referaathouder Bultheel Jo Jo.bultheel@kuleuven-kortrijk.be Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 1 van 20

referaathouder Bultheel Jo Jo.bultheel@kuleuven-kortrijk.be Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 1 van 20

Deel 1: De spraak- en taalontwikkeling van kleuters: schema componenten - praktische tips? specifiek voor kleuterleid(st)ers onderdelen... Menselijke taal is wonderlijk. Kleuters verwerven dit 'wonder' spelenderwijs, verbazend snel, en... zonder veel problemen. Kleuters maken de ontwikkeling van taal in snel tempo door: ze beginnen relatief traag (vóór de kleuterschool) en ontwikkelen daarna zeer snel (kleuterschool). Daarna is er een constante geleidelijke verbetering. De taalontwikkeling tijdens de kleuterperiode is een 'echt wonder'! A. Taalgedrag bestaat uit verschillende onderdelen die allemaal geleerd moeten worden: 1. waartoe taal dient (het gebruik), 2. de woorden, en nog eens woorden (de inhoud), en 3. de regels (de vorm). B. Bovendien moet de kleuter elk onderdeel: 1. leren begrijpen (taalbegrip), en 2. leren uiten (taalproduktie). C. Bovendien zal dit gebeuren: 1. eerst in de mondelinge taal (gesproken taal leren begrijpen - luisteren, daarna uiten - spreken), en daarna 2. de voorlopers van geschreven taal (leren begrijpen [lezen], en uiten [schrijven]). In de kleuterschool wordt heel veel aandacht gegeven aan de ontwikkeling van al deze onderdelen. Dit gebeurt spontaan, spelenderwijs, en zonder noemenswaardige inspanning. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 2 van 20

schema - componenten... Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 3 van 20

praktische tips... dramatiseren 1. rollenspel 2. poppenspel door kleuters (telkens met materialen, attributen) 3. kringgesprek - praatstok taalgebruik - micro - klaspop... 4. praatplaten 5. prentenboeken 6. spelen met taal - ritme (eenvoudige liedjes, versjes) - rijmen 1. uitbreiden passieve woordenschat 2. uitbreiden van actieve woordenschat taalinhoud - via allerlei lotto's, boekjes rond bepaalde thema's, prenten - allerlei spelletjes - wat ontbreekt er? - noem alle dingen op... - voorlezen van verhaaltjes Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 4 van 20

logisch rangschikken (verhaaltje) 1. verhaaltje maken - onderwerp kiezen - onderwerp aanhouden - onderwerp uitbreiden 2. zinnetjes maken bij - prenten - kwartetten taalvorm - gezelschapsspelen 3. verkleinwoorden leren, meervoud... 4. uitspraak van - klinkers - medeklinkers - verbindingen 5. geschreven taal - voorlezen uit een boek - picto-lezen... Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 5 van 20

1. boeken (allerlei) 2. poppenkast-poppen 3. verkleedkleren & attributen hulpmiddelen materialen 4. telefoon 5. cassetterecorder 6. video 7. computer 8. instrumenten (ritmische ondersteuning)... 1. bereid zijn om naar elkaar te luisteren 2. voor de eigen mening uitkomen voor het ontwikkelen van goede houdingen 3. zin hebben in 'leren' 4. bezoek aan bibliotheek... 5. bezoek aan boekenbeurs... Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 6 van 20

Deel 2 : poppenspel in de basisschool DE FUNCTIE VAN HET POPPENSPEL. A) binnen het programma. ter introductie, kennismaking met een onderwerp ( interesse wekken, motiveren, probleemstellingen verduidelijken, onderzoeken,....) verwerking van de programma-inhoud ( concretiseren aan de hand van gespeelde voorbeelden, een ander benaderingswijze,... ) toetsing en evaluatie B) algemeen vormend gebeuren. (probleem) situaties uit de dagelijkse realiteit worden getransponeerd in een poppenspel en op die manier verduidelijkt, geduid, bespreekbaar gemaakt. C) Projectmatige aanpak en totaliteitsprogramma. Geïntegreerde aanpak van een thema, programmareeks,... in een poppenspelproject. (hier vooral kansen voor creativiteitsontwikkelingen) Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 7 van 20

WAT IS POPPENSPEL? Poppenspel is een element van de muzische opvoeding. Poppenspel is een creatieve expressie waarin verschillende muzische disciplines, uitingsvormen geïntegreerd worden: - beeldende ( poppen, decors,... ) - verbale ( dialoog, monoloog,... ) - bewegings - drama Hierin komen naast cognitieve, vooral affectieve, sociale, motorische aspecten aan bod. vb. : sociaal vormende waarden : samenwerking - afspraken maken - kritische zin SPEL EN ELEMENTEN. Poppenspel maakt gebruik van theater- en drama-elementen. - een spelsituatie ( doen alsof ), vertrekkend van een speelbaar gegeven; - waarin duidelijk bepaald wordt : - wie - wat - waar - wanneer - waarom - met een duidelijk verloop - begin --------- einde - dramatisch conflict - spanningsopbouw - met een relatie met het publiek: - meeleven, emotionele betrokkenheid ( kijkgedrag) - actieve betrokkenheid, meespeel-theater beperkte geprogrammeerde inbreng echte participatie, die het spelverloop mee bepaalt improvisatie Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 8 van 20

wie speelt? ( alleen of met meerderen ) - de leerkracht speelt voor de kinderen. - de leerkracht speelt met de kinderen. - de kinderen spelen voor elkaar ( ouders, bezoekers,... ) speelwijze. - alleen poppen - speler zichtbaar ( neutraal) - speler verborgen - poppen + speler - speler als acteur - speler als tussenpersoon ( poppen en publiek) - poppen + speler + invallers/spelers uit het publiek. POPPENSOORTEN De diverse soorten poppen in ontelbaar veel variaties. Van aankleedpop tot trucpop, van babypop tot poppenkastpop. De term wordt ook gebruikt voor poppen die bedoeld zijn om een spel mee op te voeren. Naast de bekende handpop heb je de vingerpopjes. Buiten de marionet, die aan draden hangt en van bovenaf bespeeld wordt, heb je de figuur die aan een stang hangt en die dan ook stangpop of staafpop heet. De stokpop is op een stok gemonteerd en wordt van onderaf bewogen. Verder zijn er de been-, knie- en voetpop, de sokpop, die van een sok is gemaakt, de marionnette à la planchette, de Step Tänzer, de humanette, de buikspreekpop, de metamorfosepop, de animatiepop, de watermarionet en de bunrakupop. Meer voor kinderen zijn de trekpop en de platte figuurtjes van het papieren theater. Een aparte categorie vormen de schimfiguren, die weer onder te verdelen zijn in ondoorzichtige zwarte figuren en doorzichtige gekleurde figuren. Tot de laatste horen de wayang kulitpoppen en de figuren van het Turkse en Chinese schimmenspel. POPPENSPELTECHNIEK Door poppenspelers gebruikt woord voor de manier waarop een pop wordt bewogen. Er zijn net zo veel poppenspeltechnieken als er poppensoorten zijn. Onder meer de techniek voor de buikspreekpop, de bunraku, de handpop, de marionet, de papieren-theaterfiguren, de popjes op de plank, de schimmenspelfiguren, de stangpop, de stokpop, de trucpop, de wayangpop en de zwart-theaterfiguren. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 9 van 20

HET VERHAAL De verhaalinhoud - Het verhaal moet aansluiten bij de beginsituatie van de luisteraars en de verteller. - De lengte en inhoud van het verhaal is afhankelijk van de leeftijd van de kinderen. - Het verhaal dient uit te gaan van het milieu van de kinderen. - Het verhaal dient ook aan te sluiten bij de ontwikkelingsfase van het kind. - De keuze van het verhaal : 5-6-7-8 jaar fantasie is nog toonaangevend. 9-10 jaar avonturenverhalen. 11-12 jaar echt gebeurde of werkelijkheidsgetrouwe verhalen. van 3 tot 6 jaar : sprookjes. 7 jaar : dierenverhalen of fabels en moeilijke sprookjes. 8 jaar : scheppingsverhaal, verhalen over het oude testament, natuurverhalen en verhalen over beroepen. 9 jaar : Germaanse mythe, avonturen- en ridderverhalen. 10 jaar : Griekse mythe, sterke avonturen verhalen. vanaf 11 jaar : volkssage ( ook over andere volkeren) en sciencefiction verhalen. SPEELTECHNIEK. Drie basisvoorwaarden : - Je moet je verhaal zelf geloven. - Je moet de vaste wil hebben je in te stellen op je publiek. - Je moet durven vertellen ( kinderen zullen je niet vlug belachelijk vinden.) Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 10 van 20

Voorbereiding van het verhaal. De taal bij het vertellen. We letten op : - het spreektempo - de zinsbouw - de woordenschat - de verbindingswoorden vermijden - vermijd ook stopwoorden - de tijd van het verhaal. DE STEMTECHNIEK. De stem is het belangrijkste middel om de kinderen te boeien. stemvolume : hard-zacht spreektempo : vlug-langzaam toonhoogte : hoog-laag accent gebruik van tussenwerpsels : au,oei,oh,pats, rrrring klanknabootsingen : kletteren, hinniken, holderdebolder het regelmatig gebruik van de directe rede varieer je stem voldoende maak je vertelling zo concreet mogelijk gebruik veel bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden articuleer goed. HET OOG WIL OOK WAT. Gebaren en mimiek positie van vertellen aanpassen. sobere illustraties of ander visueel materiaal.(niet teveel) interactie met het publiek. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 11 van 20

Deel 3 : Poppenspel in detail 1. MATERIAAL de kast: in functie van de speelwijze (zittend of rechtop) groot genoeg speelvak hoog genoeg zodat de hoogste (grootste) speler niet zichtbaar is eventueel decors hangen, ver genoeg achteruit zodat twee poppen elkaar kunnen kruisen afbaking van de ruimte waarin zich het spel afspeelt o suggesties: waslijn met deken, omgekantelde tafel, oud tv-toestel, grote kartonnen doos,... o deuropening, raam, constructie van tafels, stoelen,... o de hele ruimte ( lokaal, stoep, struiken, oever van een beek,...) de poppen: soorten: handpop, stokpop en marionet (zie ook creamap) het allerbelangrijkste is de herkenbaarheid d.w.z. dat twee poppen onderling niet mogen verward worden. Elke pop heeft een eigen uitdrukking, kledij, accessoires (stok, toverstaf, bril,...) voldoende groot voor optimale zichtbaarheid de menselijke verhouding (kop vs. romp) mag overdreven worden; bv. enorme oren, ballonneus,... kleedjes moeten groot en lang genoeg zijn, ook voor de spelers met de grootste handen 2. HET POPPENSPEL poppenkast is niet gelijk aan vertellen de pop is geen verteller op miniformaat elke vorm van (plaats)beschrijving is uit den boze: poppenkast is geen voortdurende dialoog of monoloog de actie speelt zich af in het heden, waardoor de kijkers het meebeleven en een actieve wending aan het verhaal kunnen geven Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 12 van 20

poppenkast = toneel op miniformaat de opstelling is zo dat iedere kijker het kan zien geen storende elementen (lawaai, tegenlicht,...) de kijkers mogen niet te dicht zitten de grootte van de pop is aangepast aan de afstand tussen de poppenkast en de verst verwijderde kijker elke pop heeft een (onderscheidbaar) karakter om de poppen onderling te onderscheiden de pop heeft een eigen stem, een typische houding (krom: oud vrouwtje), een rare manier van stappen, een tic nerveux, een stopwoordje, valt steeds, is steeds boos,... (cfr. de Zeven Dwergen in de Walt-Disneyfilm van Sneeuwwitje) enkele typische houdingen als uitdrukking van een gemoedstoestand houdingen op de hand Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 13 van 20

aandachtspunten drijfzandziekte: pop niet hoog genoeg dikbuikpoppen: vingers niet genoeg tegen handpalm opzij opkomen: enkel de tovenaar komt uit de grond de eigen stemmen per pop de statische poppen die vertellen op scène de pop die spreekt beweegt, de anderen zijn kalmer in hun beweging loop niet achteruit met je pop Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 14 van 20

3. HET VERHAAL, HET INTRIGE niet te complex eenheid van plaats om decorswisselingen te vermijden eenheid van tijd om grote sprongen te vermijden (ook decorswisseling) niet teveel figuren om geen verwarring te stichten omzetbaar in dialoog of visuele situaties niet te statisch of te langzaam poppenkast: geen vertelling, maar wel actie poppen lopen over de scène aanpasbaar aan de reacties van het publiek de poppen stellen duidelijke vragen aan de kijkers, maar moeten dan ook rekening houden met de antwoorden probeer de reactie wat te voorzien en kanaliseer ze laat de kinderen zingen, iemand roepen, iets beweren, de goede verwittigen als de slechte komt... maak een schema van het intrige geen uitgeschreven dialogen, laat de inspiratie van het moment aan het woord 4. OM UIT TE TESTEN (IETS PROFESSIONELER) gebruik muziek (triangel, trommel, kokosnoten,...) gebruik lichteffecten (rood licht voor de duivel, blauw in het donker bos,...) gebruik bandopnames met reële geluiden gebruik speciale effecten (draak die (sigaretten)rook uit zijn muil blaast, zwevende spoken (aan een touwtje)...) Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 15 van 20

5. POPPEN Uit mousse of spons Materiaal houten lepel enkele sponsen resten van andere mousse lappen stof contactlijm schaar of breekmes Hoe ga je tewerk? Het hoofd 1. Je steekt een scherp voorwerp (bv. een schaar, breekmes,...) in de mousse/spons om een langwerpige opening te maken. 2. Schuif de lepelsteel in de mousse of spons. Zorg dat de lepel recht zit. Houd het plat van de lepel even in de handen om te zien of de spons in de goed richting zit (zowel verticaal als in de kijkrichting van de pop). 3. Ogen, haar, lippen, neus oren,... snij je uit, uit andere resten mousse (andere kleur). Plak die met de contactlijm op de spons. 4. Je kan ook andere vormen aan de mousse- of sponskop geven, door met fijne nylondraad of naaigaren een fijne insnoering te maken (= expressie). Het kleed 1. lap stof vouwen bovenaan en opzij dichtnaaien 2. Om de pop te hanteren, hou je met één hand de lepel vast. Met de andere maak je de gewenste beweging. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 16 van 20

Sokbeesten Materiaal een oude kous of sok een stuk karton (A4) een potlood een schaar lijm 2 wattenbolletjes 2 knopen restjes wol 20 blank houten kralen restjes vilt Hoe ga je tewerk? 1. Trek de sok aan en zet je voet op het stuk karton. Teken de omtrek van je voet over met een potlood. Haal je voet van het stuk karton en teken de vorm een beetje bij, zodat je een lange ovaal krijgt. 2. Knip de kartonnen zool uit. 3. Vouw de zool dubbel. 4. Keer de sok binnenstebuiten en plak de kartonnen zool op de zool van de sok. Laat de lijm goed drogen en keer de sok dan weer om. 5. Steek je hand in de sok. Je kan nu de bek van het sokbeest open en dicht doen. 6. Nu komt het leukste gedeelte: het aanbrengen van de ogen, haren, oren, tanden,.... Je kan hierbij natuurlijk je fantasie volop laten werken. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 17 van 20

Uit golfkarton Materiaal een restje dun karton (12 x 7 cm) een liniaal een potlood een schaar een stukje golfkarton (8O x 7 cm) een metalen schroefdop of een kurk lijm verschillende kleuren crèpepapier restjes wol of bont Hoe ga je te werk? Teken met behulp van een potlood en een liniaal een rechthoek van 12 x 7 cm op het stuk dun karton. Knip de rechthoek uit. Met dit stuk karton maak je de hals van de pop. Deze moet natuurlijk hol zijn, anders kan je later je vinger er niet insteken. Doe aan de bovenkant lijm en wind het karton enkele keren rond je wijsvinger. Laat het rolletje even om je wijsvinger zitten zodat de lijm kan drogen. Haal het er dan af en doe eventueel nog wat extra lijm aan de binnenkant van het uiteinde, zodat dat goed vastzit. Teken op het stuk golfkarton een strookje van 80 x 7 cm en knip die strook uit. Lijm ongeveer 2 cm van het golfkarton op de hals. Let goed op dat het golvende gedeelte aan de buitenkant zit. Doe wat lijm aan de binnenkant van het golfkarton en rol het op. Doe wat extra lijm aan het uiteinde, zodat het goed komt vast te zitten. Maak van een restje crèpepapier twee bolletjes en plak die op de plaats van de ogen. Maak een worstje van een andere kleur en plak dat op de plaats van de mond. Plak ook de schroefdop of de kurk op zijn plaats. Het haar maak je van wat wol of bont. Plak het goed vast. Teken voor de jurk een rechthoek van 50 x 25 cm op een stuk crèpepapier of stof en knip het uit. Frons de kant van 50 cm wat in elkaar en leg deze om de hals. Lijm de jurk goed vast. Let wel goed op dat de twee uiteinden elkaar een beetje overlappen. Deze overlapping komt aan de achterkant. Sluit nu de jurk over de hele lengte met lijm of draad. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 18 van 20

Uit een houten lepel Materiaal een houten lepel een vijl 50cm ijzerdraad (vrij dik, buigzaam) restjes pluche of bont watten een lapje stof (30 x 35cm) een lapje interlockstof (20 x 20cm) Hoe ga je te werk? 1. Maak met een vijl een inkeping in de bovenkant van de steel. 2. Laat iemand de lepel rechthouden. Leg het midden van het stukje ijzerdraad in de inkerving. Sla de twee uiteinden om de steel en over mekaar heen en buig ze verder door naar buiten. Buig de uiteinden om en buig ze een beetje door, zodat deze twee rondjes goed blijven zitten. Het geraamte van je pop is klaar. 3. Maak nu de handen. Neem een lapje interlockstof en knip het in vier delen van 10 x 10cm. Zet een glaasje op een lapje en teken een cirkel. Doe hetzelfde met de andere lapjes. Knip de vier cirkels uit. Leg twee cirkels op elkaar en naai ze met een stiksteek aan elkaar. Laat aan het begin een stukje draad hangen, net als aan het uiteinde. Blijf ongeveer 1cm van de rand. Draai de lapjes binnenste buiten en doe er een propje watten in. 4. Trek voorzichtig aan de draden en de twee lapjes gaan rond staan. Schuif het geheel over één van de uiteinden van het stukje ijzerdraad en trek de draden strak aan. Knoop ze stevig vast. Maak nu de andere hand op dezelfde manier. 5. Teken een patroon voor de jurk, knip het stuk stof uit en maak in het midden een opening voor het hoofd. 6. Doe nu de jurk over het hoofd van de lepel. Rijg op 1cm van de hals een draad. Laat de twee uiteinden hangen. Trek als je helemaal rond bent, de uiteinden van de draad stevig aan, zodat de hals van de jurk goed om de steel sluit. Knoop de uiteinden vast. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 19 van 20

7. Lijm of naai de uiteinden dicht en let op dat de manchetten goed om de polsen sluiten. 8. Sla de zoom 1cm naar binnen en naai of lijm hem vast. 9. De bolle kant van de lepel wordt het gezicht. De holle kant wordt het achterhoofd. Beplak de achterkant en de bovenkant van de voorzijde met wol of bont. Laat het gezicht hierbij vrij. Gebruik voor de ogen kralen of knoopjes. Leg de lepel plat op de tafel en plak de ogen op hun plaats. Maak de mond uit een stukje rode stof of vilt. je kunt het gezicht ook met nat gemaakt kleurpotloden of viltstiften op de lepel tekenen. 10. Buig tot slot de armen iets naar voren, dan lijken ze net echt en je pop is klaar voor het theater. Pompon Materiaal karton schaar maanaald zonder punt wol Hoe ga je te werk? 1. Knip twee grote rondjes uit karton. 2. Maak precies in het midden een gaatje. 3. Leg de rondjes op elkaar. 4. Doe de draad door de naald. Haal de wol om de rondjes heen tot deze helemaal goed bedekt zijn en het gaatje bijna dichtgewerkt is. 5. Knip de wol door aan de buitenkant van het karton. 6. Trek het karton uit. 7. Nu kan je er ogen, mond & neus op plakken. 8. Knip voor de kraag of das een stuk crèpepapier of stof uit. Lijm dat zo dat je de fronsjes van de jurk aan de hals volledig bedekt. 9. Nu moet je de jurk nog versieren met de knopen. Maak eventueel een mantel, pet,. 10. Je pop is klaar. Steek je hand in de jurk en laat je vinger in de nek glijden. Als je je vinger beweegt, beweegt de kop van de pop mee. Sessie poppenspel in de kleuterklas in functie van een betere Taalontwikkeling p 20 van 20