Kopstukken Vorsten, regenten & burgers Hollanders in beeld
VORSTEN, REGENTEN & BURGERS Wie liet er een portret van zich maken? In de Gouden Eeuw ging het goed met Holland. Burgers werden steeds rijker. Ze konden prachtige huizen kopen of zelfs stadspaleizen laten bouwen. Voor thuis aan de muur lieten ze graag een portret schilderen. Maar je zag portretten ook in bijvoorbeeld overheidsgebouwen. KOPPENSNELLERS In de 17de eeuw was ons land een republiek die uit 7 provincies bestond. Er was geen koning of koningin maar een stadhouder die regeerde over de Republiek der zeven Verenigde Nederlanden. Vertegenwoordigers uit iedere provincie zaten in de Staten-Generaal in Den Haag. Samen met de stadhouder bestuurden zij het land. De functie van stadhouder werd vervuld door iemand uit de familie Van Oranje-Nassau. Een staatsieportret is een plechtig portret dat duidelijk maakt dat de persoon succesvol en belangrijk is. Vaak werd de stadhouder op deze manier geschilderd. Regenten en regentessen zijn bestuurders van stedelijke instellingen, zoals liefdadigheidsinstellingen (bijvoorbeeld wees- en armenhuizen), opvoedingsinrichtingen en de schutterij. Regenten lieten vaak een groepsportret maken. De omgeving en de attributen op het portret maakten duidelijk tot welke organisatie de regenten behoorden. Ga in zaal 16 naar schilderij 4 Vul in Naam schilder Naam geportretteerde Weergegeven 0 borststuk 0 halffiguur 0 kniestuk 0 ten voeten uit Jaartal schilderij Je staat nu oog in oog met een stadhouder van formaat. De toenmalige prins van Oranje is afgebeeld als veldheer en draagt een harnas. In zijn hand houdt hij zijn commandostaf. Zijn vrouw staat trots en waardig naast hem, gekleed in formeel zwart en rijk uitgedost met parels. 1 Hoe wordt naar het Huis van Oranje verwezen op het schilderij? 2a Wat stralen deze man en vrouw uit? b Hoe brengt de schilder dat tot uiting in het portret? Let op formaat, houding en gezichtsuitdrukking.
3a Ook tegenwoordig worden er staatsieportretten gemaakt. Hieronder zie je portretten van koningin Beatrix. Ze is op drie verschillende manieren afgebeeld. Kruis aan welk portret een echt staatsieportret is. Bron *1 b Waarom heb je voor deze gekozen. c Wat is een groot verschil met het staatsieportret van de stadhouder en zijn vrouw? 4a Waarom is het portret van de stadhouder en zijn vrouw gemaakt? b Hoe zie je dat terug op het schilderij? 5a Voor wie is het portret gemaakt? b Wat was zijn relatie met de stadhouder? c Waar stond het huis waarin dit portret heeft gehangen? 6 Maak hieronder een staatsieportret, van jezelf of van koningin Beatrix. Denk goed na over de houding en welke attributen je toevoegt. 2
7a Wat was de bijnaam van deze stadhouder? b Leg uit waarom. 8a Dit dubbelportret betekende voor de schilder een doorbraak als hofschilder van het stadhouderlijk paar. Als hofschilder had je bepaalde voorrechten. Welke? b De schilder was vooral geliefd om zijn elegante schilderstijl. Leg uit wat kenmerkend was aan zijn stijl. c Waarom was zijn stijl zo populair bij de adel? Ga in zaal 10 naar schilderij 17 Vul in Naam schilder Naam geportretteerde Weergegeven 0 borststuk 0 halffiguur 0 kniestuk 0 ten voeten uit Jaartal schilderij Je kijkt hier in de werkkamer van een hardwerkende man. Zijn vrouw is net binnen gestapt om hem een brief te geven. Naast een portret van een man die zijn beroep uitoefent, is dit dus ook een portret van een echtpaar. De schilder heeft er een levendige momentopname van gemaakt. 9a Wat is het beroep van deze man? b Waaraan zie je dat? 10a Vergelijk dit portret met schilderij 15 in dezelfde zaal en zeg iets over het verschil in: de houding van de personen die de brieven overhandigen. de sfeer op de portretten. de relatie tussen de afgebeelde personen. 3
11 Hoe heeft de schilder ervoor gezorgd dat zelfs zijn handtekening onderdeel is van het portret? 12 Hoe kun je aan de vrouw zien dat het om een momentopname gaat? 13 Welk effect hebben de lichtbundels in het portret? 14 De levendigheid in het portret wordt versterkt door een denkbeeldige schuine lijn die in de compositie zit. Schets het portret en geef aan waar die lijn loopt. 15 Bezoek de themasite van deze tentoonstelling: www.hollandersinbeeld.nl Onderzoek waardoor wij nu zeker weten wie de mensen op dit portret zijn? 16 Wat hield het beroep van deze man precies in? Ga in zaal 12 naar schilderij 31 (aan de kant van het raam) Vul in Naam schilder Naam geportretteerde Weergegeven 0 borststuk 0 halffiguur 0 kniestuk 0 ten voeten uit Jaartal schilderij De persoon op dit indrukwekkende portret poseert alsof hij de belangrijkste man van het land is. Toch is hij maar gewoon een burger. Een erg rijke dat wel, dankzij de textielhandel waarmee hij als koopman fortuin maakte. 4
17 Welke uitwerking heeft het formaat van het portret? 18 Deze man staat in een trotse houding. a Omcirkel in de afbeelding hieronder twee details van zijn houding die belangrijk zijn voor zijn uitstraling. Bron *2 b Leg uit waarom. 19a Op de wand rechts van dit portret, hangt nog een portret van dezelfde man. Vergelijk de schilderijen en noteer vier verschillen. b Welk portret spreekt jou het meest aan en waarom? 20 Luister naar de tekst van de audiotour bij schilderij 32. Welk portret hing waar in het huis van de geportretteerde man en waarom hing het juist daar? Schilderij 31 hing omdat Schilderij 32 hing omdat 21 Luister naar de tekst van de audiotour bij schilderij 31. Wat hebben de mensen in de tuin op de achtergrond te maken met het leven van de afgebeelde man? 22 Het perspectief van waaruit je naar deze man kijkt, versterkt het machtige overkomen van het portret. a Hoe wordt dit perspectief genoemd? b Leg uit waarom dit perspectief zo n indrukwekkende werking heeft. 5
c Zoek van een hedendaagse kunstenaar een portret waarin dit perspectief ook duidelijk is toegepast. Ga in dezelfde zaal naar schilderij 33 Vul in Naam schilder Naam geportretteerde Weergegeven 0 borststuk 0 halffiguur 0 kniestuk 0 ten voeten uit Jaartal schilderij Een groepje heren zit ontspannen aan tafel. Het zijn vier belangrijke Amsterdamse regenten. Vergaderen ze of hebben ze misschien iets te vieren? 23a Op welke hoogte zal dit portret hebben gehangen, op ooghoogte of daarboven? Geef dat aan op de afbeelding hieronder: 6
b Leg uit waarom. 24 Er zijn in totaal zes mannen afgebeeld op het portret. Toch is duidelijk te zien welke vier mannen de regenten zijn. a Noem twee dingen waaraan je kunt zien welke vier mannen de regenten zijn. b Wat doen de andere twee mannen? 25 Welke functie hebben die twee mannen? 26 Waarvan zijn de vier mannen bestuursleden? 27a Eén man kijkt je nadrukkelijk aan terwijl hij een inktpot brengt. Wat staat er op de inktpot? 0 Een uiterste houdbaarheidsdatum. 0 De naam van de man die de inktpot brengt. 0 De kleur van de inkt. 0 De handtekening van de schilder. b Een andere man wijst nadrukkelijk op een blad. Onderzoek welk belangrijk document ondertekend moet worden. c Met welke belangrijke gebeurtenis uit die tijd heeft dat document te maken? 28 Doe onderzoek naar de schutterij in de 17de eeuw. Welke taak hadden schutters? Noem twee voorwaarden waaraan iemand moest voldoen voordat hij bij de schutterij mocht? Waarom was iemand graag lid van een schutterijvereniging? Uit welke drie afdelingen bestond de Amsterdamse schutterij? Leg uit wat de afdeling van het portret precies deed. 7
29a Kijk naar de zilveren hoorn die op het portret wordt binnengebracht. Het beeldje dat er op staat is een schutspatroon. Wat houdt dat in? b Wie is de schutspatroon op deze zilveren hoorn? c Wat doet de schutspatroon op de hoorn? d Welke symbolische betekenis had de zilveren hoorn met schutspatroon voor de groep mannen op het portret? e Wanneer werd de hoorn gebruikt? Ga in zaal 16 naar schilderij 5 Vul in Naam schilder Naam geportretteerde Weergegeven 0 borststuk 0 halffiguur 0 kniestuk 0 ten voeten uit Jaartal schilderij Hier staat niet zomaar een gewone burger, dit is een echte zeeheld. In 1666 versloeg hij als opperbevelhebber van de Hollandse vloot de Engelse troepen tijdens de Vierdaagse Zeeslag. De admiraliteiten (bestuurscolleges van de 17deeeuwse marine) wilden hem hiervoor eren. Daarom gaven ze een talentvolle leerling van Rembrandt opdracht om zes portretten van hem te maken. Zo kon er in iedere raadskamer een trots portret van hem hangen. 30 Noem vijf voorwerpen in het portret én in de lijst die verwijzen naar het beroep van deze man. 8
31 Op de lijst zie je boven het portret het wapenschild van deze held. Welke elementen verwijzen naar zijn beroep? En welke naar zijn naam? Licht het toe met behulp van onderstaande afbeelding. Bron *3 32 De schilder heeft voor een deel van het schilderij de hulp ingeroepen van zijn collega Willem van de Velde de Jonge. Welk deel van het schilderij nam deze collega voor zijn rekening? 33 Dit is een typisch heldenportret. Zoals gebruikelijk was voor militaire helden staat deze man afgebeeld met een bepaald voorwerp. Wat is dat? 34a Wie is jouw held? Maak een portret waarop duidelijk te zien is wie het is en wat deze persoon doet. Je kunt onderstaande ruimte gebruiken maar ook een bijlage aan de kijkwijzer voegen. b Waarom is deze persoon jouw held? 35a Wat is de officiële definitie van held? b Wanneer is iemand volgens jou een held? Heb je de tentoonstelling gezien? Maak dan de slotopdracht. Die vind je achter de inleiding van deze kijkwijzer. 9
Bronvermelding Titelpagina: Frans Hals, Portret van Willem van Heythuysen, ca. 1625, München, Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Alte Pinakothek *1 Drie portretten van koningin Beatrix, gemaakt door kunstenares Thea Gerritsen: www.theagerritsen.nl *2 Frans Hals, Portret van Willem van Heythuysen, ca. 1625, München, Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Alte Pinakothek. *3 Detail uit lijst: Ferdinand Bol & Willem van de Velde de Jonge, Portret van Michiel de Ruyter, 1667, Den Haag, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis. Mauritshuis 2007 afd. Communicatie & Educatie Ontwerp Kade 10 Communicatie, Leiden Hollanders in beeld is gesponsord door Royal Dutch Shell plc