Toepassen van de KRLW bij het beoordelen van de ecologische status van de oppervlaktewaters in Vlaanderen: Stand van zaken Ilse Simoens De Europese Kaderrichtlijn Water m.b.t.het kwaliteitselememt Vis, Utrecht, 24 november 2005
Opbouw Toestand voor KRLW in Vlaanderen Meetnet zoetwatervis Visinde Toestand vanaf KRLW in Vlaanderen Typologie Referentiesituatie Aangepaste beoordelingsmethode
Meetnet Zoetwatervis Sedert 1996 operationeel Bestudeert de visstand op een 800-tal plaatsen in Vlaanderen op regelmatige tijdstippen Soorten, abundantie en individuele lengtes en gewichten Technieken: elektrovisserij, fuikvisserij, sleepnetvisserij en kieuwnetten.
Meetnet zoetwatervis Monitoring: rivieren en meren Operational Investigative Additional Monitoring estuaria: te beperkt Oprichten meetnet voor KRLW: alle indicatoren Interkalibratie indicatoren Databank link Type specifieke Indices
Visinde in gebruik Brasemzone Barbeelzone Bovenstroomse rivieren (vlagzalm en beekforel samen) Stilstaande wateren Estuaria
KRLW identificeert volgende stappen voor de beoordeling van de ecological status van de oppervlaktewateren. Per categorie watertype classify river definieren types Definieren van define referentie reference conditions condities sample Monitoren monitoring van meetplaats sites Afwijking assess deviation van referentie conditie assign Kwaliteit quality status Zeer goed high (1) (1) Goed good (2) (2) Matig moderate (3) (3) Slecht poor (4) (4) Zeer slecht bad (5) (5)
1. Categorie: Waterlopen Stilstaande wateren Overgangswateren 2.Typologie: Per categorie Type 1 Type 2 Type 3 Type... 3. Referentiekader: Per categorie, per type Macrofyten Macro-invertebraten Vissen Fytobentos/-Plankton
8 rivierentypen Type Hydro-ecoregio Bekkenoppervlakte Kleine beek Zand-Zandleem- < 50 km 2 Leem Kleine beek Kempen Kempen < 50 km 2 Grote beek Zand-Zandleem- 50 300 km 2 Leem Grote beek Kempen Kempen 50 300 km 2 Kleine rivier Zand-Zandleem- 300 600 km 2 Leem Grote rivier Zand-Zandleem- 600 10000 km 2 Leem Zeer grote rivier Niet van toepassing 10000 km 2 Polderwaterloop Polders Niet van toepassing (Jochems et al., 2002)
Hydro-ecoregio s Vlaanderen
10 meertypen hoogte laagland brakke invloed zoet zeer licht brak - Bzl brak... geologie kiezelhoudend of organisch kiezelhoudend of organisch kiezelhoudend breedte/lengte Zeeduinen - Ad alle regio s Kempen en armste zandgronden in Zandig Vlaanderen zuurgraad alkalisch circumneutraal zwak zuur - Zm (oligotroof) sterk zuur - Zs (oligotroof) dimensies (diepte en grootte) groot, diep - Aw overige watersamenstelling ionenrijk - Ai (eutroof) matig ionenrijk - A sterk gebufferd zwak gebufferd - Czb (meso- oligotroof) gewoon - Cb ijzerrijk - CbFe (mesotroof) (mesotroof) trofie eutroof meso- oligotroof eutroof meso- oligotroof LD, 2002 (Jochems et al., 2002
2 typen overgangswateren Saliniteitsgradiënt = zeewaartse begrenzing Getijdegrens = landwaartse overgang van de overgangswateren naar de rivieren twee typen; een macrotidaal type (+/- 6 m) en een mesotidaal type (+/- 4,5 m). Macrotidaal type: Zeeschelde en de zijrivieren Durme, Rupel, Dijle, Zenne, Grote Nete en Kleine Nete. De Zeeschelde is het deel van het Schelde-estuarium op Vlaams grondgebied. De stroomafwaartse begrenzing van het Schelde-estuarium ligt op Nederlands grondgebied. De saliniteit varieert in dit gedeelte van mesohalien tot zoet, de gemiddelde getijamplitude van 0 tot 6 m. Mesotidaal type: IJzerestuarium. Dit estuarium ligt volledig op Vlaams grondgebied. Het estuariene gedeelte van de IJzer is volledig polyhalien en heeft een gemiddelde getijamplitude van ruim vier meter. Voor de zeewaartse begrenzing van de IJzermonding werd de 90% isohalienlijn genomen (Jochems et al., 2002)
1. Categorie: Waterlopen Stilstaande wateren Overgangswateren 2.Typologie: Per categorie Type 1 Type 2 Type 3 Type... 3. Referentiekader: Per categorie, per type Macrofyten Macro-invertebraten Vissen Fytobentos/-Plankton
Zeer goede ecologische toestand in rivieren voor het biologisch element visfauna (KRW-bijlage V, 1.2.1): Soortensamenstelling en abundantie van de soorten komen geheel of vrijwel geheel overeen met de onverstoorde staat. Alle typespecifieke voor verstoring gevoelige soorten zijn aanwezig. De leeftijdopbouw van de visgemeenschappen vertoont weinig tekenen van antropogene verstoring en wijst niet op een verstoring in de voortplanting of ontwikkeling van een bepaalde soort.
Opstellen referentiesituatie rivieren Historische gegevens: De visbestanden in Vlaanderen anno 1840-1950. (Vrielynck et al. 2002) Recente gegevens : 1415 locaties/2389 afvissingen Geen vis 711 afvissingen
Historische gegevens
Informatiebronnen Studie van archeologische visresten Oude visgegevens uit archeologisch Onderzoek van resten van nederzettingen (Van Neer et al, 1993 en 1994).
Studie van archeologische visresten Studie van archeologische visresten Tabel 6: Soortenlijst gepubliceerd door Van Neer en Ervynck (1993) aan de hand van determinaties van visbotten in vindplaatsen in Vlaanderen en Wallonië, daterend van Neolithicum tot de zestiende eeuw. Ook bittervoorn (Rhodeus sericeus) werd intussen aangetroffen (in Namen)(Van Neer, pers. meded.). Zeevis Anadrome vis Kathaai Scyliorhinus stellaris Steur Acipenser sturio Gladde haai Galeorhinus galeus Elft of fint Alosa sp. Stekelrog Raja clavata Spiering Osmerus eperlanus Haring Clupea harengus Houting Coregonus sp. Sprot Clupea sprattus Zalmachtigen Salmo sp. Ansjovis Engraulis encrasicolus Driedoornige Gasterosteus aculeatus stekelbaars Kabeljauw Gadus morhua Wijting Merlangius merlangus Zoetwatervis Schelvis Melanogrammus aeglefinus Paling Anguilla anguilla Koolvis Pollachius virens Brasem Abramis brama Leng Molva molva Barbeel Barbus barbus Meivis Belone belone Bliek Blicca bjoerkna Rode poon Trigla luccerna Winde Leuciscus idus Zeedonderpad Myoocephalus scorpius Serpeling Leuciscus leuciscus Zeebaars Dicentrarchus labra Kopvoorn Leuciscus cephalus Zeekarper Spondyliosoma cantharus Elrits Phoinus phoinus Harders Mugilidae Blankvoorn Rutilus rutilus Makreel Scomber scombrus Rietvoorn Scardinius erythrophtalmus Tarbot Scophthalmus maimus Zeelt Tinca tinca Pladijs Pleuromectes platessa Karper Cyprinus carpio f. domestica. Bot Platichthys flesus Karperachtigen Cyprinidae indet. Schar Limanda limanda Kleine Cobitis taenia modderkruiper Schol/bot/schar Pleuronectidae indet. Bermpje Noemacheilus barbatulus Heilbot Hippoglossus hippoglossus Meerval Silurus glanis Tong Soleo sp. Snoek Eso lucius Kwabaal Lota lota Rivierdonderpad Cottus gobio Pos Gymnocephalus cernuus Baars Perca fluviatilis Van de neolithische periode dateren de visresten gevonden te Oudenaarde-Donk (Boven-Schelde): hier zijn onder andere barbeel, kopvoorn en Europese meerval gevonden.
Informatiebronnen Visserijgegevens vóór 1842 Illustraties, gravures, schilderijen Gegevens van abdijen Verschillende auteurs o.a. J. Billiet (tweede helft 17de eeuw), J. Van Den Bogaerde (1825)
Paling Steur Kabeljauw Blankvoorn Geep Karper Kwabaal? Rivier- en zeeprik Rog Rode poon Zeedonderpad Frans Snijders Een vishandelaar bij zijn stal op de Antwerpse kade. ca 1620 De Jongh et al., 2004
Visserijgegevens van 1850-1950 Collecties van musea Collecties van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. - Zeer waardevol, vissen nog bewaard. - Correcte determinaties - Correcte vermelding van vangstlocaliteit en -tijdstip
Visserijgegevens van 1850-1950 Visserijgegevens van 1850-1950 Het tijdschrift Pêche et Pisciculture 1890 oprichting van de 'Société Centrale pour la Protection de la Pêche Fluviale. Publicatie maandblad (aanvankelijk halfmaandelijks) Pêche et Pisciculture. - (gevulgariseerde) wetenschappelijke artikels uit binnen- en buitenland - debatten in kamer en senaat over onder andere de waterkwaliteit - lezersrubrieken - aankondigingen van visuitzettingen - visbestanden op de verschillende waterlopen (grote rivieren en kanalen),. Jaargangen van 1890 tot 1943 (ca 10 000 bladzijden informatie).
Visserijgegevens van 1850-1950 Vroegwetenschappelijke werken over de verspreiding van vissen in België en/of Europa (periode 1850-1940) Enkele belangrijke auteurs : Edm. de Selys-Longchamps tot in 1887 Emile Gens (Poissons d eau douce de Belgique, 1885) Lameere (1895) Bamps en Geraets (1897) Maes (1898) Raverret-Wattel (1900) Van Aelbroeck (1913) Bastiaens (1942) Poll (rond 1950)
Lijst van de vis- en rondbeksoorten in de Beneden-Zeeschelde, volgens gegevens van de Selys-Longschamps, M., 1842, Poll, 1945. ( soort aanwezig, () slechts 1 waarneming,? waarschijnlijk aanwezig maar toen onbekend of niet gerapporteerd) Familie Soort 1842 1945 Fam Petromyzontidae Petromyzon marinus, zeeprik Lampetra fluviatilis, rivierprik Fam Scyliorhinidae Scyliorhinus canicula, hondshaai Fam Squalidae Squalus acanthias, doornhaai () Fam Squatinidae Squatina squatina, zeeëngel () Fam Rajidae Raja clavata, stekelrog Raja batis, vleet Fam Dasyatidae Dasyatis pastinaca, pijlstaartrog () Fam Acipenseridae Acipenser sturio, steur Fam Anguillidae Anguilla anguilla, paling Fam Congridae Conger conger, congeraal () Fam Clupeidae Clupea harengus, haring Sprattus sprattus, sprot Sardina pilchardus, sardien Alosa alosa, elft Alosa falla, fint Fam Engraulidae Engraulis encrasicolus, ansjovis Fam Osmeridae Osmerus eperlanus, spiering Fam Salmonidae Salmo salar, zalm Salmo trutta, zeeforel () Coregonus lavaretus, grote marene Fam Gadidae Gadus morhua, kabeljauw Merlangius merlangus, wijting Trisopterus luscus, steenbolk Melanogrammus aeglefinus, schelvis Ciliata mustela, vijfdradige meun Fam Belonidae Belone belone, geep Fam Atherinidae Atherina presbyter, koornaarvis Fam Zeidae Fam Gasterosteidae Zeus faber, zonnevis Pungitius pungitius, 10-D stekelbaars Gasterosteus aculeatus, 3-D stekelbaars Spinachia spinachia, zeestekelbaars Fam Syngnathidae Syngnathus acus, grote zeenaald Syngnathus rostellatus, kleine zeenaald? Fam Triglidae Trigla lucerna, rode poon Eutrigla gurnardus, grauwe poon Fam Cottidae Myoocephalus scorpius, zeedonderpad Fam Agonidae Agonus cataphractus, harnasmannetje Fam Cyclopteridae Cyclopterus lumpus, snotolf Liparis liparis, slakdolf Fam Percichthyidae Dicentrarchus labra, zeebaars Fam Carangidae Trachurus trachurus, horsmakreel Fam Mugilidae Chelon labrosus, diklipharder Liza ramada, dunlipharder Fam Zoarcidae Zoarces viviparus, puitaal Fam Pholidae Pholis gunnellus, botervis Fam Trachinidae Echiichthys vipera, kleine pieterman Trachinus draco, grote pieterman Fam Anarhichadidae Anarhichas lupus, zeewolf Fam Ammodytidae Ammodytes tobianus, zandspiering Hyperoplus lanceolatus, smelt Fam Callionymidae Callionymus lyra, pitvis () Fam Gobiidae Pomatoschistus microps, brakwatergrondel Pomatoschistus minutus, dikkopje Pomatoschistus lozanoi, Lozano s grondel Pomatoschistus pictus, kleurige grondel Alphia minuta, glasgrondel,?? Fam Scombridae Fam Bothidae Fam Pleuronectidae Scomber scombrus, makreel Arnoglossus laterna, schurftvis Scophthalmus maimus, tarbot Scophthalmus rhombus, griet Pleuronectes platessa, schol Platichthys flesus, bot Limanda limanda, schar Fam Soleidae Solea solea, tong Fam Esocidae Eso lucius, snoek Fam Cyprinidae Cyprinus carpio, karper Abramis brama, brasem Blicca bjoerkna, blei?
Actuele gegevens
Water kwaliteit
Morfologie
Migatie mogelijkheden
Stappen voor bekomen van referentiesoortenlijst en bijhorende abundantie per riviertype
Actuele gegevens 1. Selectie maken van de betere staalnames per riviertype ahv biotische gegevens (aantal gevangen soorten) 2. Presentie en gemiddelde (mediaan) relatieve abundantie van aanwezige soorten in geselecteerde dataset berekenen 3. Abundantieklasse per soort toekennen (zeldzaam >1 %, schaars 1-3, frequent 3-10, algemeen 10-20, dominant >20) 4. Abundantieklasse aanpassen op basis van de presentiegegevens per soort zeldzaam 1-5, schaars 5-20, frequent 20-50, algemeen 50-70, dominant 70-100
Historische gegevens 5. Beschikbare historische gegevens van visbestanden (soorten en abundanties) in de betreffende riviertypen nagaan 6. Soorten die enkel in de historische gegevens voorkomen toevoegen aan de soortenlijst van het riviertype. Abundantieklasse aanpassen als historische gegevens beschikbaar zijn
Epert Kennis 7. Aanpassen van de abundantieklasse 8. Tolerantieklasse
Verstoring gevoelige soorten 5 Atlantische zalm Beekforel Elrits gestippelde alver Vlagzalm Zeeforel Rivierdonderpad Rivierprik Beekprik 1 blankvoorn brasem Sprot 4 Barbeel Bittervoorn Kopvoorn Kwabaal Rietvoorn Serpeling Sneep Snoek Spiering Winde zeeprik 3 Schol bermpje Grote modderkruiper Kleine modder kruiper riviergrondel vetje zeelt 2 Alver baars bot Europese meerval kolblei kroeskarper paling pos smelt 3D stekelbaars 10D stekelbaars Tolerantie:zeer tolerant (1)-zeer intolerant (5)
Voorbeeld: Grote Grote beek beek beek 30 242 staalnamens 25 aantal staalnamens 20 15 10 67 staalnamens 5 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 aantal gevangen soorten
Boplot:relatieve abundatie per soort Grote beek zonnebaars zeelt zeeforel winde vetje tiendoornige stekelbaars snoekbaars snoek sneep serpeling roofblei riviergrondel rietvoorn regenboogforel pos paling kroeskarper kopvoorn kolblei karper grote modderkruiper grootkopelrits giebel gestippelde alver elrits driedoornige stekelbaars bruine Amerikaanse dwergmeerval brasem blauwbandgrondel blankvoorn bittervoorn bermpje beekforel barbeel baars alver Amerikaanse hondsvis 0 20 40 60 80 relatieve abundantie (%)
Schaars 1,45 3,71 35,82 Paling Zeldzaam 0,36 0,29 4,48 Kroeskarper Algemeen 10,77 11,61 17,91 Kopvoorn Zeldzaam 0,9 3,91 8,96 Kolblei Schaars 1,01 2,31 28,36 Karper Zeldzaam 0,21 0,21 2,99 grote modderkruiper Schaars 1,18 1,18 2,99 Grootkopelrits Frequent 4,66 13,22 64,18 Giebel Zeldzaam 0,57 2,18 5,97 gestippelde alver Zeldzaam 0,95 2,99 10,45 Elrits Algemeen 11,31 25,78 92,54 driedoornige stekelbaars Schaars 3,09 3,10 1,49 bruine Amerikaanse dwergmeerval Zeldzaam 0,8 1,51 16,42 Brasem Frequent 6,32 11,36 61,19 blauwband Grondel Frequent 2,62 9,27 80,60 Blankvoorn Schaars 1,39 12,34 22,39 Bittervoorn Algemeen 13,82 21,44 65,67 Bermpje Schaars 2,05 2,56 28,36 Beekforel Schaars 2,05 4,13 7,46 Barbeel Frequent 2,45 5,83 56,72 Baars Schaars 1,54 3,43 8,96 Amerikaanse hondsvis Zeldzaam 0,39 2,58 4,48 Alver Abundantie klasse Mediaan relatieve abundantie gemiddelde relatieve abundantie Aantal locaties (%) soort G r o t e b e e k
Grote beek Algemeen Algemeen Frequent Frequent Schaars Schaars Zeldzaam Zeldzaam Bermpje Kopvoorn Serpeling Baars Blankvoorn Rietvoorn Elrits Driedoornig stekelbaars Riviergronel Rivierdonderpad Barbeel Beekforel Bittervoorn Karper Paling Sneep tiendoornige Stekelbaars Vetje Winde Zeeforel Zeelt Kwabaal Beekprik Rivierprik Zalm Alver Brasem gestippelde alver grote modder kruiper Kolblei Kroeskarper Pos Snoek
Indelen van de Vlaamse rivieren, meren en overgangswateren in typen overeenkomstig de Europese Kaderrichtlijn Water (2000/60/EG) Uitwerken van een methodologie en een set criteria voor de aanwijzing van sterk Veranderde waterlichamen in het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water. Bestaat uit 3 delen: Case study Dender - Figuren - Praktische Richtlijnen. Ontwikkelen van een inde voor het biologisch kwaliteitselement vis voor de Vlaamse rivieren, meren en overgangswateren, overeenkomstig de Europese Kaderrichtlijn Water - Uittesten van de Europese ontwerphandleiding Refcond voor het kwaliteitselement vis in Vlaanderen. Ontwikkelen van een score of inde voor het biologisch kwaliteitselement bentische ongewervelde fauna voor de Vlaamse rivieren en meren overeenkomstig de Europese Kaderrichtlijn Water - Uittesten van de Europese ontwerphandleiding voor dit kwaliteitselement in Vlaanderen. Ontwikkelen van scores of indices voor de biologische kwaliteitselementen (bentische ongewervelden, angiospermen, macroalgen en fytoplankton voor de Vlaamse overgangswateren overeenkomstig de Europese Kaderrichtlijn Water. Studie van scores en indices voor het biologisch kwaliteitselement fytobenthos in het licht van de kwaliteitsevaluatie van de Vlaamse oppervlaktewateren overeenkomstig de Europese Kaderrichtlijn Water. Aanduiding van kunstmatige en sterk veranderde waterlichamen voor de Vlaamse rivieren, meren en overgangswateren ten behoeve van de Europese Kaderrichtlijn Water Monitoringsproject: Toepassing van verschillende biologische beoordelingssystemen op Vlaamse potentiële interkalibratielocaties ten behoeve van de Europese Kaderrichtlijn Water (bestaande uit 5 deelstudies) Coördinatie interkalibratieoefening (Kaderrichtlijn Water): toepassen van de guidances van de Europese Kaderrichtlijnwerkgroepen eind 2001
1. Categorie: Waterlopen Stilstaande wateren Overgangswateren 2.Typologie: Per categorie Type 1 Type 2 Type 3 Type... 3. Referentiekader: Per categorie, per type Macrofyten Macro-invertebraten Vissen Fytobentos/-Plankton Per categorie, per type, per organismegroep 4. Ecologisch beoordelingssysteem: EQR
Momemteel Nationale visinde (huetzonatie)voor rapportage Fame inde (europese inde) F Aanpassen van de inde voor de verschillende typen oppervlaktewateren : wordt onderzocht
Development, Evaluation and Implementation of a Standardised Fish-based Assessment Method for the Ecological Status of European Rivers A Contribution to the Water Framework Directive FAME A research project supported by the European Commission
Doelstellingen Fame Ontwikkelen, evalueren en toepassen van een op vis gebaseerde evaluatie methode die: meehelpt aan de implementatie van de KRW een rivier type benadering toepast referenties per rivier type beschrijft op basis van de F vissamenstelling de degradatie bepaalt door middel van een multi-metrische inde toelaat verschillende humane impacten te onderscheiden gebruiksvriendelijk is toepasbaar is in Europa
De FAME benadering Basis benodigheden Bepaling rivier type Databank Subwerkgroepen Ontwikkelen methode - Mediterrane rivieren - Grote rivieren Methode evaluatie Verspreiding resultaten
De FAME benadering Basis benodigheden Bepaling rivier type Referentie en impact bepaling Soorten classificatie Kandidaat metrieken Standaard methode Databank data kwaliteit FIDES filter Ontwikkelen methode FIsh Database of European Streams Uniek in Europa Methode evaluatie Verspreiding resultaten 12 landen 16 ecoregionen 2 700 rivieren 8 000 locaties 15 000 staalnames
De FAME benadering Basis benodigheden Bepaling rivier type Referentie en impact bepaling Soorten classificatie Kandidaat metrieken Standaard methode Databank FIDES Spatially-based benadering Model benadering Ontwikkelen methode Per Type referentie condities Multimetrische Indices Per Type verstoorde condities Referentie model Multimetrische Indices Degradatie model Methode evaluatie Voorstel methode Verspreiding resultaten
De FAME benadering Basis benodigheden Bepaling rivier type Referentie en impact bepaling Soorten classificatie Kandidaat metrieken Standaard methode Databank FIDES Spatially-based benadering Model benadering Ontwikkelen methode Per Type referentie condities Per Type verstoorde condities Referentie model Degradatie model Multimetrische Indices Multimetrische Indices Voorstel methode Methode evaluatie Vergelijking met bestaande lokale methodes Terrein test Final methode Verspreiding resultaten PC-software, handleiding publicaties FAME web site
Onderzoek zal uitmaken welke methode in Vlaanderen het best de ecologische kwalteit van een opppervlakte water weergeeft en zal gebruikt worden voor de rappotage naar Europa toe