarmee we data van de klant direct kunnen inlezen en analyseren. Daarbij maken we steeds vaker gebruik van geavanceerde wiskundige methoden. We volgen nauwlettend de ontwikkelingen op het gebied van een nieuwe open internetstandaard (XBRL) om financiële en administratieve gegevens uit te wisselen. We investeren in kwaliteitsborgingssystemen, dossieropbouw, documentatie, controleondersteunende software, best practices, compliance, transparantie- (verslagen) en opleiding. Verder maken we steeds vaker gebruik van zogenoemde e-checks, waarmee we nagaan of een jaarrekening voldoet aan de vereisten en de richtlijnen voor de jaarverslaggeving. Zo kennen we e-checks voor IFRS en Dutch GAAP, al dan niet toegesneden op bijvoorbeeld woningcorporaties en verzekeraars. Ook nemen we het Mensen blijven het verschil maken De angst dat de computer het accountantsberoep overbodig maakt, is niet op zijn plaats. Het metier van de accountant verandert niet wezenlijk. De kern blijft professioneel-kritische oordeelsvorming. Daarvoor is kennis van verslaggevingsvereisten, fraude, financiële instrumenten, risicobeheersing en complexe accountingen waarderingsvraagstukken van essentieel belang. Ook de inschatting in welke mate de accountant kan steunen op de interne beheersing van de gecontroleerde organisatie blijft mensenwerk. Net als het verkrijgen van inzicht in organisatiecultuur en gedrag; twee fundamentele drivers van het waardecreatieproces. Wel vragen de ontwikkelingen om een andere werkwijze. Bij het innoveren van onze op risico georiënteerde audit speelt verdere automatisering een grote rol. Kwaliteit staat daarbij voorop. Veel meer dan voorheen besteden we aandacht aan het doorgronden van de strategie en het risicoprofiel van een organisatie en aan het verkrijgen van zekerheid over de mate waarin deze organisatie de interne beheersing op orde heeft. Onze controlewerkzaamheden winnen daarmee aan diepgang en impact, wat beantwoordt aan de maatschappelijke roep dat het accountantsberoep een meer signalerende, waarschuwende en corrigerende rol moet vervullen. Een bijkomende uitdaging is om die rol op een gepaste manier maatschappij breed zichtbaar te maken. Transparantieverslag 2012-2013 Samen vormgeven aan de audit van de toekomst 5
De accountancy heeft een sterke behoefte aan mensen die vormgeven aan deze transformatie, die een scherp oog hebben voor maatschappelijke belangen en die de morele plicht voelen om organisaties te wijzen op het belang van een kwalitatief hoogwaardige controle. Maar ook aan mensen die leidend zijn in het debat over controle- en verslaggevingsstandaarden en die bijdragen aan een cultuur die een nieuwe generatie talentvolle accountants aanspreekt. Jonge professionals die op hun beurt weer inspirerend zijn voor anderen bij het bouwen aan vertrouwen in organisaties en maatschappij. Dat vraagt om integriteit, zekerheid, geloof, eerlijkheid en een professioneel-kritische houding. maatschappelijke verkeer onze opdrachtgever. Ook de gecontroleerde onderneming begrijpt vandaag de dag dat de maatschappij vraagt om meer transparantie. We juichen het dan ook toe dat er tijdens aandeelhoudersvergaderingen meer interactie plaatsvindt tussen accountant en aandeelhouder waar het gaat om controlewerkwerkzaamheden en bevindingen. Onze actievere rol is niet onopgemerkt gebleven bij beleggers verenigingen. Daarnaast krijgen wij positieve feedback op onze verbeterde controleplannen, rapportages interimbevindingen en accountantsverslagen. De bondige formuleringen en grafische elementen stellen bestuurders en commis - sarissen beter in staat om verbeterpunten op te pakken. Modernisering verslaggeving en verbreding controle vereist De maatschappij verwacht van accountants dat ze in de controleverklaring explicieter zijn over de toekomst. Om die reden is een rondetafelgesprek in de Tweede Kamer in juni door ons aangegrepen om te pleiten voor modernisering van verslaggeving en verbreding van de reikwijdte van de accountantscontrole. Verslaggeving moet niet alleen duidelijk maken hoeveel geld een onderneming verdient, maar ook hoe die onderneming het verdient. Ook moeten jaarverslagen dieper ingaan op risico s. Daarvoor is er in de wet meer richting nodig over wat er aan niet-financiële informatie in het jaarverslag moet staan. Ook zijn wij van mening dat de rol van de raad van Belang van wereldwijd netwerk groeit De transformatie van onze audit gaat gepaard met grote investeringen. Accountancy is geworden tot een kapitaalintensieve sector. PwC heeft binnen het wereldwijde netwerk honderden miljoenen euro s geïnvesteerd in de ontwikkeling van auditsoftware en controlemethodieken. Een van de uitdagingen daarbij is om nauw aan te sluiten bij de snel veranderende (IT-)werkomgeving van de klant. Ook investeren we fors in de opleiding van onze mensen. In het afgelopen boekjaar 350.000 uur. Dat is gemiddeld bijna tweehonderd uur per professional. Door de samenwerking binnen ons wereldwijde netwerk in het bijzonder binnen PwC Europe tussen Duitsland, Nederland en Oostenrijk verder te intensiveren, beogen we de uitwisseling van kennis en marktspecialisten te stimuleren, onze innovatiekracht te versterken en onze slagkracht te vergroten. Het is een van de antwoorden op de kapitaalintensivering binnen onze sector. Duidelijk zijn over bevindingen De transformatie van onze audit richt zich ook op een meer impactvolle communicatie. De accountant wordt uitgedaagd om zijn rol als vertrouwenspersoon van het maat - schappelijk verkeer nadrukkelijker in te vullen. Want uiteindelijk is het Als de maatschappij wil dat de accountant meer moet zeggen, geef hem dan ook de wettelijke ruimte om meer te zeggen. Accountants hebben daarnaast een taak hun observaties publiekelijk te delen als ze voor de maatschappij van belang zijn. In juli heeft de International Auditing and Assurance Standards Board (IAASB) een ontwerp voor een meer informatieve, meer op de onderneming toegespitste controleverklaring gepubliceerd. Een van de voorstellen is dat accountants aangeven wat de belangrijkste zaken zijn waar de lezer van de jaarrekening op moet letten. Ook daagt het IAASB-ontwerp de accountant uit nadrukkelijker iets te zeggen over de continuïteit van de onderneming. We delen de mening van IAASB-voorzitter Arnold Schilder dat de wijzigingen cruciaal zijn voor de veronderstelde waarde van de controle verklaring en dus voor de relevantie van het accountantsberoep. PwC zal zich daarom actief opstellen in de discussie over de timing van de implementatie in Nederland. commissarissen, die toeziet op een meer geïntegreerde verslaggeving, explicieter moet worden benoemd door de wetgever. Afgelopen voorjaar heeft de International Integrated Reporting Council (IIRC) een nieuw raamwerk voor geïntegreerde verslaggeving gepubliceerd. Het raamwerk is ontwikkeld in samenwerking met meer dan 85 ondernemingen, standaardsetters, investeerders en accountants die aan het pilotprogramma van de IIRC meedoen, waaronder PwC. Nu al zien we dat veel ondernemingen zichzelf de plicht opleggen om over meer zaken dan alleen financiële gegevens te rapporten. Dan gaat het bijvoorbeeld over CO 2 of mensenrechten. Tegelijkertijd zien we nog grote verschillen tussen pioniers en achterblijvers. Het nieuwe raamwerk biedt organisaties een goede manier om het totaal aan waardebepalende factoren voor het voetlicht te brengen bij belanghebbenden. Inzicht hierin verhoogt vertrouwen en verlaagt maatschappelijke kosten. 6 PwC
Ook het accountantsoordeel zelf kan aan overtuigingskracht en reikwijdte winnen. Als de maatschappij wil dat de accountant meer moet zeggen, geef hem dan ook de wettelijke ruimte om meer te zeggen. Zo zou de accountant kunnen toetsen of een bedrijf voldoende duidelijk maakt wat zijn verdienmodel is en of het de beschreven risico s herkent. In het eerder genoemde rondetafelgesprek in de Tweede Kamer hebben we daarom gepleit voor aanpassing van de wet. Nieuwe wetgeving heeft impact op onze markten De Nederlandse auditmarkt komt dit jaar volop in beweging als gevolg van de invoering van de Wet op het accountantsberoep (Wab). Met ingang van 1 januari 2016 zijn accountantsorganisaties bij organisaties van openbaar belang (OOB) verplicht te rouleren nadat zij acht aaneengesloten jaren de wettelijke controle hebben verricht. De overgang naar de Wab, die naast verplichte kantoorroulatie ook een strikte scheiding tussen advies en controle bij OOB s regelt, verliep stroef en verdiende niet de schoonheidsprijs. Na kritiek vanuit de Raad van State en de Eerste Kamer is de overgangstermijn voor kantoorroulatie verlengd tot 2015. Ondanks die op zichzelf positieve ontwikkeling heeft de nieuwe wetgeving ons voor een zoektocht geplaatst naar de juiste interpretatie ervan. Wij zijn ons bewust van onze voorbeeldfunctie, maar als accountants organisatie hechten wij ook aan een verantwoorde transitie. We moeten voorkomen dat internationaal vertakte ondernemingen verplicht zijn in korte tijd van zowel adviseur als controlerend accountant te wisselen. Op basis van ons eigen onderzoek hebben wij bij drie klanten contracten ontbonden en in dialoog met de AFM hebben wij bij 25 klanten contracten aangepast. Daarbij heeft de verduidelijking van de minister van Financiën in antwoord op Kamervragen een belangrijke rol gespeeld. De minister van Financiën speelt ook op een ander accountancydossier een belangrijke rol. In reactie op de aanhoudende roep vanuit de Tweede Kamer en vanuit de accountancysector heeft de minister wetgeving voorgesteld die kantoorspecifieke rapportage door toezichthouder AFM vanaf 2014 mogelijk maakt. Dit is een logische volgende stap in de ontwikkeling van het toezicht. Kantoorspecifieke rapportage zoals in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk draagt bij aan transparantie over de kwaliteit van kantoren, bevordert de concurrentie en voorkomt dat kantoren over één kam worden geschoren. De minister wil de plicht tot geheimhouding opheffen, maar introduceert geen plicht voor de AFM om per kantoor een kwaliteitsrapport te publiceren. De AFM houdt dus keuzevrijheid. Het voorstel is daarmee een stap vooruit, maar gaat wat ons betreft nog niet ver genoeg. Wij zullen ons daarom hard blijven maken voor een wettelijke verplichting om toezichtsrapporten per kantoor te publiceren. Kwaliteit beste borging publiek belang Het afstand nemen van oude vanzelfsprekendheden vormt een worsteling. Een nauwe aansluiting bij en een intensievere dialoog met stakeholders helpt ons om de verbinding met de maatschappij te versterken. Daarbij zien we een kritische rol weggelegd voor de Commissie Publiek Belang. Dit nieuwe toezichtsorgaan is per 1 juli jongstleden ingesteld en bestaat uit de externe leden Nout Wellink (voorzitter), Yvonne van Rooy, Frits Oldenburg, Cees van Rijn en tevens de voorzitter en een lid van onze Local Oversight Board. De pluriformiteit van de commissie de externe leden hebben hun sporen verdiend in het financiële toezicht, de politiek, het openbaar bestuur, de wetenschap, het recht en het bedrijfsleven vormt een belangrijk element in het streven naar het vergroten van (het vertrouwen in) de kwaliteit van ons werk en verdere borging van het publieke belang in de bedrijfsvoering van onze accountantsorganisatie. Hoe je het ook wendt of keert, uiteindelijk is kwaliteit leveren de beste waarborg voor het publiek belang. Aan de door ons gewenste kwaliteit doen we geen concessies. Om te zorgen dat al onze mensen doordrongen zijn van het belang van kwaliteit voeren we onder de noemer Quality XXL een doorlopende interne kwaliteitscampagne. De campagne draait om bewustzijn, omgaan met dilemma s, lessons learned, het belang van consulteren, correcte dossieropbouw, verantwoord leiderschap, elkaar aanspreken op gedrag en het daadwerkelijk toetsen van zowel vaktechnische kennis als kennis van onze kwaliteitshandboeken. Ik krijg veel energie van de grote betrokkenheid van onze mensen bij de kwaliteit van hun werk. De intrinsieke motivatie om elke dag vakwerk af te leveren is diep geworteld in onze organisatie. Dit transparantieverslag laat zien op welke wijze PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. kwaliteit en onafhankelijkheid borgt. Ook kunt u kennisnemen van de resultaten van interne reviews en van de toetsingsbevindingen van onze externe toezichthouder. Maar bovenal willen wij u met dit transparantieverslag inzicht bieden in hoe wij samen met onze stakeholders vormgeven aan de audit van de toekomst. Met maar één doel: bouwen aan vertrouwen in organisaties en maatschappij. Michael de Ridder, voorzitter directie PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. Transparantieverslag 2012-2013 Samen vormgeven aan de audit van de toekomst 7
Kwaliteit. Dat ben ik, dat ben jij, dat zijn wij! Het leveren van kwalitatief hoogstaande dienstverlening is het fundament waarop onze strategie is gebouwd. Kwaliteit betekent voor ons meer dan het voldoen aan wetten en beroepsregels. Het gaat ook om de manier waarop wij toegevoegde waarde leveren aan onze klanten en in de behoefte van het maatschappelijk verkeer voorzien. Ons kwaliteitsbeheersings- en controlesysteem zorgt ervoor dat we naar ons beste vermogen handelen in overeenstemming met geldende wet- en regelgeving. Ons kwaliteitsbeheersings- en controlesysteem steunt op zeven pijlers. We monitoren voortdurend het bestaan en de werking van dit systeem en blijven het continu verbeteren. Hoe we dat doen kunt u lezen in dit transparantieverslag. Onderscheidende kwaliteit Tone from the top Onze mensen Governance- en verantwoordingsstructuur Raamwerk voor risicomanagement Vaktechnische infrastructuur en centrale ondersteuning Onze controlemethodiek Om te zorgen dat iedere medewerker doordrongen blijft van het belang van onderscheidende kwaliteit, hebben we afgelopen boekjaar onze interne kwaliteitscampagne, die we begin 2012 onder de naam Quality XXL zijn begonnen, verder geïntensiveerd. Het doel is het thema kwaliteit voortdurend onder de aandacht te brengen. Het thema van de campagne is: Kwaliteit. Dat ben ik, dat ben jij, dat zijn wij! Daarmee onderstrepen we dat iedere PwC er zelf verantwoordelijkheid moet nemen. We houden onze medewerkers voor dat ze zich voortdurend moeten afvragen wat ze zelf binnen hun team kunnen doen om de kwaliteit van de audit te verbeteren. Wat heb je van de andere teamleden nodig om dit voor elkaar te krijgen? En ten slotte, wat kun je samen bereiken als je echt als een team werkt? Via onder andere onze jaarlijkse Summerschool, webcasts, nieuwsbrieven, filmpjes en posters hebben we de campagne intern onder de aandacht gebracht. Verspreid in dit verslag vindt u daarvan enkele voorbeelden. Verder vormt de campagne een vast onderdeel van reguliere trainingen en opleidingen. Klacht- en Meldingsregeling 8 PwC
302 mln 329 mln Omzet PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. (x 1 mln.) 2012/2013 2011/2012 Wettelijke jaarrekeningcontroles 161 165 Overige jaarrekeningcontroles 54 60 Overige verklaringen en assurancerapportages 22 24 Assurancegerelateerde diensten 26 36 Subtotaal assurancedienstverlening 263 285 Overige dienstverlening 13 14 Aandeel omzet PricewaterhouseCoopers Compliance Services B.V. en PricewaterhouseCoopers Certification B.V. 26 30 Geconsolideerde omzet 302 329 Transparantieverslag 2012-2013 Kwaliteit. Dat ben ik, dat ben jij, dat zijn wij! 9
Ik vraag door als ik het niet begrijp Wietse de Heer, senior associate Kwaliteit. Dat ben ik! Quality XXL 10 PwC
Het publiek belang staat centraal in ons proces van waardecreatie Het geven van zekerheid over informatie is de kernactiviteit van PricewaterhouseCoopers Accountants N.V., de houder van de vergunning op grond van artikel 5 Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta, zie ook bijlagen A en B). Door met onze dienst - verlening zekerheid toe te voegen aan informatie geven we de gebruikers van die informatie nieuwe inzichten, zodat zij tot betere besluitvorming kunnen komen. Op die manier versterken we het vertrouwen in organisaties en in de maatschappij. Anders gezegd: het publiek belang staat centraal in onze dienstverlening. Door het afgeven van een controleverklaring voegen onze accountants vertrouwen toe aan informatie die is opgenomen in financiële verantwoordingen van een organisatie. In toenemende mate doen we dat ook door assurance te geven bij processen en nietfinanciële informatie, zoals duurzaamheidsverslagen, CO 2 -emissierapportages, IT-systemen, interne beheersingssystemen, het naleven van kwaliteitscriteria, subsidieverantwoordingen en naleving van specifieke wetgeving. Dit alles binnen de op onze organisatie en onze werkzaamheden van toepassing zijnde wet- en regelgeving en onze gedragscode. Wij verwachten dat door het steeds complexer worden van de maatschappij de behoefte aan assurance verder toeneemt. Wij zien het als een uitdaging om deze maatschappelijke behoefte in te vullen en vinden het onze taak bij te dragen aan meer vertrouwen in de (financiële) markten en de maatschappij in het algemeen. We spelen daarom een actieve rol in het debat over het vervullen van de maatschappelijke wens dat bedrijven en organisaties zich verantwoordelijk gedragen en daarover verantwoording afleggen. Stakeholders, inclusief de maatschappij in brede zin, willen dat organisaties meer laten zien hoe zij waarde creëren, welke (maatschappelijke) risico s daar tegenover staan en hoe zij die beheersen, hoe bestuurders worden beloond en hoe houdbaar het bedrijfsmodel is. De nieuwe vorm van verslaggeving over deze onderwerpen, ook wel integrated reporting genoemd, is sterk in opkomst. Wij juichen deze ontwikkeling toe. Ook gaan er steeds meer stemmen op om ook het (integrated) jaarverslag te laten controleren door de externe accountant, een rol die verdergaat dan de huidige verenigbaarheidstoets van het jaarverslag met de jaarrekening. Wij vinden dat een stap in de goede richting, evenals de ontwikkeling naar een controleverklaring met betere en meer specifieke informatie, mits deze zaken in internationaal verband worden ingevoerd en in wet- en regel geving worden vastgelegd. Onze mensen zijn ons belangrijkste kapitaal Wij kunnen alleen bestaan als wat wij doen relevant is voor de maatschappij, onze klanten en onze mensen, oftewel waarde heeft voor onze stakeholders. Wij leveren geen stoffelijke producten, maar diensten die gemaakt en geleverd worden door mensen. Zij zijn ons belangrijkste kapitaal. Transparantieverslag 2012-2013 Het publiek belang staat centraal in ons proces van waardecreatie 11
Wij trekken daarom talentvolle medewerkers aan en leiden ze verder op. Zij bouwen gedurende hun loopbaan aan bredere en meer diepgaande kennis en ervaring. De maatschappelijke rol van onze professional De kern, zoals in de figuur hiernaast weergegeven, beschrijft de basis - kenmerken van iedere PwC-professional. Hij of zij is integer, accountable en bovenal onafhankelijk. De PwC-professional weet dat hij of zij relevant is voor de maat - schappij, een brede maatschappelijke visie moet hebben, een onafhankelijk denker moet zijn en dat PwC zelf ook verantwoording moet en wil afleggen. De tweede schil gaat in op de doel - stellingen van de PwC-professional, waarvan onderscheidende kwaliteit de belangrijkste is. Hij of zij wil door zijn of haar werk bijdragen aan de bescherming van financiële belangen (risicoreductie) en aan transparantie in de financiële markten. Daardoor werkt hij of zij mee aan het scheppen van gunstige randvoorwaarden voor het zakendoen ( business enabler ). De PwC-professional heeft een open en eerlijke dialoog met directverantwoordelijken, raden van commissarissen en raden van toezicht. De derde schil is de resultante van de vorige twee en geeft daarmee de maatschappelijke waarde aan van de PwC-professional uitmondend in een verhoogd vertrouwen. Behalve in dit hoofdstuk geven we in het hoofdstuk Ons kwaliteitsbeleid en risicomanagement aan op welke wijze we binnen PwC de genoemde basiskenmerken, competenties en doelstellingen van iedere individuele PwC-professional stimuleren, monitoren en meten. De eerste schil beschrijft de competenties van iedere PwC-professional. Hij of zij bouwt gedurende zijn of haar loopbaan aan steeds meer diepgaande en bredere ervaring. Hij of zij is een echte expert in zijn of haar vakgebied. Hij of zij weet tegelijkertijd wanneer andere experts ingeschakeld moeten worden. Die samenwerking en kennisdeling tussen de verschillende specialisten en waar mogelijk tussen onze takken van dienstverlening (Assurance, Tax & HRS en Advisory) creëren oplossingen voor belangrijke problemen. Risicoreductie Onderscheidende kwaliteit Ruime ervaring Verhogen vertrouwen Onderscheidende kwaliteit Nieuwe perspectieven Integer Onafhankelijk Accountable Open dialoog Kennis en kunde Business enabler Onderscheidende kwaliteit Oplossen belangrijke problemen 12 PwC
Excellence Teamwork Leadership De persoonlijke waarden van onze professional Klanten en de maatschappij moeten blind kunnen varen op onze vakkennis, onze integriteit, onze professioneel-kritische houding en onze onafhankelijkheid. Veel zaken die daaraan raken, zijn behalve in onze procedures ook vastgelegd in onze (wereldwijde) gedragscode, getiteld Onze manier van werken (zie ook http://www.pwc.nl/nl/onze-organisatie/ gedragscode.jhtml). De gedragscode maakt kort en bondig duidelijk waar wij voor staan en wat er van ons wordt verwacht. Bovendien zijn er externe gedrags- en beroepsregels waaraan iedereen binnen PwC zich moet houden. Bij overtreding van de interne of externe regels volgen disciplinaire maatregelen. In de praktijk betekent dit dat wij verwachten dat iedere PwC er zich respectvol, waardig, eerlijk en beleefd gedraagt. Discriminatie, pesterijen of ongewenste intimiteiten zijn voor ons onacceptabel. Wij verwachten van onze medewerkers dat zij niet alleen de richtlijnen uit de gedragscode kennen, begrijpen en in de dagelijkse praktijk toepassen, maar ook de kernwaarden waarop ze zijn gebaseerd onderschrijven. We hebben onze gedragscode bewust algemeen gehouden. Niet voor elke situatie is namelijk een regel te bedenken. We gaan uit van principes die voldoende kaders bieden. Iedere PwC er is zelf verantwoordelijk voor het openstaan voor feedback op zijn of haar gedrag of voor het aanspreken van een collega als hij of zij iets signaleert dat in strijd is met onze gedragscode. Wij denken dat onze medewerkers prima in staat zijn zelf deze verantwoorde afwegingen te maken en hierbij de hulp van collega s in te roepen. Ons credo is niet voor niets: de grootste fout die je kunt maken, is de fout die je alleen maakt. De gedragscode en bijbehorende klacht- en meldingsregeling zijn voor alle medewerkers beschikbaar en nieuwe medewerkers krijgen een digitale training (e-learning) over de gedragscode. Het omgaan met dilemma s vormt eveneens een verplicht onderdeel van ons learningen developmentprogramma, waarbij de nadruk ligt op het hebben van een professioneel-kritische houding. Onze kernwaarden zijn: Excellence houdt een concrete belofte in aan onze klanten en de maatschappij. Zij mogen rekenen op onderscheidende kwaliteit, waarbij we streven naar het overtreffen van de verwachtingen. Wij doen wat wij beloven en leveren meer toegevoegde waarde dan van ons wordt verwacht. Wij bereiken een optimale dienstverlening door onafhankelijkheid, innovatie, kennisontwikkeling en scherpte. Teamwork staat voor samenwerking, zowel met de klant als met collega s. Kennisdeling en het benaderen van een vraagstuk vanuit verschillende invalshoeken verbeteren de kwaliteit van ons werk. Teamwork slaat ook op efficiency. Onze klanten mogen ervan uitgaan dat wij onze mensen en middelen op de meest effectieve manier inzetten. Om effectief teamwork te bereiken, staan sterke onderlinge relaties, respect en uitwisseling centraal. Leadership gaat over een gewenste houding. In onze managementdevelop mentprogramma s staat het besef van verantwoord leiderschap centraal. Dit heeft betrekking op gedrag; het is een manier van handelen en denken om verantwoordelijkheid te nemen en duurzame relaties op te bouwen. Het gaat hierbij ook om het ontwikkelen van een brede maatschappelijke visie. Een visie met moed die anderen inspireert en motiveert met persoonlijke integriteit, waarbij zelfreflectie de basis is. Onze partners en directors hebben hierin een voortrekkersfunctie. De tone from the top is cruciaal in het creëren van een cultuur waarin het naleven van de voorschriften, onze gedragscode en ongeschreven fatsoensregels vanzelfsprekend is. Kennisontwikkeling en kennisdeling Zoals gezegd hebben onze klanten te maken met complexe vraagstukken in een onzekere omgeving. Zij verwachten van hun accountant dan ook niet alleen een zuiver vaktechnische oplossing. Zij willen een dienstverlener die zich verplaatst in hun positie, de maatschappelijke context begrijpt waarbinnen zij opereren, die kennis deelt en de oplossingen aandraagt waarmee ze echt verder kunnen. Van onze medewerkers verwachten we daarom niet alleen een hoge mate van vakkennis, maar ook de sociale vaardigheden om te kunnen investeren in een goede relatie met de klant. Opleidingen Om daarvoor te zorgen hebben we een uitgebreid programma van externe en interne opleidingen. Dit bestaat uit een afgewogen mix van vaktechnische trainingen, persoonlijke vaardigheidstrainingen en management development - programma s. Transparantieverslag 2012-2013 Het publiek belang staat centraal in ons proces van waardecreatie 13
Brede opleiding maakt keuze voor associates gemakkelijker Startende accountants, associates, hebben behoefte aan een brede ontwikkeling. Opleidingen moeten dus vooral niet bedoeld zijn om iedereen klaar te stomen voor hetzelfde kunstje. Vanuit die gedachte startte op 1 september 2012 The Associate Academy: het nieuwe instroommodel bij PwC voor associates. Binnen dit programma leren associates eerst zoveel mogelijk industrieën, markten en specialisaties kennen. Na twee jaar maken ze dan pas een keuze. Begeleid door ervaren coaches krijgt iedereen de kans zijn of haar talenten te ontwikkelen en bouwen de nieuwe associates een betere band op met onze organisatie. Afgelopen boekjaar doorliepen bijna 150 associates The Associate Academy. In het nieuwe boekjaar starten circa 120 nieuwkomers, waarmee The Associate Academy uit ongeveer 270 collega s bestaat. Hiernaast vertellen enkele associates over hun ervaringen. Hannah Weerman: Tot nu toe is mijn werk heel erg gevarieerd. Ik zit bij verschillende klanten in verschillende sectoren van verschillende omvang. The Associate Academy biedt mij op deze manier de kans om na twee jaar een goede keuze te maken in welke industrie ik mij ga specialiseren. Tevens zorgt dit ervoor dat je breed opgeleid wordt en beter inzicht krijgt in de audit. Werner van Egeraat: Binnen The Associate Academy besteden we niet alleen aandacht aan vaktechnische elementen. Ook sociale vaardigheden komen aan bod. De trainingen zijn gericht op de werkzaamheden die je op dat moment bij klanten verricht. Daardoor kan ik mijn nieuwe kennis direct in de praktijk toepassen. Imen Boussaid: Het grootste pluspunt aan The Associate Academy is dat ik een zeer gevarieerd en breed klantenpakket krijg aangeboden. Daardoor kan ik goed ervaren welke branches mij wel of niet aanspreken. 14 PwC
Vaktechnische trainingen bevatten de aandachtsgebieden die we signaleren tijdens interne en externe dossierreviews, verplichte educatie-onderwerpen en overige leerpunten (waaronder het professioneel-kritisch zijn). Persoonlijke vaardigheidstrainingen richten zich onder meer op effectief communiceren. In onze managementdevelopment programma s worden leiderschaps- en overige kwaliteiten tot verdere ontwikkeling gebracht. Wij besteden verder veel aandacht aan het coachen van mensen. Om zo goed mogelijk in te spelen op de wensen van jongeren op de arbeidsmarkt, die de voorkeur geven aan een brede ontwikkeling en een goede begeleiding daarbij, hebben we met ingang van september 2012 The Associate Academy opgezet (zie kader Brede opleiding maakt keuze voor associates gemakkelijker ). Afgelopen boekjaar hebben we binnen Assurance bijna 350.000 uur besteed aan trainingen, bijna 200 uur per persoon. In het totaal aantal opleidingsuren zijn bijna 180.000 uur aan externe training opgenomen. Het gaat dan vooral om RA-opleidingen. Afgelopen boekjaar behaalden 61 (2012: 85) van onze professionals hun RA-kwalificatie. Vooral de ontwikkeling van onze formatie veroorzaakt de fluctuatie van het aantal uren ten opzichte van vorig jaar. Het aantal uren dat we hebben besteed aan interne trainingen (zoals de Summerschool), is ruim 150.000. De stijging van het aantal interne opleidingsuren ten opzichte van vorig jaar wordt onder andere veroorzaakt door extra inspanningen ten aanzien van het hebben van een professioneelkritische houding (in de vorm van een extra halve dag Summerschool) en auditmethodologie. In lijn met de daling van onze omzet is onze formatie het afgelopen jaar gekrompen. Meer mensen dan er nieuw in dienst zijn getreden, hebben hun carrière elders voortgezet. De uitstroom ligt boven het gebruikelijke niveau, mede omdat de uitstroom in het voorgaande boekjaar relatief laag was voor onze organisatie. We blijven zorgen voor een instroom van net-afgestudeerden, omdat het voor de toekomst van onze organisatie van belang is voortdurend nieuwe jaarlagen aan onze organisatie toe te voegen. Ook profes sionals die elders al hebben bewezen over de door ons gewenste kwaliteiten te beschikken, voegen wij graag aan onze formatie toe. Kerncijfers transparantieverslag (1 van 4) Afgelopen boekjaar zijn 135 professionals hun carrière gestart in onze praktijk. Van de 135 starters komt 71% van de universiteit, 24% van het HBO en de resterende 5% van het VWO. De waarde die wij voor de maatschappij creëren krijgt ook vorm in de mensen die besluiten hun carrière buiten PwC voort te zetten. Afgelopen jaar vertrokken 270 professionals uit onze accountantsorganisatie (2011/2012: 161). Daarvan komt een aanzienlijk deel terecht op financiële (top)posities in bedrijven en organisaties. Eenheden 2012/2013 2011/2012 Starters 1 Personen 135 252 Uitstroom 2 Personen 270 161 Internationale mobiliteit 3 Van internationaal naar Nederland Personen 9 23 Van Nederland naar internationaal Personen 15 19 Vrouwen In % 19 15 Mannen In % 18 10 0-3 jaar ervaring In % 14 8 3-6 jaar ervaring In % 18 11 6+ jaar ervaring In % 23 17 Trainingsuren Per persoon 5 Uren per FTE 198 205 Externe training Uren 179.726 222.556 Interne training Uren 151.599 137.756 Ontwikkelen en geven training Uren 17.597 17.256 Dissertatie/promotie Uren 245 594 Totaal Uren 349.167 378.162 1) Instroom op het niveau van junior associate tot en met senior associate, exclusief expats. 2) Uitstroom tot en met niveau van director, exclusief expats. 3) Uitzendingen langer dan één jaar. 4) Op basis van fulltime equivalent (FTE), exclusief expats. 5) Per persoon is hier gelijk aan fulltime equivalent (FTE), inclusief partners en support staff. Transparantieverslag 2012-2013 Het publiek belang staat centraal in ons proces van waardecreatie 15
Strategisch rapporteren over alternatief winstbegrip Zorgen over strategisch rapportagegedrag rechtvaardigen het opleggen van restricties aan het rapporteren van alternatieve prestatiemaatstaven niet. Dat stelt PwC er Arjan Brouwer naar aanleiding van zijn promotieonderzoek naar strategische rapportage van alternatieve winstbegrippen in de Europese Unie. Hij is op 15 januari 2013 gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam en kreeg naar aanleiding van zijn proefschrift de nodige aandacht in de media (onder andere Het Financieele Dagblad). Alternatieve winstbegrippen moeten de gebruiker van de jaarrekening aanvullende relevante informatie verschaffen bij het nemen van beslissingen. Maar uit Brouwers onderzoek blijkt dat bij de keuze om als onderneming een begrip wel of niet te rapporteren, strategische motieven een belangrijke rol spelen. Ondernemingen rapporteren sinds eind jaren negentig in toenemende mate een grote diversiteit aan prestatiemaatstaven. De toename in rapportage en het gebruik van alternatieve prestatiemaatstaven hebben geleid tot discussie en zorgen bij toezichthouders. Er bestaan namelijk grote verschillen tussen EU-landen en de winstbegrippen die ondernemingen gebruiken. Harmonisatie van verslaggevingsregels, zoals de invoering van IFRS, heeft hier maar beperkt invloed op gehad. De discussie over verdere uniformering, waarbij alternatieve winstbegrippen een prominente rol spelen, wordt nog steeds gevoerd. Tegenstanders zeggen dat gebruikers meer baat hebben bij inzicht in de ondernemingsspecifieke informatie waarmee het management de onderneming aanstuurt. Ik concludeer dat de rapportage van alternatieve winstbegrippen de financiële informatie verrijkt, vertelt Brouwer. Zorgen over strategisch rapportagegedrag rechtvaardigen het opleggen van restricties aan het rapporteren van alternatieve prestatiemaatstaven niet. Maar analisten en investeerders moeten wel alert zijn op het feit dat de keuze van een onderneming om een bepaald winstbegrip wel of niet te rapporteren, kan zijn ingegeven door strategische motieven, aldus Brouwer, die toezichthouders nog wel een alternatief aanreikt: In plaats van restricties zou het passender zijn om ondernemingen te verplichten zowel een genormaliseerde prestatiemaatstaf te rapporteren als een prestatiemaatstaf die afschrijvingen buiten beschouwing laat. Dit voorkomt volgens Brouwer dat strategische motieven invloed hebben op het type prestatiemaatstaf dat wordt gerapporteerd aan de gebruikers van de jaarrekening. Tegelijkertijd wordt zo gewaarborgd dat de verstrekking van relevante informatie aan hen wordt gecontinueerd. 16 PwC
Zij nemen de bij PwC opgebouwde kennis en ervaring mee en zetten die op andere manieren in. Wij zijn er trots op dat deze ambassadeurs een belangrijke bijdrage leveren aan de kwaliteit van de bedrijfsvoering bij hun nieuwe werkgevers. Multidisciplinaire teams In onze dienstverlening werken we zoveel mogelijk met multidisciplinaire teams. Afhankelijk van de opdracht brengen we de kennisdisciplines bij elkaar die in onze ogen de meeste toegevoegde waarde voor die klant creëren. Uiteraard houden wij ons hierbij aan de wetgeving die beperkingen oplegt aan het combineren van bepaalde diensten. Mobiliteit In onze ogen draagt mobiliteit bij aan een betere interne kennisdeling en aan het ontwikkelen van een wendbare, flexibele organisatie. Wij hechten daarom veel waarde aan (internationale) uitzendingen, omdat die bijdragen aan de persoonlijke en professionele ontwikkeling van onze medewerkers en (dus) aan de kwaliteit van de dienst - verlening. Er vinden uitzendingen plaats tussen kantoren, specialismen en landen waarbij we investeren in de kwaliteit van onze dienstverlening in (strategisch belangrijke) sectoren. Zo waren er afgelopen boekjaar vijftien nieuwe internationale uitzendingen van Nederlandse professionals naar het buitenland (waaronder één partner) en negen professionals die vanuit het inter - nationale netwerk de Nederlandse praktijk hebben versterkt. De ontwikkeling in het aantal uitzendingen ten opzichte van vorig jaar ligt in lijn met de ontwikkeling in de formatie, maar onder ons ambitieniveau. Externe kennisdeling Onderdeel van onze maatschappelijke rol is dat we onze kennis delen met onze externe stakeholders via onder meer onze rapporten, publicaties, online platformen en via het organiseren van bijeenkomsten. We maken steeds meer gebruik van social media om onze visie over bepaalde thema s te delen. Daarnaast onderhouden we netwerken met onder anderen commissarissen, CEO s en CFO s. Voor deze groepen organiseren we bijeenkomsten met als belangrijkste doel kennis te delen en ervaringen uit te wisselen. Ons opleidingsinstituut voor externen, the Academy, biedt cursussen en seminars aan, bijvoorbeeld op assurancegerelateerde vlakken als governance, toezicht en verslaggeving, maar ook op de gebieden bedrijfsvoering en fiscale zaken. Afgelopen boekjaar volgden 4.707 cursisten één of meer van de in totaal 323 trainingsdagen. De cursisten zijn vaak afkomstig van financiële en fiscale afdelingen van bedrijven en organisaties. Verder wisselen we veel kennis uit met onze relaties, zoals universiteiten en onderzoeksinstituten. Mensen met onderzoekstalent en vruchtbare ideeën krijgen de ruimte en de tijd om te promoveren. Een aantal mensen combineert hun werk bij PwC met het doceren en het doen van onderzoek op een universiteit (zie kader Strategisch rapporteren over alternatief winstbegrip ). Binnen PwC Nederland zijn zestien professionals hoogleraar. Transparantieverslag 2012-2013 Het publiek belang staat centraal in ons proces van waardecreatie 17
Ik ben verantwoordelijk, want het is ook mijn werk Alice Nottet, manager Kwaliteit. Dat ben ik! Quality XXL 18 PwC
De dialoog met onze stakeholders Een brede groep van stakeholders bepaalt de manier waarop wij waarde creëren. We voeren daarom een intensieve dialoog met deze groep. Zij geven ons een aantal boodschappen mee: focus op zaken die belangrijk en onderscheidend zijn, toon leiderschap in het publieke debat en laat intern en extern PwC s (potentiële) maatschappelijke impact zien. We zoeken actief de dialoog met onze stakeholders Onze stakeholders bestaan uit meer groepen dan onze klanten en mede werkers. Onze dienstverlening raakt immers veel meer partijen dan alleen diegenen die we controleren, adviseren of in dienst hebben. Het geven van adviezen aan en het controleren van processen en jaarrekeningen van een bedrijf of organisatie gaat niet alleen dat bedrijf of die organisatie aan. Het is vooral belangrijk voor de gebruikers van die informatie, ofwel de maatschappij. We zoeken actief de dialoog met onze stakeholders, zoals de maatschappij, de politiek, toezichthouders, belangenvertegenwoordigers van (institutio nele) beleggers, brancheorganisaties, commissarissen en management. Als het gaat om individuele klanten verloopt onze communicatie met de maatschappij via (de auditcommissie van) de raad van commissarissen, de raad van toezicht of andere toezichthouders. Bij beursfondsen zijn we ook aanwezig in de algemene vergaderingen van aandeelhouders. Deze contacten met stakeholders zijn belangrijk. Des te meer informatie de accountant met commissarissen of toezichthouders deelt, des te beter zij hun toezichthoudende taak kunnen uitoefenen. Actiever optreden van accountants in aandeelhoudersvergaderingen Begin dit jaar ontvingen wij van de Vereniging van Effectenbezitters (VEB) het verzoek om tijdens algemene vergaderingen van aandeelhouders (AvA s) als accountant het initiatief te nemen een nadere uitleg te geven over de controle en transparant te zijn over de controlewerkzaamheden en -bevindingen. Die uitleg moest ook de reikwijdte van de accountants controle en (de wijze van) aansturing van accountants van groepsmaatschappijen bevatten. Ons beleid is er altijd op gericht om als accountant aanwezig te zijn in de AvA van beursgenoteerde ondernemingen, omdat dat past bij onze publieke rol. Wij hebben de oproep van de VEB dan ook ter harte genomen en proactief besproken met onze klanten, onder wie de voorzitters van de raden van commissarissen en auditcommissies. Op basis daarvan hebben we nadere afspraken gemaakt over de manier waarop we het VEB-verzoek tijdens de vergaderingen zouden adresseren. In diverse AvA s hebben vervolgens accountants van PwC een nadere presentatie gegeven over de uitgevoerde controle en aanvullende vragen van aandeelhouders beantwoord. Dit optreden van PwC-accountants en collega-accountants van andere kantoren is niet onopgemerkt gebleven. In haar evaluatie van het AvA-seizoen 2013 schrijft Eumedion, die de belangen van institutionele beleggers behartigt, daarover het volgende: Veel externe accountants hebben op eigen initiatief, dus zonder dat aandeelhouders hierom expliciet vroegen, bij de bespreking van de jaarrekening het woord genomen om de aandeelhouders in te lichten over de audit van zaken als pensioenen, goodwill en vastgoed. Dit heeft de communicatie met aandeelhouders doen verbeteren. Transparantieverslag 2012-2013 De dialoog met onze stakeholders 19
Ook de door de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) uitgegeven publieke managementletters het vertalen van individuele bevindingen uit jaarrekeningcontroles naar collectieve inzichten en systeemrisico s zorgen voor een betere communicatie met de maatschappij. PwC ers dragen actief bij aan deze publieke managementletters. In dit verband vinden wij ook het overleg met externe toezichthouders belangrijk. Verder zijn we lid van netwerken, geven we regelmatig onze visie op bepaalde onderwerpen in de media en praten we geregeld met beleidsmakers en politici in Den Haag en Brussel. Wij brengen over allerlei onderwerpen publicaties uit, die via onze website en onze social media kanalen voor iedereen toegankelijk zijn. Een voorbeeld hiervan is ons vaktechnisch bulletin Spotlight, dat dit jaar zijn twintigjarig bestaan viert. Het afgelopen boekjaar hebben we ons actief gemengd in de discussie over de kwaliteit van het accountantsberoep. Nu de Wet op het accountantsberoep sinds 1 januari een feit is, is dit onverminderd actueel waarbij de discussie opschuift naar de vraag hoe de rapportage van de accountant beter tegemoet kan komen aan de verwachtingen van de maatschappij. We hebben het afgelopen jaar dan ook veel energie gestoken in het agenderen van het onderwerp integrated reporting, een nieuwe vorm van verantwoorden waarbij een geïntegreerde rapportage over de strategie, het waardecreatieproces, de voornaamste risico s, het risico management, de (niet-)financiële performance, de governance en beloning centraal staan. Onze bestuursvoorzitter Peter van Mierlo nam in juni bijvoorbeeld deel aan een rondetafeldiscussie over accountancy in de Tweede Kamer. Daarbij verzorgde hij een inleiding over integrated reporting. Uiteraard werken we nauw samen met, en leveren we een belangrijke bijdrage aan, de NBA en andere beroepsgerelateerde organen. Een van onze partners is lid van het ledengroepbestuur openbare accountants van de NBA. Een andere partner is bij de beroepsorganisatie voorzitter van het Adviescollege voor Beroepsreglementering. Verder is een partner lid van de Commissie financiële verslaggeving & accountancy van de AFM. PwC is ook vertegenwoordigd in de Raad voor de Jaarverslaggeving (RJ), de Raad van de Beroepsethiek van NOREA (de beroepsorganisatie van IT-auditors) en in het landelijke Standard Business Reporting (SBR)-programma. Vragen van feedback is een vast onderdeel van onze werkwijze Het vragen van feedback aan onze klanten is een vast onderdeel van de werkwijze van PwC. In de mondelinge en schriftelijke evaluaties wordt niet alleen gevraagd naar de inhoudelijke kwaliteit van de dienst verlening, maar ook naar de manier waarop onze mensen hebben gewerkt. Stakeholderdialoog is mede bepalend voor onze externe rapportages De dialoog met onze stakeholders voeren we in feite elke dag. We overleggen voortdurend met bijvoorbeeld collega s en klanten. We organiseren jaarlijks bijeenkomsten die speciaal bedoeld zijn voor debat en dialoog, voor zowel medewerkers als voor klanten en relaties. Daarin stellen we gericht vragen en leggen we de deelnemers dilemma s voor. De kennis die we opdoen tijdens, en de conclusies die we trekken uit, al deze gesprekken, helpen ons bij het uitvoeren van onze strategie en dus ook bij onze rapportage daarover. Wij hebben een analyse gemaakt van de onderwerpen die volgens onze belangrijkste stakeholders niet mogen ontbreken in ons jaarbericht. Voor dit doel hebben we binnen onze organisatie vragenlijsten verstuurd onder meer aan de directies van de Lines of Service (Assurance, Tax & HRS, Advisory), regioleiders en de ondernemingsraad, waarbij we de respondenten hebben gevraagd aan te geven hoe belangrijk zij bepaalde onderwerpen voor zichzelf, hun klanten of andere stakeholders vinden. De onderwerpen die zo beoordeeld zijn op materialiteit, zijn afkomstig uit de GRI-richtlijnen (een rapportagestandaard voor niet- financiële informatie), aangevuld met de onderwerpen die vorig jaar als relevant voor PwC uit de stakeholderdialogen naar voren kwamen. We hebben de uitkomst van de analyse gevalideerd met de uitkomsten van de stakeholderdialogen de speciale bijeenkomsten die hierboven zijn benoemd en andere documentatie, zoals klanttevredenheidsonderzoeken, een media-analyse en een sectoranalyse. Voor nadere informatie over gehanteerde systematiek en uitkomsten van die analyse verwijzen we naar ons jaarbericht. In ons jaarbericht is tevens een overzicht opgenomen van de specifieke onderwerpen die volgens stakeholders belangrijk zijn voor bespreking in het jaarbericht van PwC Nederland. Alhoewel die analyse zich niet primair richt op het transparantieverslag zijn daaruit ook onderwerpen af te leiden die volgens stakeholders belangrijk zijn voor bespreking van het transparantieverslag. Dit betreft kwaliteit, transparantie, onafhankelijkheid, onze rol in het maatschappelijk debat en de impact van onze diensten op de maatschappij. Dit gehele transparantieverslag staat in het teken van transparantie over kwaliteit. Onze voorschriften voor onafhankelijkheid komen aan de orde in het hoofdstuk Ons kwaliteitsbeleid en risico - management en in Bijlage C. 20 PwC