Scheldevissen anno 1900

Transcriptie

1 Scheldevissen anno 1900 Claude Belpaire Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer - Doelstelling - Informatiebronnen - De visstand - De visserij

2 Doelstelling Beschrijving van de referentieconditie van de visstand van de Zeeschelde. Ijkpunt voor ecologisch herstel en duurzame ontwikkeling Basis voor het opstellen van een maatlat Actuele toestand toetsen aan die referentietoestand of streefbeeld.

3 Referentietoestand Definitie De toestand van de visgemeenschap in de periode waarin wij enerzijds over voldoende gegevens beschikken en waarvan anderzijds kan gesteld worden dat de biodiversiteit nog zeer hoog lag en de waterkwaliteit en de verbinding benedenloop-bovenloop nog niet op ingrijpende wijze door de mens was aangetast.

4 Informatiebronnen Voorafgaande beschouwingen Onvolledigheid Betrouwbaarheid en tekortkomingen van de historische bronnen. - Geen natuurgetrouwe illustraties - Eenzijdige documentatie van de verschillende waters en onnauwkeurige plaatsbeschrijvingen. - Eenzijdige aandacht voor bepaalde vissoorten - Onduidelijkheid betreffende de naamgeving van vissen

5 Informatiebronnen Onduidelijkheid betreffende de naamgeving van vissen vb Pos dik(ke)kop djoever facteur herr doktor kattekop keizer kwaadweerduivel pokke pos post(je) schele pos stekker wilde baars zwijntje Ieper, Poperinge, Schellebelle Zwalmvallei Nevele, Overboelare Dendermonde Passendale Kortrijk Kortrijk Geraardsbergen Oost-Vlaanderen (noordwest) West-Vl. (frequent) en Oost-Vl. (sporadisch) Smeerebbe-Vloerzegem Schellebelle Izegem Dialectische varianten voor pos (naar De Pauw et al., 1999, Woordenboek van de Vlaamse dialecten).

6 Informatiebronnen Studie van archeologische visresten Visserijgegevens vóór 1842 Visserijgegevens van ca tot ca.1950

7 Studie van archeologische visresten Oude visgegevens verkregen uit archeologisch onderzoek van resten van nederzettingen (Van Neer et al, 1993 en 1994). (Van Neer en Ervynck, 1993)

8 Studie van archeologische visresten Tabel 6: Soortenlijst gepubliceerd door Van Neer en Ervynck (1993) aan de hand van determinaties van visbotten in vindplaatsen in Vlaanderen en Wallonië, daterend van Neolithicum tot de zestiende eeuw. Ook bittervoorn (Rhodeus sericeus) werd intussen aangetroffen (in Namen)(Van Neer, pers. meded.). Zeevis Anadrome vis Kathaai Scyliorhinus stellaris Steur Acipenser sturio Gladde haai Galeorhinus galeus Elft of fint Alosa sp. Stekelrog Raja clavata Spiering Osmerus eperlanus Haring Clupea harengus Houting Coregonus sp. Sprot Clupea sprattus Zalmachtigen Salmo sp. Ansjovis Engraulis encrasicolus Driedoornige Gasterosteus aculeatus stekelbaars Kabeljauw Gadus morhua Wijting Merlangius merlangus Zoetwatervis Schelvis Melanogrammus aeglefinus Paling Anguilla anguilla Koolvis Pollachius virens Brasem Abramis brama Leng Molva molva Barbeel Barbus barbus Meivis Belone belone Bliek Blicca bjoerkna Rode poon Trigla luccerna Winde Leuciscus idus Zeedonderpad Myoocephalus scorpius Serpeling Leuciscus leuciscus Zeebaars Dicentrarchus labra Kopvoorn Leuciscus cephalus Zeekarper Spondyliosoma cantharus Elrits Phoinus phoinus Harders Mugilidae Blankvoorn Rutilus rutilus Makreel Scomber scombrus Rietvoorn Scardinius erythrophtalmus Tarbot Scophthalmus maimus Zeelt Tinca tinca Pladijs Pleuromectes platessa Karper Cyprinus carpio f. domestica. Bot Platichthys flesus Karperachtigen Cyprinidae indet. Schar Limanda limanda Kleine Cobitis taenia modderkruiper Schol/bot/schar Pleuronectidae indet. Bermpje Noemacheilus barbatulus Heilbot Hippoglossus hippoglossus Meerval Silurus glanis Tong Soleo sp. Snoek Eso lucius Kwabaal Lota lota Rivierdonderpad Cottus gobio Pos Gymnocephalus cernuus Baars Perca fluviatilis Van de neolithische periode dateren de visresten gevonden te Oudenaarde-Donk (Boven-Schelde): hier zijn onder andere barbeel, kopvoorn en Europese meerval gevonden.

9 Visserijgegevens vóór Illustraties, gravures, schilderijen - Gegevens van abdijen en pachtcohiers - Verschillende auteurs - Justus Billiet (tweede helft 17 de eeuw) - J. Van Den Bogaerde (1825)

10 Paling Steur Kabeljauw Blankvoorn Geep Karper Kwabaal? Rivier- en zeeprik Rog Rode poon Zeedonderpad Frans Snijders Een vishandelaar bij zijn stal op de Antwerpse kade. ca 1620 De Jongh et al., 2004

11 De Jongh et al., 2004 Uit Anoniem, Boekje dat leert hoe men vogels en vissen met de handen en met andere truukjes zoals aas, netten, korven en de hengel kan vangen en op welke tijden van het jaar de vissoorten het best zijn, Houtsnede. Koninklijke Bibliotheek van België.

12 Een harder, een kabeljauw, een poon en een vlagzalm met een zeehaven op de achtergrond. Uit Adriaen Collaert, Piscium vivae icones, ca Kopergravure KU Leuven, Foto E. Moritz De Jongh et al., 2004

13 Meermin en meerman. Uit Johannes Jonston, Naeukeurige beschryving van de natuur der viervoetige dieren, vissen, en bloedloze waterdieren, vogelen, kronkeldieren, slangen en draken, Kopergravure Amsterdam. Foto E. Moritz, Den Haag De Jongh et al., 2004

14 Visserijgegevens vóór 1842 Justus Billiet (tweede helft 17 de eeuw) Citaat van Justus Billiet, weergegeven in De Potter en Broeckaert (1879) met een lijst van vissoorten die op de Zeeschelde ter hoogte van Rupelmonde voorkomen. Het citaat is geput uit 'Chronijcke van Rupelmonde' een werk van de tweede helft van de 17 de eeuw. Vermelding van spiering, snoek, karper, baars, bot, paling en af en toe steur, zalm en andere vissen.

15 Visserijgegevens vóór 1842 Van Den Bogaerde 1825 Van Den Bogaerde : verslag van 1825 over het visbestand van de Zeeschelde (districtscommissaris van het Land van Waas geeft een vrij uitgebreide en nauwkeurige lijst van vissoorten van de Zeeschelde op het district Sint-Niklaas).

16 Tabel 13: Soortenlijst van Van Den Bogaerde (1825) in Van Damme en De Pauw (1996) Van Den Bogaerde 1825 Lamprei (Zeeprik) Gemeene rog (Vleet) Steenrog (Stekelrog) Soort van Zeehond (Doornhaai) Steur (Atlantische steur) Paling Zee-aal (Congeraal) Witting (Wijting) Schelvisch Zeepadde (Zeedonderpad) Dikkopje Zeetong (Tong) Tarbot Plaat (Sch ol) Bot Peuselaar (Tiendoornige stekelbaars) Baars Karper Gebaarde karper (Barbeel) Tinke of Lauw (Zeelt) Grondeling (Riviergrondel) Braassem (Brasem), Hein of Meivisch (Fint) Witvisch of Bliek (Blei) Haring Sprot Elft Anchovisch Spiering Zalm (Atlantische zalm) Snoek Stekende snoek (Geep) Puitaal (Bermpje) Smeerling (Kleine modderkruiper) Govie (Grote modderkruiper) Zeezwaluw (Rode poon) Lombe (Kwabaal) Post (Pos) Geep Molenaar (Kopvoorn) Voorn (Blankvoorn) Zeekrab (Noordzeekrab) Roeijende krab (Zwemkrab) Garnaal (Gewone garnaal) Steurkrab Mossel Petromyzon marinus Raja batis Raja clavata Squalus acanthias Acipenser sturino (A. sturio) Muraena anguilla (Anguilla anguilla) Muraena conger (Conger conger) Merlangius merlangus Cadus eglefinus (Melanogrammus aeglefinus) Myoocephalus scorpius Cottus gobio (Pomatoschistus minutus) Pleuronectes solea (Solea solea) Pleuronectes maimus (Scophthalmus maimus) Pleuronectes platessa Pleuronectes flesus (Platichthys flesus) Gasterosteus pungitius (Pungitius pungitius) Perca fluviatilis Cyprinus carpio Cyprinus barbus (Barbus barbus) Cyprinus tinca (Tinca tinca) Cyprinus gobio (Gobio gobio) Cyprinus brama (+ Alosa falla) Cyprinus albula (Blicca bjoerkna) Clupea harengus Clupea sprattus Clupea alosa (Alosa alosa) Clupea encrasicolus (Engraulis encrasicolis) Salmo eperlanus (Osmerus eperlanus) Salmo salar Eso lucius Eso belone (Belone belone) Cobitis barbatula (Noemacheilus barbatulus) Cobitis taenia Cobitis fossilis (Misgurnus fossilis) Trigla hirundo (T. lucerna) sine nomine (Lota lota) sine nomine (Acerina cernua) sine nomine (Belone belone) sine nomine (Leuciscus cephalus) sine nomine (Rutilus rutilus) Cancer pagurus Cancer depurator (Liocarcinus depurator) Cancer crangon (Crangon crangon) Cancer squilla (Palaemonetes varians) Concha (Mytilus edulis?)

17 Gegevens van abdijen en pachtcohiers Maart 1470 : tolboekje van Rumst, door Willem van Konincroy, rentmeester van het land van Mechelen (archief van de St. Bernardusabdij te Bornem). Opsomming van allerlei vissoorten waarvoor een bepaalde tol moest betaald worden. kabeljauw, eilbot, schelvis, meerszwijn (bruinvis), zalm, 'natte of drooge' haring, bot, mosselen, willoc (wulk), spiering, snoeken, karpers, brasem, ale (Neyens, 1958).

18 Gegevens van abdijen en pachtcohiers Visrechten voor Rupel, Dijle, Nete en Zenne. al ten tijde van de Heren van Rumst in tol van 14 tongen (1/2) uitzetting in de grachten rond het kasteel. Er werd ook gesteld dat, indien vissers in deze rivieren uitzonderlijke vissen vangen zoals zalmen, steuren en andere, dat ze deze aan het Hof van Rumst dienen aan te bieden tegen goedkoop tarief Tekst uit 'Denombrement de Rumpst' (1730) die de visrechten regelde op de rivieren Rupel, Nete, Dijle en Zenne.

19 Visserijgegevens van Collecties van musea Collecties van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. - Zeer waardevol, vissen nog bewaard. - Correcte determinaties - Correcte vermelding van vangstlocaliteit en -tijdstip

20 Visserijgegevens van Het tijdschrift Pêche et Pisciculture 1890 oprichting van de 'Société Centrale pour la Protection de la Pêche Fluviale. Publicatie maandblad (aanvankelijk halfmaandelijks) Pêche et Pisciculture. - (gevulgariseerde) wetenschappelijke artikels uit binnen- en buitenland - debatten in kamer en senaat over onder andere de waterkwaliteit - lezersrubrieken - aankondigingen van visuitzettingen - visbestanden op de verschillende waterlopen (grote rivieren en kanalen),. Jaargangen van 1890 tot 1943 (ca bladzijden informatie).

21 Visserijgegevens van Vroegwetenschappelijke werken over de verspreiding van vissen in België en/of Europa (periode ) Enkele belangrijke auteurs : Edm. de Selys-Longchamps tot in 1887 Emile Gens (Poissons d eau douce de Belgique, 1885) Lameere (1895) Bamps en Geraets (1897) Maes (1898) Raverret-Wattel (1900) Van Aelbroeck (1913) Bastiaens (1942) Poll (rond 1950)

22 Lijst van de vis- en rondbeksoorten in de Beneden-Zeeschelde, volgens gegevens van de Selys-Longschamps, M., 1842, Poll, ( soort aanwezig, () slechts 1 waarneming,? waarschijnlijk aanwezig maar toen onbekend of niet gerapporteerd) Familie Fam Petromy zon tidae Soort Petromyzon marinus, zeeprik 842 Lampetra fluviatilis, rivierprik Fam Scyliorhinidae Scyliorhinus canicula, hondshaai Fam Squalidae S qualus acan th ia s, do ornhaai () Fam Sq uatinidae S quatina squ atina, zeeëngel () Fam Rajidae Ra ja clavata, stekelrog Raja batis, vleet Fam Dasyatidae Dasyatis p astinaca, pijlstaartrog () Fam Acipenseridae Acipenser sturio, steur Fam Anguillidae An guilla ang uilla, paling Fam Congridae C onger cong er, congeraal () Fam Clupeidae Clupea harengus, haring Sprattus sprattus, sp rot Sardina pilchardus, sardien Alosa alosa, elft Alosa fa lla, fint Fam Engraulidae En grau lis encra sicolus, an sjovis Fam Osmeridae Osmeru s eperlanus, sp iering Fam Salmonidae Salmo salar, zalm Salmo trutta, zeeforel () Coregonus lavaretus, grote marene Fam Gadidae Gadu s mo rhua, kabeljauw Merlangius merlang us, wijting Trisopterus luscus, steen bolk Mela nogrammus aeglefin us, schelvis C iliata mu stela, vijfdradige meun Fam Belonidae Belone belone, geep Fam Ath erinidae Atherina presbyter, k oornaarvis Fam Zeidae Fam Gasterosteidae Zeus faber, zonnevis Pu ngitiu s pungitius, 10-D stekelbaars Gasterosteus aculeatus, 3-D stekelbaars S pinachia spinachia, zeestekelbaars Fam Syngnathidae S yn gnathus a cu s, grote zeenaald S yn gnathus rostellatus, kleine zeenaald? Fam Triglidae Trigla lucerna, rode p oon Eutrigla gurnardus, grauwe poon Fam Cottidae Myoocep halus sco rpius, zeedon derpad Fam Agonidae Agonus cataphractus, harnasmannetje Fam Cyclopteridae C yclopterus lump us, snotolf Liparis liparis, slak dolf Fam Percichthyidae Dicentrarchus labra, zeebaars Fam Carangidae Tra ch uru s trachurus, horsmakreel Fam Mugilidae Chelon labrosus, diklipharder Liza ramada, dun liph ard er Fam Zoarcidae Zoarces viviparus, puitaal Fam Pholidae Ph olis g unnellu s, botervis Fam Trachinidae Echiichthys vip era, kleine pieterman Trachinus draco, grote pieterman F am An arhich ad id ae An arhichas lup us, zeewolf Fam Ammodytidae Ammodytes tob ian us, zand spiering Hypero plus lanceo la tu s, smelt Fam Callionymidae Callionymus lyra, pitv is () Fam Gobiidae Pomatoschistus microps, brakwatergrondel Pomatoschistus minutus, d ikk opje Pomatoschistus lozanoi, Lozano s grondel Pomatoschistus pictus, kleurige grondel Alphia minuta, glasgro ndel,?? Fam Scombridae Fam Bothidae Fam Pleuronectidae Scomber scombrus, makreel Arnoglossu s la terna, sch urftvis S co phthalmus ma imus, tarbot S co phthalmus rho mbu s, griet Pleuronectes platessa, schol Platichthys flesus, bot Limanda limanda, schar Fam Soleidae Solea solea, tong Fam Esocidae Eso lucius, sn oek F am Cyp rin id ae C yprinus carpio, karper Ab ramis bra ma, brasem Blicca bjoerkna, blei?

23 Steur 1867 : komt voor op de Beneden-Schelde 1885 : de Schelde tot in Gent rond 1880 slechts enkele eemplaren per jaar gevangen in Schelde 1910 : Steur van 90 kg gevangen op de Schelde te Kruibeke : sporadisch in de monding van de Schelde. Gaat fel achteruit 1918 : Steur van 135 kg gevangen op de Schelde te Rupelmonde : In de estuaria van de Noordzee. Zeldzaam op de Schelde (Foto British Marine Life Study Soc Een artikel over de steur uit P&P van 1901 luidt als volgt: Les esturgeons remontent les fleuves et suivent les aloses au moment de la fraie. Ils sont friand de leurs oeufs. Autrefois l'esturgeon remontait assez haut dans la Meuse et fréquentait le bas-escaut en telle abondance que sa pêche faisait object d'une réglementation speciale; actuellement il est devenu rare dans la Meuse; au embouchures de l'escaut il est encore assez abondant, mais dans la partie belge on n'on prend plus q'une douzaine, eceptionellement plus, en un saison. Er wordt verwezen naar de Hollanders die de Schelde- en Maasmondingen leegvissen (P&P 1901b).

24 Fint Zeer ruim verspreid. Les Aloses' trekken de Schelde op tot Gent, de Maas tot in Luik, de Durme, de Netes, de Rupel, kanaal Gent-Oostende, kanaal Gent-Teneuzen, Leopoldkanaal, Schipdonkkanaal, Chartreuzevaartje. Zeer belangrijke commerciële vissoort. Visserij te Rupelmonde en Rumst Autrefois les aloses étaient tres abondant dans nos eau; de vieu riverains de L'Escaut nous ont affirmé qu'ils ont connu le temps ou l'on s'en servait pour engraisser la terre. On en prenait 200 a 500 d'un seul coup de filet, même 1200 n'était pas d'une grande rarité.... Pendant un certain nombre d'annees, ces poissons avaient abandonnés L'Escaut. Depuis cinq ou si ans ils nous sont revenus.... Dans L Escaut, les aloses ne dépassent que rarement Anvers.

25 De Scheldevisserij rond 1825 Over de fint Jaarlijks in de maand mei vertoont zich vóór Rupelmonde (schier altijd op dezelfde plaats, eene groote menigte visch, ter lengte van één voet, genaamd Hein en bijgenaamd Meivisch, en is des avonds in eene zo groote menigte, dat die tegen de stroom opzwemmend een groot gedruisch maakt, alsdan verlaten de andere visschen aldaar de Schelde. Men vangt die in overvloed Over de ansjovisvangst te Kieldrecht en Doel : De vangst beloopt het eene jaar door het andere, wel tot op 150 tonnen ( anchovisschen) Men oefent de anchovischvangst uit met het planten van kleine hagen op het strand, hebbende netten aan hun einde geplaatst, alwaar de visch met de eb der rivier blijft achter haperen en het water afgelopen zijnde, zakt de visch allengskens tot in die netten

26

27

28 Palingscharen Palingkorf, zoals die in de eerste helft van de 20ste eeuw gebruikt werd op de Zeeschelde. De korf is een soort fuik, van riet gemaakt en zonder vleugel.

29 De Scheldevisserij te Baasrode De haven van Baasrode met de palingbotters (ca 1900) Baasrode rond Vooral bekend voor zijn botters en palingschippers - Baasrodenaar = "Palingboer - dertigtal vissers, tussen Wetteren en de Nederlandse grens - meivis (half april), paling (half juni), steur, spiering, brasem, snoek, baars en zelfs garnalen

30 Palingbotters van Baasrode Vanaf 1850 Vlaamse botters (levend vervoer van paling) botters in Baasrode paling uit Oosterschelde, Maas en Waal Baasrode ca 300 visventers ( vischleurders ) bevoorraden de markten in de wijde omtrek: Aalst, Dendermonde, Brussel, zelfs Wallonië De haven van Baasrode met de palingbotters

31 Gens 1890 snelle achteruitgang van de visstand tussen 1860 en 1890 industriële activiteiten van Noord Frankrijk (Tourcoing en Roubai) via de Spiere Leie vervuild door vlasroterijen Dit resulteerde in herhaaldelijke vissterfte in de zomermaanden, zelfs tot in Temse. Een groot deel van de Boven-Schelde was levenloos geworden in de tweede helft van de 19 de eeuw, maar ook 'dood en destructie' werd er op de Zeeschelde gezaaid, tot in Dendermonde (Gens, 1885). Het verhaal van de Spiere wordt in P&P uitvoerig belicht en is een typevoorbeeld van hoe machteloos de politiek stond tegenover de industriële lobby, die straffeloos konden blijven vervuilen.

32 Rutgeers in 1911 Sinds 1905 is het water zo beginnen stinken dat de vissersboten dagen, zelfs weken, boven Antwerpen blijven liggen. Het is meer dan één keer gebeurd dat, zich betrouwend op de helderheid van het water, de schippers hun tocht verder zetten om dan verrast te worden door een wolk van vervuild water met als gevolg dat honderden paling stierven. Er zijn weken geweest dat tot kg paling te Mariekerke stierven. Wat de visserij op de spiering betreft, deze vormde vroeger gedurende de winter een bron van voorspoed voor Mariekerke. Nu is dit afgelopen. En wat de visserij op de fint betreft: vroeger leverde men voor Mariekerke alleen reeds 75 vergunningen af, nu hoogstens 5 of 6. De verontreiniging van de Schelde ter hoogte van Mariekerke en Baasrode komt voornamelijk van de Zenne en de Rupel want het is zelden dat de wateren van de Spiere tot daar komen.

33 Scheldevisserij te Baasrode : na 1900 Op 19 juni 1910 werd in het feestlokaal "den Aria" de vissersbond "Sint- Pietersgilde" opgericht. Bedoeling van deze vereniging was "buiten alle politiek, de visschers, de ventjagers en de uitventers te vereenigen om gezamentlijk hunnen belangen te bespreken en de middelen te nemen om den kwijnenden vischhandel op te beuren". De kwaliteit van het water bleef echter voortdurend achteruitgaan alle palingschippers overgeschakeld op de binnenvaart De Scheldevisserij kende een laatste (slechts zeer beperkte) herleving tijdens de Tweede Wereldoorlog.