Geschiedenis in het primair onderwijs

Geschiedenis in het primair onderwijs De tijdvakken met de 2 De tijd van jagers en boeren (tot 3000 voor Christus) Hst. 2.2.1 Hst. 2.2.3 Hst. 2.3.2 Hst. 2.3.3 De levenswijze van jagers en verzamelaars In deze tijd ontbreken geschreven bronnen: de prehistorie. Nomadische samenleving: de mensen leven van jagen, vissen en het verzamelen van zaden en vruchten. De mensen trekken rond in groepen van 25 tot 50 personen. Af en toe komt de stam bijeen. Ontwikkeling van werktuigen van vuursteen en hout. Grote afhankelijkheid van de natuur: verering van goden, kunst in de vorm van grotschilderingen en beeldjes. Voorbeeld: Rendierjagers 12000 voor Chr. 8000 voor Chr. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen Agrarische samenleving: de mens gaat zelf voedsel produceren. Het ontstaan van landbouw en veeteelt: Agrarische Revolutie. Ontstaan in het Nabije Oosten vanaf ongeveer 9000 voor Chr., vandaar verspreiding naar Europa. Landbouwers leven in dorpen van ongeveer 100 personen. Ontwikkeling van voorwerpen van steen en hout, gevolgd door voorwerpen van brons

en daarna van ijzer. Verering van goden en kunst. Voorbeelden: Bandceramiekers (Limburg) 5300-4900 v. Chr. Hunebedbouwers (Drenthe) 3400-2850 v. Chr. 1 Hunebedden Vroege landbouwers Landbouwers en veetelers op de zandgronden in Drenthe (Noord-Duitsland en Scandinavië). Trechterbekercultuur, genoemd naar de vorm van het aardewerk. Agrarische leefwijze: eergetouw en sikkel. Hunebedden als graf (met grafgiften). 3 De tijd van Grieken en Romeinen (3000 voor Chr. - 500 na Chr.) Hst. 3.2 Hst. 3.3. De verspreiding van de Van prehistorie naar historie: in deze tijd ontstaan de eerste geschreven bronnen over de Lage landen. Omstreeks 50 voor Chr. gaat de prehistorie in de Lage Landen over in de historie.

Grieks-Romeinse cultuur en de confrontatie met de Germaanse cultuur Agrarisch - stedelijke samenleving: ontwikkeling van steden en stadsstaten in het Nabije Oosten en rond de Middellandse Zee. Ontstaan van het Romeinse Rijk vanuit de stadstaat Rome. Veroveringen van nieuwe gebieden o.m. door Julius Caesar met uiteindelijk in het noorden de Rijn als grens. Romeinse Rijk, een keizerrijk met Romeinse burgers, met geloof in vele goden, een goed georganiseerd leger en een goede infrastructuur (wegen over land en water). Ontstaan van Romeinse steden als Nijmegen en Maastricht (romanisatie). Verval van het Romeinse Rijk: vanaf 400 na Chr. onder meer door invallen van Germanen. 2 De Romeinse Limes Op de grens van de Romeinse wereld Verdedigingslinie met grensposten langs de grote rivieren zoals de Rijn en Waal met steden als o.m. Nijmegen, Utrecht, Alphen aan de Rijn, en Katwijk. De Rijn een belangrijke transportweg. Bataven en Cananefaten werken samen met de Romeinen m.u.v. de opstand in 69 na Chr. Romanisatie. Het christendom in het Romeinse Rijk Vanuit Israel verbreidt zich in het Romeinse Rijk het geloof in één god: het christendom: Jezus, Paulus en Petrus. In de vierde eeuw na Chr. krijgen de christenen in het Romeinse Rijk vrijheid van godsdienst en wordt het christendom staatsgodsdienst (380 na Chr.). Omstreeks 350 na Chr. wordt bisschop Servatius de eerste bisschop in de Lage Landen. 4 De tijd van monniken en ridders (500-1000) Hst. 4 in zijn geheel De verspreiding van het christendom tot in de Lage Landen Andere naam voor deze tijd: Vroege Middeleeuwen

Het heidense geloof van de Germanen maakt plaats voor het christendom, dankzij de bekeringsactiviteiten van monniken (kerstening). Stichting van kloosters van waaruit het geloof verspreid wordt en waar de schriftelijke cultuur bewaard wordt. In de Noordelijke Nederlanden brengen Ierse en Angelsaksische monniken het christendom. Omstreeks 700 na Chr. Willibrord (Utrecht) en even later Bonifatius (in 754 bij Dokkum vermoord). Hun werk wordt voorgezet door leerlingen, zoals de Friese Liudger. Vanuit het Midden Oosten verbreidt zich de Islam (ontstaan in 622-623). 3 Willibrord Verbreiding van het christendom Willibrord, een Engelse monnik komt in 690 naar de Lage Landen om het christendom te verspreiden. Aartsbisschop van de Friezen. Hij sticht bij Utrecht een klooster met een kloosterschool om missionarissen op te leiden. Hij heeft ervoor gezorgd dat in de Lage Landen het christendom geaccepteerd wordt als de godsdienst. Hofstelsel en horigheid Terugkeer naar de agrarische samenleving. Roerige tijd van volksverhuizingen. Opbouw vanaf 500 rijk van de Franken. Invoering van het leenstelsel (feodale stelsel).de vorst geeft grond in leen aan een leenman, die horigen op het land laat werken. De vorst reist rond langs zijn hoven (paltsen), onder meer in Nijmegen en Aken. Belangrijkste vorst: omstreeks 800 Karel de Grote. Het Frankische rijk wordt een groot rijk in Europa. Tijdens zijn opvolgers zijn er invallen van Noormannen (Dorestad) (800 1000) 4 Karel de Grote Eerst koning, vanaf 800 keizer van het Frankische rijk. Hij is de bouwer van een groot Frankisch rijk

Keizer van het Avondland (strijd met en onderwerping van de Saksen). Hij regeerde via vazallen / leenmannen en betaalt met lenen (eerst niet erfelijk) (ridderverhalen). Hij bevordert verbreiding van het christendom in zijn rijk (biograaf Einhard). Hij laat zijn rijk na aan drie zonen, die het onderling verdelen (Verdrag van Verdun, 843). 5 De tijd van steden en staten (1000-1500) Hst. 5.1 Hst. 5.2 Hst. 5.3 Hst. 5.4 Deel van de periode de middeleeuwen 5 Hebban olla vogala Het Nederlands op schrift Regels uit een liefdeslied omstreeks 1200. Schrijven het werk van monniken. Vroegst bekende Nederlands in gebruik als literatuur-op-schrift in de volkstaal. Opkomst van handel en ontstaan van steden Opkomst van de stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden Verbeterde landbouwmethoden leiden tot toenemende voedselproductie en handel. Toename van de handel een stimulans voor het ontstaan van handelscentra en van een geldeconomie. Stedelijke revolutie. Adel profiteert van belasting in geld en kunnen zo eigen legers vormen. 6 Floris V Een Hollandse graaf en ontevreden edelen Hollandse graaf omstreeks 1275 met Den Haag als hofstad (Ridderzaal - 1280). Gebiedsuitbreiding West-Friesland en Utrecht (dwangburchten) Bouwer van het Muiderslot Der Keerlen God: steunt boeren tegen edelen In 1296 vermoord door leenmannen, waaronder Gijsbrecht van Amstel.

Steden eigen bestuur (kopen rechten van de heer), inwoners worden burgers, de stad wordt omgeven door muren met poorten. Ontwikkeling ambachten en handel (markten) Ontstaan van handelsorganisaties als de Hanze Gevaren voor de stad: branden en epidemieën. Kerkelijke en wereldlijke bouwkunst: kathedraal, stadhuis, de waag. Dagelijks leven in het teken van de kerk. 7 De Hanze Handelssteden in de Lage Landen Kooplieden en later steden sluiten zich aaneen: de Hanze 12 e - 16 e eeuw, handel met de Oostzeegebieden. Lübeck het centrum. In het oosten van de Lage Landen o.m. Zwolle, Kampen, Deventer en Zutphen lid van de Hanze. Handel in zout, granen, vis, hout, wijn, bier, dierenhuiden en laken. Vervoer per koggeschip. 6 De tijd van ontdekkers en hervormers (1500-1600) Hst. 6.2 Hst. 6.3 Hst. 6.4 In 1500 begint de periode Nieuwe Geschiedenis (tot 1800). 8 Erasmus Een internationaal humanist Desiderius Erasmus van Rotterdam, omstreeks 1500, humanistisch geleerde van internationaal aanzien met grote kennis van literatuur uit de oudheid. Auteur van een groot aantal geschriften, waarmee hij wilde opvoeden tot goede christen. In de strijd van Luther met de rooms-

katholieke kerk in 1517 koos hij geen partij. Het begin van de Europese overzeese expansie Eerste fase van de ontdekkingsreizen omstreeks 1500: Portugezen, Spanjaarden en Italianen. Afrika (Diaz), Azië (Da Gama), Amerika (Columbus, Vespucci), de wereld (Magelhaes). Tweede fase ontdekkingsreizen omstreeks 1600: op zoek naar routes naar Indië: N.O. Barentsz, NW Hudson, om Afrika De Houtman, Stichten van handelsnederzettingen en kolonies. 9 Karel V De Nederlanden als bestuurlijke eenheid Vorst over een rijk waar de zon niet onder gaat: 1515 Heer der Nederlanden, 1516 Koning van Spanje (en de bezittingen in Amerika), 1519 keizer van het Duitse rijk. Hij maakt de Lage Landen (inclusief Gelre en Friesland) tot een bestuurlijke eenheid. Als aanhanger van de eenheid van kerk en staat treed hij streng op tegen ketters (plakkaten). Hij doet in 1555 afstand ten behoeve van zijn zoon Filips II. 1566: edelen verzetten zich tegen strenge kettervervolgingen (Geuzen). Aanhangers nieuwe geloof hielden godsdienstoefeningen in de open lucht (hagepreken). In Vlaanderen start de Beeldenstorm: vernietiging van heiligenbeelden en

plunderingen van kloosters. De Beeldenstorm vindt navolging in noordelijke richting. Zuivering van de kerken om ze geschikt te maken voor de gereformeerde eredienst. Filips II antwoordt met het instellen van de raad van Beroerten en het sturen van een leger onder leiding van Alva. 10 De Beeldenstorm Godsdienststrijd Willem geboren op de Dillenburg in Duitsland. In 1544 erfenis prinsdom Oranje in Frankrijk. Katholiek opgevoed aan het hof van Karel V in Brussel. Vanaf 1555 stadhouder van Holland, woordvoerder van de adellijke oppositie onder Filips II. Hij vlucht voor Alva naar de Dillenburg en geeft van daaruit leiding aan de opstand. In feite de grondlegger van de nieuwe staat De Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat Strijd tussen legers van Alva en huurtroepen van opstandelingen o.l.v. Willem van Oranje: 1568 de slag bij Heiligerlee als startpunt van de Tachtigjarige Oorlog Ontstaan van het Wilhelmus.

Filips verklaart Willem van Oranje in 1580 vogelvrij. In 1581: Placcaat van Verlatinge: de opstandige gewesten los van Spanje. Willem van Oranje wordt in 1584 vermoord. Zoon Maurits volgt hem op. 1588: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden wordt uitgeroepen: Noordelijke Nederlanden los van de Zuidelijke Spaanse Nederlanden. Katholieken in de Republiek getolereerd, maar geen toegang tot de ambten. 11 Willem van Oranje Van rebelse edelman tot vader des vaderlands 7 De tijd van regenten en vorsten (1600-1700) Hst. 7.2 Hst. 7.3 Ontstaan van handelskapitalisme en begin van wereldeconomie De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontwikkelt zich in de 17 de eeuw tot een wereldmacht op economisch gebied. Handel over zee: Europa, Azië, Afrika en Amerika. Oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie in 1602: monopolie in Azië. Oprichting van de Westindische Compagnie in 1621 met monopolie voor het gebied tussen Afrika en Amerika. 12 De VOC Koloniale handel en overzeese expansie Eerste Hollandse schepen naar Indië via Afrika 1595-1597 Handelscompagnieën opgericht voor de vaart op Indië, in 1602 verenigd in de VOC. Handel in specerijen, porselein en andere oosterse producten: Indië, China, Japan, India, Ceylon o.m. J.P. Coen sticht Batavia (1619). Opheffing in 1799. Voor de handelsreizen kaarten nodig Amsterdam het centrum van de internationale handel: de plaats bij uitstek voor kaarten- en atlasmakers als de familie Blaeu. In 1662 maken zij een atlas van toen bekende wereld de Atlas Major.

(familie Blaeu) Atlassen nodig voor de reizen, maar ze zijn ook statussymbool voor rijke burgers. 13 De Atlas Major van Blaeu De wereld in kaart Voorbeeld van een 17 de eeuwse zeeheld. Geboren in Vlissingen in 1609. Van bootsmansjongen tot kapitein/koopvaarder. Luitenant-generaal bij de marine. Oorlog met Engeland (Chatham 1667). Gesneuveld in de Middellandse Zee en begraven in de Nieuwe kerk in Amsterdam. Economische macht maakt andere landen jaloers; oorlogen met Engeland en Frankrijk in de 17 de eeuw met een belangrijke rol voor de vloot (Michiel de Ruyter) 14 Michiel de Ruyter Zeehelden en de brede armslag van de Republiek De Republiek ontstaat in 1588. Hoogste orgaan de Staten-Generaal, bestaande uit vertegenwoordigers van de zeven gewestelijke staten (ruggespraak) Gewest Holland het machtigst. (raadpensionaris) Gewesten een stadhouder, veelal een Oranje, tevens opperbevelhebber van het leger (Maurits, Frederik Hendrik). In 1795 eindigt de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden: Bataafse Republiek. Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur in Nederland Een republiek uniek in Europa. Staten-Generaal en gewestelijke staten Stadhouders en raadpensionarissen Conflict tussen stadhouder Maurits en raadpensionaris Oldenbarnevelt tijdens Twaalfjarig Bestand. 15 De Republiek Een staatkundig unicum Bevolkingsgroei leidt in de 17 de eeuw tot planmatige stadsuitbreidingen. Door middel van grachtenstelsels ontstaan nieuwe woon- en werkgebieden. In Amsterdam herenhuizen langs de grachten voor kooplieden/regenten, b.v. het Trippenhuis. Grachtengordel ook herkenbaar in andere Hollandse steden uit die tijd.

Bevolkingsgroei leidt tot vraag naar voedsel voor de groeiende steden. Financiering van bedijking en droogmakerij loont: Amsterdamse kooplieden/regenten investeren o.m. in droogmaking van het meer De Beemster, uitvoering Leeghwater De Beemster in 1612 na vijf jaar malen met 43 windmolens droog. Grond strak ingedeeld in percelen voor landbouw en veeteelt. De Beemster staat op de werelderfgoedlijst van de UNESCO. Stadsbesturen worden gevormd door regenten (veelal kooplieden). In de zeventiende eeuw groeide het bevolkingsaantal door immigratie waardoor de steden uitgebreid moeten worden. 16 De grachtengordel Stadsuitbreiding in de zeventiende eeuw De Republiek kent een officiële godsdienst De kerkelijke vergadering (synode) wil een nieuwe Bijbelvertaling, gebaseerd op de oorspronkelijke Bijbelboeken. Het project wordt gefinancierd door de Staten-Generaal. De Statenvertaling of Statenbijbel is gereed in 1637. In de Nederlandse taal uitdrukkingen die afkomstig zijn uit de Statenbijbel. De toenemende vraag naar voedsel leidt tot inpolderingen en droogmakerijen. Rijkdom in de Republiek leidt tot bloei van de schilderkunst: portretten, schutterstukken, landschappen, bijbelse en mythologische geschiedenissen. Rembrandt van Rijn (Nachtwacht), maar ook Steen, Vermeer en een vele anderen. Bloeiende kunstmarkt in Amsterdam. Delfts wonderkind, al op 11-jarige leeftijd naar de universiteit van Leiden.

17 De Beemster Nederland en het water Geleerde met grote internationale reputatie o.m. door zijn juridische inzichten: zijn pleidooi voor de vrije zee en zijn pleidooi voor volkenrecht. Als adviseur van Oldenbarnevelt veroordeeld tot levenslange gevangenschap op Loevestein, ontsnapt en verder als balling levend in het buitenland. De officiële kerk in de Republiek is de Nederduitse hervormde kerk. Alleen lidmaten van deze kerk konden ambten bekleden. Overige kerkgenootschappen getolereerd (schuilkerken) 18 De Statenbijbel Het boek der boeken Voorbeeld van een wetenschapper uit de Wetenschappelijke Revolutie van de 17 de eeuw. Studeerde rechten, maar zijn interesse ligt meer op het gebied van natuurkunde en astronomie. Uitvinding van het slingeruurwerk (1656) en ontwikkeling van astronomische kijkers. Ontdekker van de ring van Saturnus en de maan Titan. Hij correspondeert met een groot aantal wetenschappers in Europa. Nederlands beroemdste filosoof. Slijpt voor zijn levensonderhoud brillenglazen en microscooplenzen. Pleit voor vrijheid van meningsuiting en voor een vrijzinnige uitleg van de bijbel. Voorstander van een vorm van democratie Vol afschuw over de moord op de gebroeders De Witt in 1672 in Den Haag ( barbaren ). In de zeventiende eeuw bloeien kunst en wetenschappen.

19 Rembrandt Een van de grote schilders 20 Hugo de Groot Pionier van het moderne volkenrecht

21 Christiaan Huygens Wetenschap in de Gouden Eeuw 22 Spinoza Op zoek naar de waarheid 8 De tijd van pruiken en revoluties (1700-1800) Hst. 8.2 Hst. 8.3 Franse Revolutie (1789) de macht over: einde van het koningshuis, einde van de voorrechten van de adel, vrijheid en gelijkheid voor burgers: een nieuwe tijd met een nieuwe tijdrekening breekt aan, 23 Slavernij Mensenhandel en gedwongen arbeid in de Nieuwe Wereld In 200 jaar 12 miljoen Afrikanen als slaven naar Amerika vervoerd. Nederlands aandeel 550.000. Omstreeks 1770 piek in de Nederlandse slavenhandel met een jaargemiddelde van 9000. Slechte omstandigheden tijdens vervoer op

waarin mensen elkaar aanspreken met burger en burgeres. Ideeën vinden ook in Nederland weerklank onder de burgers, die een einde willen maken aan de gesloten machtspositie van een kleine groep regenten (oligarchie). schepen; slavenmarkten, harde arbeid op plantages. In Suriname vluchten slaven van de plantages naar het binnenland: bosnegers. Opstand van slaven op Curaçao in 1795 (Tula). Het streven naar grondrechten en naar politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse Revolutie De patriotten en de Bataafse Revolutie met hulp van Franse legers (1795). Erfstadhouder Willem V vlucht naar Engeland.

24 Buitenhuizen Rijk wonen buiten de stad In de 18 de eeuw verliest de Republiek de economische machtspositie in Europa aan Engeland en Frankrijk. Alleen de geldhandel bloeit nog. Een kleine groep rijk geworden kooplieden/regenten heeft de belangrijkste banen in handen en houdt deze in de familie. Franse levensstijl: pruiken In de 17 de en 18 de eeuw stichten rijke Amsterdamse families buitenplaatsen voor de zomermaanden, o.m. langs de Utrechtse Vecht, met fraai aangelegde tuinen, theekoepels, doolhoven. De economie gaat achteruit, de werkloosheid groeit. Burgers vormen een nieuwe politieke groep, die zich afzet tegen de oligarchie van stadhouder en regenten. Pamflettenoorlog: Aan het volk van Nederland (1781) (Van der Capelle tot den Pol). Patriotten organiseren vrijkorpsen (gewapende burgers). Willem V vlucht van Den Haag naar Nijmegen. De aanhouding van Wilhelmina bij Goejanverwellesluis. Herstel met steun van Pruisisch leger (de vrouw van Willem V Wilhelmina komt uit Pruisen). 1795 Bataafse Revolutie: Franse troepen trekken de Republiek binnen; de erfstadhouder vlucht. De patriotten aan de macht. Begin van de Bataafse Republiek. 25 De patriotten Crisis in de Republiek De Verlichting: de wereld kan beter worden door kennis van zaken. In genootschappen studie van hemellichamen, natuurkundige proeven en discussies over maatschappelijke vraagstukken (Teylers Museum - Haarlem).

Wetenschappers als de medicus Boerhaave. Maar ook amateur-wetenschappers als Eise Eisinga, een wolkammer uit Franeker (zelfstudie wiskunde en astronomie), die na een voorspelling dat de aarde uit haar baan zou raken via een nagebouwd planetarium in zijn huis(1781) aantoont dat dat niet zal gaan gebeuren. Planetarium in Franeker het oudste nog werkende planetarium ter wereld. 26 Eise Eisinga De Verlichting in Nederland 9 De tijd van burgers en stoommachines (1800-1900) Hst. 9.2 Hst. 9.3 Hst. 9.4 Hst. 9.5 27 Napoleon Bonaparte De Franse tijd Napoleon zet in 1799 de Franse regering af en trekt de macht aan zich. In 1806 wordt hij keizer. Oorlogen in Europa tot in Rusland. Broer Lodewijk Napoleon koning van Holland

Vanaf 1800: de Nieuwste Geschiedenis. 1806-1810 In 1810 Nederland ingelijfd bij Frankrijk. Napoleon verslagen bij Waterloo. Modernisering bestuur en rechtspraak (wetboeken Code Napoleon), uniformering maten gewichten, instellen burgerlijke stand (familienamen) 28 Koning Willem I Het koninkrijk van Nederland en België In 1813 zoon van Willem V terug als koning Willem I, in 1815 noordelijke en zuidelijke Nederlanden samen: Verenigd Koninkrijk. Koopman-koning - energiek bezig met de economie, verbindingen (kanalen en wegen), Nederlandse Handelmaatschappij, afstemming productie België, handel Nederland en productie Indië (cultuurstelsel) 1830 Belgische Opstand (Willem II, Van Speyck) 1839 België onafhankelijk. 1840 afstand voor zoon Willem II. Grondwet regelt de macht in een staat. De eerste grondwet in 1798. In 1815 de grondwet van het Koninkrijk der Nederlanden, herzien in 1848. Koning dan minder macht en het volk meer macht (parlementair stelsel), begin van de democratie. Kiesrechtstrijd pas geregeld in 1917 voor

mannen en in 1919 voor vrouwen. Het ontstaan van een parlementair stelsel en de toename van volksinvloed Eerste grondwetten voor Nederland van de patriotten. Ook Willem I koning met een grondwet. Midden 19 de eeuw groeiende macht van de burgerij: 1848 revolutiejaar. 1848 Nederland een nieuwe grondwet (Thorbecke). Rechten van de Mens beter beschermd en macht van de koning ingeperkt ten koste van de volksvertegenwoordiging. Strijd om uitbreiding van in eerste instantie beperkt kiesrecht. 29 De Grondwet De belangrijkste wet van de staat De eerste spoorlijn in Nederland in 1839 van Amsterdam naar Haarlem (de Arend), 1843 van Amsterdam naar Utrecht. Trein concurrent van de trekschuit. Rond 1900 de trein een belangrijk vervoermiddel. Na 1870 mede dank zij het spoorwegnet industrialisatie van Nederland. 1938 NV Nederlandse Spoorwegen. Eerste vrouw die toegelaten wordt tot een universiteit. Wil arts worden. Strijdend voor de rechten van de vrouw in het algemeen en voor winkelpersoneel. IJverend voor algemeen kiesrecht ook voor vrouwen. In 1980 de wet op de gelijke behandeling. De industriële revolutie en de opkomst van emancipatiebewegingen Industriële Revolutie start in Engeland in de 18 de eeuw, langzaam ook naar het Europees vasteland. Industriële samenleving: inzet stoommachines, ambachtelijke productie maakt plaats voor industriële productie, fabrieken, trek naar de stad, woontoestanden, werktijden, sociale kwestie Vraag naar grondstoffen en afzetgebieden, strijd om koloniën, derde fase van de ontdekkingsreizen (modern imperialisme). 30 De eerste spoorlijn De versnelling Kinderen ingezet in fabrieken, slechte werkomstandigheden, lange werktijden. Voorbeeld: Regout - Maastricht. Vanaf 1860 groeiende kritiek: kinderen horen op school. 1874 Kinderwet van Van Houten 1900 Leerplichtwet Douwes Dekker ambtenaar in Indië. Zag daar de gevolgen van het Cultuurstelsel en schreef Max Havelaar onder de naam Multatuli, een aanklacht tegen de wantoestanden in Indië. Boek vertaald in 140 talen.

Opkomst van emancipatiebewegingen voor de arbeider (vakverenigingen) en voor de vrouw. Kunstenaar geboren in Zundert (Brabant). Schilderde in 1885 het schilderij De Aardappeleters in Nuenen. Naar Frankrijk: Parijs, Arles, kleurrijke landschappen. Zenuwziekte, in een inrichting, 1890 zelfmoord. Van Gogh Museum Amsterdam grote publiekstrekker. 32 Aletta Jacobs Vrouwenemancipatie Roep om sociale wetten tegen kinderarbeid en voor regeling van de arbeidstijden. Nieuwe denkbeelden over omgaan met de koloniën. 31 Verzet tegen kinderarbeid De werkplaats uit, de school in

33 Max Havelaar Aanklacht tegen wantoestanden in Indië 34 Vincent van Gogh De moderne kunstenaar 10 De tijd van wereldoorlogen (1900-1950) Hst. 10.1 (van blz. 308-312 Hst. 10.2 Hst. 10.3 35 De Eerste Wereldoorlog Oorlog en neutraliteit Grote Oorlog tussen Centralen en Geallieerden, loopgravenoorlog, gifgas. 1917 deelname V.S. geeft de doorslag. 1918 wapenstilstand. Grote consequenties: in Rusland einde tsarenrijk en Oostenrijk-Hongarije en Duitsland voortaan een republiek. Nederland neutraal, mobilisatie, opvang Belgische vluchtelingen, werkloosheid, voedsel op de bon, veel schepen op zee verloren. Opgericht in 1917 - bestaan tot 1931. Kunstrichting met o.m. Mondriaan en Rietveld. Verlangen naar harmonie, zuiverheid en

De economische wereldcrisis De Duitse bezetting en de Jodenvervolging Economische ontwikkelingen steeds meer op wereldniveau: de crisisjaren startend met de beurskrach in Amerika 1929. Grote werkloosheid. Regering probeert werkverruiming, werkverschaffing en werklozensteun. Parlementaire democratie onder druk door opkomst fascisme. In Duitsland nazi s aan de macht o.l.v. Hitler (1933) 1939 begin WO II met Duitse inval in Polen, gevolgd door aanvallen op Denemarken, Noorwegen, Nederland, België en Frankrijk in 1940. In 1941 valt Duitsland Rusland aan en Amerika raakt betrokken bij de oorlog na een Japanse aanval op Pearl Harbour. Duitse nederlaag bij Stalingrad (1943) en de geallieerde landing in Normandië op D- day 06-06-1944 begin van het einde. 8 mei 1945 zelfmoord Hitler; 10 mei einde van de oorlog 6 augustus 1945 atoombommen op Japan: Japanse capitulatie op 15 augustus 1945. Door inzet van vliegtuigen en tanks veel meer burgerslachtoffers. Joden en zigeuners door Duitsers afgevoerd naar concentratiekampen en vermoord. 36 De Stijl Revolutie in de vormgeving 37 De crisisjaren Samenleving in depressie 38 De Tweede Wereldoorlog Bezetting en bevrijding waarheid in vormen en kleurgebruik (rood, blauw, geel, zwart, grijs en wit). Rietveldstoel 1918 en Rietveld-Schröderhuis in Utrecht. Periode van 1929-1940. In 1930 100.000 werklozen, in 1936 piek met 480.000 werklozen. Regering Colijn: steun, werkverschaffing (grote openbare werken als het Amsterdamse Bos). Opkomst van de NSB, pleitend voor krachtig leiderschap. 10 mei 1940 Duitse aanval op Nederland ondanks neutraliteit. Bombardement op Rotterdam, besluit tot capitulatie. Regering en koningin naar Engeland. Duitse bezetting: inzet Nederlandse mannen in Duitse industrie (Arbeitseinsatz) Verzet; illegale pers, hulp onderduikers, sabotage. Najaar 1944 zuiden bevrijd. Westen hongerwinter. Indië vanaf 1942 bezet door Japan. Internering van blanken, werk aan spoorwegen Bevrijding Nederland 5 mei 1945 en capitulatie Japan 15 augustus 1945. Concentratiekamp Vught, doorgangskamp Westerbork. Anti-Joodse maatregelen: isolering Joden. Deportatie of onderduiken? De familie Frank en het Achterhuis. Meer dan 100.000 Joden komen niet meer terug uit de Duitse kampen.

Dagboek van Anne Frank 39 Anne Frank Jodenvervolgingen Nederland en de dekolonisatie Al voor W.O. II beweging in Indië voor zelfbeschikking en autonomie. 1942 Japanse inval Na Japanse capitulatie poging van Nederland het gezag te herstellen. 17-08-1945 Indonesië verklaart zich onafhankelijk onder leiding van Soekarno. Periode van strijd (politionele acties). 27-08-1949 erkenning onafhankelijkheid Indonesië m.u.v. Nieuw-Guinea. 1968 ook Nieuw-Guinea naar Indonesië. 1951 komst naar Nederland: (Molukkers uit het KNIL en Indische Nederlanders. 40 Indonesië Een kolonie vecht zich vrij

11 De tijd van televisie en computer (1950-heden) Hst. 11.2 Hst. 11.3 De blokvorming tussen Oost en West en de Koude Oorlog Na W.O. II de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie de nieuwe wereldmachten. De wereld gescheiden in twee machtsblokken: NAVO versus Warschau-pact. De Koude oorlog tot 1989 (val van de Muur in Berlijn). Internationalisering: oprichting Verenigde Naties en samenwerking in Europa: de Europese Unie. Dekolonisatie: kolonies worden zelfstandige staten. Groeiende verschillen tussen rijke en arme landen. 41 Willem Drees De verzorgingsstaat Bekend als vadertje Drees, één van de populairste minister-presidenten. Hij zorgt in 1947 voor een voorziening voor ouden van dagen, in 1956 AOW (trekken van Drees). Aspect van de verzorgingsstaat. Lid van de SDAP, van 1948-1958 premier rooms-rode coalitie. Jaren van wederopbouw en herstel van de economie. Hulp van Amerika (Marshallplan). Sterke verzuiling van de samenleving gaat in de jaren vijftig minder worden. Vanaf einde jaren vijftig groei van de welvaart.

42 De watersnood De dreiging van het water 1 februari 1953 grote Watersnoodramp in Zuid-West Nederland. Enorme storm doet dijken doorbreken. 1835 slachtoffers, 72.000 mensen dakloos, veel land onder (zee)water. Deltawerken als antwoord op de ramp: afsluiten zeegaten met dammen, dijken en stormvloedkering m.u.v. de Westerschelde. Zeeland nu beter bereikbaar. 43 Suriname en de Nederlandse Antillen Dekolonisatie van de West Suriname en de Nederlandse Antillen vrij tijdens W.O. II (steun aan de oorlogsindustrie met o.m. bauxiet). Overzeese gebiedsdelen na WO II regionale autonomie: 1954 Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden. In 1975 Suriname onafhankelijk: uittocht van Surinamers naar Nederland (130.000). Aruba in 1986 status aparte; sinds 2005 gesprekken over vernieuwing van de verhoudingen tussen Nederland en de Nederlandse Antillen. Nederland na W.O. II een actieve rol in de vredeshandhaving in de wereld: 1948 in Israël, in 1993 in voormalig Joegoslavië en nog recenter in Afghanistan. Opdracht in Bosnië in Srebrenica moslimvluchtelingen te beschermen. In 1995 Bosnische Serviërs nemen zonder strijd Srebrenica in (Mladic) en doden de moslimmannen (ongeveer 7000). Nederlanders mochten niet vechten en stonden tegenover een overmacht en kregen geen VN-steun. Onderzoek NIOD in 1996 leidde tot val

kabinet Kok in 2002. 44 Srebrenica De dilemma s van vredeshandhaving In 19 de eeuw groeide Rotterdam uit tot de belangrijkste haven van Nederland, enerzijds door een nieuwe, betere verbinding met zee (Nieuwe Waterweg, Caland), anderzijds door het achterland Ruhrgebied. Zwaar beschadigd in W.O. II Wederopbouw hoge prioriteit. Sindsdien enorme groei (Europoort, Maasvlakte, Betuwelijn). Knooppunt in handelsrelaties met buitenland. In 1959 bij Slochteren een gasveld ontdekt, vermoedelijk 300 miljard kubieke meter. Nederland gaat over op gas. NAM schat nu nog op een voorraad voor ongeveer 25 jaar. Ook elders gasvelden: Noordzee, Waddenzee. Aardgasbaten voor de staat. 45 Haven van Rotterdam Poort van de wereld Nederland vormt met België en Luxemburg de Benelux en doet vervolgens intensief mee in de ontwikkelingen in Europa naar de Europese Unie.

46 De gasbel Een eindige schat De Europese integratie Na W.O. II discussies over samenwerkingsvormen in Europa: Organisatie voor Europese Economische samenwerking (1948) en Raad van Europa 91949) In 1952 de start van wat uit zal groeien tot de Europese Unie; de Europese Kolen- en Staalgemeenschap (EGKS), waar de Benelux zich bij aansluit. 1957: Verdrag van Rome: Europese Economische Gemeenschap (EEG) en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom). 1967: Europese Gemeenschap/ Europese Unie Groei aantal deelnemers: van zes naar 25 47 Europa Nederlanders en Europeanen Ontwikkeling naar een informatiemaatschappij met verschillende communicatiemiddelen, waaronder de televisie. Philips in de jaren vijftig. Proeven met televisie al voor W.O. II, maar experimentele uitzendingen vanaf 1948 In 1961 al 1 miljoen toestellen. Rond 1970 ieder gezin een zwart-wit televisie en in sommige gezinnen een kleurentelevisie. Tot 1964 één kanaal. Kabeltelevisie en satelliet. Invloed van de televisie op het gezinsleven. Schrijfster van verzen, liedjes, boeken, toneelstukken, musicals en hoorspelen met een komisch-tegendraads karakter. Jip en Janneke, Pluk van de Pletteflet, Otje zijn enige bekende titels. Jaren 50 op de radio met Familie Doorsnee. Op televisie Pension Hommeles en Ja zuster,

lidstaten. 2002 aantal landen de euro als munt. Economieën in Europa sterk vervlochten. nee zuster (in 2002 verfilmd). Criticus van het brave, burgerlijke en verzuilde Nederland. Sociaal-culturele veranderingen en toenemende pluriformiteit vanaf de jaren 60 Groei van de welvaart, verbeterde levensomstandigheden. Televisie en computer grote invloed op het dagelijks leven. Toename deelname vrouwen aan het arbeidsproces. Stijgende ontkerkelijking. Overname van een Amerikaanse levensstijl. Jeugd wordt een belangrijke commerciële doelgroep. Ontstaan jeugdculturen. Meer vrije tijd en geld om te besteden aan sport en recreatie. 48 De televisie De doorbraak van het massamedium Nederland na 1945 emigratieland, vanaf begin jaren zestig immigratieland (gastarbeiders, asielzoekers) Nederland een multiculturele samenleving o.m. blijkend uit de soorten basisscholen en bouw van moskeeën (1955 eerste in Den Haag)

49 Annie M.G. Schmidt Tegendraads in een burgerlijk land Toenemende migratie leidt tot een samenleving met vele culturen, waardoor ook de religieuze pluriformiteit toeneemt. 50 Veelkleurig Nederland De multiculturele maatschappij