Leerboek psychiatrie voor verpleegkundigen FM.indd 1
FM.indd 2
Leerboek psychiatrie voor verpleegkundigen Redactie M. Clijsen W. Garenfeld G. Kuipers E. van Loenen M. van Piere Tweede druk REED BUSINESS EDUCATION, AMSTERDAM FM.indd 3
Eerste druk, eerste en tweede oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2008-2009 Eerste druk, derde oplage, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010 Eerste druk, vierde oplage, Reed Business, Amsterdam 2012 Eerste druk, vijfde oplage, Reed Business Education, Amsterdam 2013 Reed Business, Amsterdam 2015 Omslagontwerp: Anke van Haarlem, Utrecht Reed Business Education is onderdeel van Reed Business bv, Postbus 152, 1000 AD Amsterdam. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Waar dit mogelijk was, is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te stellen met de uitgever. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. ISBN 978 90 352 3879 4 NUR 895 FM.indd 4 4/1/15 9:19:40 PM
Medewerkers Redactie Mw. M. Clijsen, BHA, MSM, manager Centrum Senioren; klinisch geriatrisch en psychiatrisch verpleegkundige, niet praktiserend GGZ Breburg, Breda/Tilburg Drs. W. Garenfeld, ouderenpsychiater, opleider ouderenpsychiatrie, psychotherapeut GGZ Breburg, Breda/Tilburg Mw.drs. G.S. Kuipers, psychiater, psychotherapeut GGZ Breburg, Breda/Tilburg E.A.M. van Loenen, verpleegkundig specialist ggz GGZ Kinderen en Jeugd, Rivierduinen, Katwijk Mw. M.A.G.B. van Piere, verpleegkundig specialist ggz, opleider GGZ-VS Rivierduinen, Leiden Auteurs Prof.dr. A.J.L.M. van Balkom, psychiater, hoogleraar psychiatrie Afdeling Psychiatrie, Vrije Universiteit medisch centrum, GGZ Ingeest, Amsterdam Dr. J.A. Bloks, klinisch psycholoog, psychotherapeut Hoofd Zorgpad Anorexia Nervosa, Centrum Eetstoornissen Ursula, GGZ Rivierduinen, Leiden C. van den Brink, verpleegkundig specialist ggz, trainer motiverende gespreksvoering Het Consultatiehuis, Amersfoort Dr. W.J. Canton, psychiater, psychotherapeut Willemshuys, s-hertogenbosch Mr. P.J.M. Dijkmans, jurist, B-verpleegkundige Besturenraad en Afdeling Opname Volwassenen, GGZ Rivierduinen Mw.drs. J.G. Griffioen, psychiater, seksuoloog NVVS Afdeling Senioren, GGZ Breburg, Breda/Tilburg Dr. J.H.M. de Groen, neuroloog n.p. Stichting Slaaponderzoek, Maastricht I.P.I. de Gruijl, psychologisch medewerker Dr Leo Kannerhuis, centrum voor autisme, Doorwerth Mw.dr. M.B. Hofstra, kinder- en jeugdpsychiater Hoofd Kinderkliniek Erasmus Medisch Centrum, Locatie Sophia Rotterdam Drs. C.G.A.M. Jacobs, klinisch psycholoog SeneCure, Tilburg Prof.dr. C.A.J. de Jong, hoogleraar verslaving en verslavingszorg Nijmegen Institute for Scientist-Practitioners in Addiction (NISPA), Nijmegen Dr. M.G. Kat, psychiater-psychotherapeut Afdeling Klinische Geriatrie, Medisch Centrum Alkmaar en vrijgevestigd in Amsterdam, lid CCE, consulent ouderenpsychiatrie in verpleeghuizen H. Kisjes, verpleegkundig specialist ggz Affect2U en Momentum GGZ,Veldhoven Mw.dr. J.J.S. Kooij, psychiater, specialismeleider Programma ADHD bij volwassenen, Hoofd Kenniscentrum ADHD bij volwassenen PsyQ, Den Haag Mw. Y.G. van der Leest-Tijmense, MANP, verpleegkundig specialist, eigenaar-directeur Zorgerf Buiten-land, Putten/Nijkerk FM.indd 5
P. Leidelmeijer, verpleegkundig specialist ggz i.o. Rivierduinen Mw. S.L. Maduro, verpleegkundig specialist ggz Koninklijke Landmacht, Utrecht Mw. P. van Mierlo, MSc, klinisch epidemioloog, researchverpleegkundige Afdeling Onderzoek en Ontwikkeling, Kempenhaeghe, Heeze Drs. T. Oortwijn, psycholoog, psychotherapeut Vrijgevestigd, Goirle Mw. H.W. Oranje, verpleegkundig specialist ggz GGZ Leiden, Polikliniek Volwassenen, Rivierduinen, Leiden Dr. Th.W. Rentmeester, neuroloog Kempenhaeghe, Centrum voor Slaapgeneeskunde, Heeze Dr J.P.W.M. Teunisse, lector Levensloopbegeleiding bij Autisme Hogeschool van Arnhem en Nijmegen; neuropsycholoog en programmamanager Praktijkgericht Onderzoek, Dr Leo Kannerhuis, centrum voor autisme, Doorwerth Prof.dr. W. van Tilburg, emeritus-hoogleraar psychiatrie Vrije Universiteit medisch centrum, Polikliniek Amsterdam, Dr. Leo Kannerhuis C.A.G. Verbrugge, wetenschappelijk medewerker Research en Development, Novadic-Kentron Groep, Eindhoven T. Verdonschot, key user Management Divisie 2, GGzE, Eindhoven Prof.dr. F. Verheij, emeritus-hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie Afdeling Klinische Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Erasmus MC-Sophia, Rotterdam Mw.dr. I.M. van Vliet, psychiater/chef de (poli)clinique Afdeling Polikliniek Psychiatrie B1-P, Leids Universitair Medisch Centrum M.S. van der Wal, programmamanager psychose Rivierduinen, Leiden Mw.drs. J. Wieland, psychiater Kristal, Centrum Psychiatrie en Verstandelijke beperking, Leiden Mw.dr. M. Thunnissen, psychiater, psychotherapeut Vrijgevestigd, Bergen op Zoom FM.indd 6
Voorwoord De publicatie van de DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, vijfde editie) was voor Reed Business Education en de inhoudelijke redactieleden aanleiding om het Leerboek psychiatrie voor verpleegkundigen aan te passen aan de nieuwe classificatie. Feitelijk was er op deze gelegenheid gewacht om tegelijk ook de verdere inhoud van het boek geheel te kunnen actualiseren. In deze herziene druk is een substantieel deel van de teksten herschreven en aangepast aan de huidige wetenschappelijke inzichten en vigerende richtlijnen. Deze tweede druk opent met twee inleidende hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt kort de geschiedenis van de psychiatrie besproken en wordt stilgestaan bij de psychiatrische classificatie versus de psychiatrische diagnostiek. Het tweede hoofdstuk bevat een oriëntatie op de psychiatrische verpleegkunde. Daarin is ruime aandacht voor de werkrelatie tussen de verpleegkundige en de patiënt met psychiatrische problematiek. In de volgende hoofdstukken wordt steeds een specifieke groep psychiatrische stoornissen besproken of wordt stilgestaan bij overstijgende onderwerpen, zoals kinder- en jeugdpsychiatrie, ouderenpsychiatrie, verslavingsproblematiek en forensische psychiatrie. De selectie van stoornissen en onderwerpen is tot stand gekomen op basis van de epidemiologie. Voor de zeldzamere aandoeningen verwijzen we graag naar specifieke vakliteratuur. In aansluiting op het hoofdstuk kinder- en jeugdpsychiatrie zijn een hoofdstuk over de autismespectrumstoornis en een hoofdstuk over ADHD bij volwassenen opgenomen. In deze tweede druk is afgezien van een apart hoofdstuk over de organisatie van de geestelijke gezondheidszorg. Hiervoor verwijzen we graag naar de niet-aflatende stroom aan nieuwsberichten. In dit boek is ook geen apart hoofdstuk gewijd aan ethiek. De redactieleden hopen echter dat de diverse hoofdstukken, onderwerpen en beschreven casuïstiek intrinsiek voldoende aanleiding vormen om te reflecteren op allerlei ethische aspecten van de psychiatrie en het eigen professionele handelen. De volgorde van de hoofdstukken is vooral bepaald op grond van didactische overwegingen. Zo worden de persoonlijkheidsstoornissen eerst besproken om er in de volgende hoofdstukken steeds op terug te kunnen komen. Bij dit leerboek zijn digitaal beschikbaar gesteld: de volledige tekst, samenvattingen per hoofdstuk, en vragen en antwoorden. Alle opgenomen url s zijn doorklikbaar gemaakt. Nog vermeldenswaardig is dat in dit boek wordt gesproken over psychiatrie en patiënten, waar het gaat over de bejegening en behandeling van mensen met psychiatrische stoornissen. Er wordt gesproken over hij waar ook zij wordt bedoeld. De redactieleden hopen van harte dat dit boek bijdraagt aan de professionele vorming van de verpleegkundigen en dat zij straks met toewijding en veel plezier hun werk zullen doen. De redactie, voorjaar 2015 FM.indd 7
FM.indd 8
Inhoud Digitaal verder studeren Bij dit leerboek zijn digitaal beschikbaar gesteld: de volledige tekst, samenvattingen per hoofdstuk, links naar extra materiaal en vragen met antwoorden. 1 Het biopsychosociale model 11 W. van Tilburg 2 Oriëntatie op psychiatrische verpleegkunde 33 E.A.M. van Loenen, M.A.G.B. van Piere 3 Persoonlijkheidsstoornissen 47 M. Thunnissen, H.W. Oranje 4 Angststoornissen en obsessievecompulsieve stoornissen 89 I.M. van Vliet, Y.G. van der Leest-Tijmense, A.J.L.M. van Balkom 5 Stress, trauma en dissociatie 117 A.J. Oortwijn, S.L. Maduro 6 Stemmingsstoornissen 147 M. Clijsen, W. Garenfeld, C.G.A.M. Jacobs 7 Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen 195 M.S. van der Wal 8 Eetstoornissen 235 J.A. Bloks, C. van den Brink 9 Begeleiding en behandeling bij verslavingsproblematiek 253 H. Kisjes, C.A.G. Verbrugge, C.A.J. de Jong 10 Neurocognitieve stoornissen 275 T. Verdonschot, M. Kat 12 Seksuologie 329 J.G. Griffioen 13 Slaap en slaapstoornissen 343 Th.W. Rentmeester, P. van Mierlo, J.H.M. de Groen 14 Psychiatrische stoornissen van de kindertijd 355 F. Verheij, M.B. Hofstra 15 Autismespectrumstoornis 367 J.P.W.M. Teunisse, I.P.I. de Gruijl 16 Diagnostiek en behandeling van volwassenen met ADHD 385 J.J.S. Kooij 17 Ouderenpsychiatrie 395 W. Garenfeld 18 Psychiatrie en recht 403 P.J.M. Dijkmans 19 Forensische psychiatrie 421 W.J. Canton 20 Verstandelijke beperking en psychiatrie 431 J. Wieland en P. Leidelmeijer Register 451 11 Psychiatrie, somatische aandoeningen, somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen 305 W. Garenfeld, M.A.G.B. van Piere FM.indd 9