Startles Klimaatverandering

Startles Klimaatverandering voor aardrijkskunde, biologie, maatschappijleer voor middenbouw vmbo, havo, vwo

2 Inleiding U gaat een les geven over het thema klimaatverandering en over wat het Rode Kruis doet om mensen voor te bereiden op deze verandering en hoe zij om kunnen gaan met de gevolgen van deze verandering (=klimaatadaptatie). Het Rode Kruis werkt nationaal en internationaal op dit thema. Deze les kan als losstaande les worden gegeven of voorafgaand aan de gastles van iemand van het vrijwilligersnetwerk klimaatadaptatie van het Rode Kruis. Het Rode Kruis wil met deze lessen de betrokkenheid van jongeren met het werk van het Rode Kruis vergroten en hen inspireren tot het uitvoeren van een maatschappelijke stage voor het Rode Kruis. Indien u eerst een algemene introductie over het Rode Kruis wilt, dan is daar eveneens lesmateriaal voor beschikbaar. In deze handleiding vindt u achtergrondinformatie over het thema, een lesopzet (inclusief powerpointpresentatie), makkelijk te kopiëren werkbladen met vragen en opdrachten voor de leerlingen, en antwoordsuggesties. Door deze weersextremen is de kans op rampen groter. Van de wereldbevolking leeft 60% in kwetsbare gebieden, gebieden die een risico lopen ten gevolge van weersextremen. Het Rode Kruis wil ervoor zorgen dat mensen op lokaal niveau weten wat ze moeten doen tijdens een dreigende overstroming, een orkaan of een hittegolf. Daarnaast kunnen weerswaarschuwingen op de lange en korte termijn helpen bij een betere voorbereiding op rampen. Dit kan vele levens redden. De toename van de weersextremen (deze zijn de laatste vijftien jaar verdubbeld in aantal) maakt dat het Rode Kruis steeds meer aandacht heeft voor weergerelateerde rampen. Aardbevingen en tsunami s (vloedgolven ten gevolge van zeebevingen) zijn geen weergerelateerde rampen en het aantal daarvan is ook niet toegenomen. Wanneer er een aardbeving of een tsunami heeft plaatsgevonden is het Rode Kruis vanzelfsprekend wel aanwezig met noodhulp, maar als we het over het thema klimaatverandering hebben, gaat het alleen over weergerelateerde rampen. Achtergrondinformatie Klimaatverandering is een belangrijk thema voor het Rode Kruis, want klimaatverandering vergroot de kwetsbaarheid van mensen en het Rode Kruis zet zich in voor de meest kwetsbaren in de samenleving. Ze streeft ernaar om mensen beter voor te bereiden en om hen beter te leren omgaan met de gevolgen. Dit heet klimaatadaptatie. Kennis is het sleutelwoord. Weersextremen Veel internationale klimaatdiscussies gaan over de vermindering van broeikasgassen, want die veroorzaken mede de verandering van het klimaat. Het Rode Kruis houdt zich echter bezig met rampen en focust zich dus op de directe bedreiging voor honderden miljoenen mensen in de wereld die door klimaatverandering wordt veroorzaakt. Niet zozeer de langzame opwarming van de aarde en de zeespiegelstijging vormt de komende jaren het voornaamste risico, maar de toename van weersextremen: meer neerslag, meer droogte, meer hittegolven. Gevolgen In het nieuws bestaat veel discussie of het klimaat nu wel of niet verandert. Het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) doet onderzoek naar klimaatverandering en publiceert daarover. In december 2009 bleek dat er een aantal fouten in de rapporten van IPCC stonden. Inmiddels heeft het IPCC een aantal van deze fouten toegegeven en hersteld. In Nederland heeft het Planbureau voor de Leefomgeving onderzoek gedaan naar de cijfers van IPCC en heeft geconcludeerd dat de kern van het rapport overeind blijft: de aarde warmt op. de opwarming van de aarde wordt veroorzaakt door de mens.

3 Er zijn verschillende gevolgen van de verandering van het klimaat merkbaar. 1) 2) 3) stijgende temperatuur smeltende ijskappen zeespiegelstijging overstromingen stijgende temperatuur opwarming zeewater krachtigere orkanen Dus niet het aantal orkanen neemt toe, maar de kracht ervan. stijgende temperatuur meer droogte slechte oogsten en/of bosbranden 6) 7) veel last voor kwetsbare mensen (ouderen, chronisch zieken) hevige regenbuien overstromingen Meer sneeuwval overlast / isolement Al deze gevolgen hebben wereldwijd een negatieve invloed op de menselijke gezondheid. En dat heeft weer wereldwijde ecologische, economische en sociale veranderingen als gevolg. Maar iedereen kan bijdragen om iets aan deze gevolgen te doen en om beter voorbereid te zijn op de gevolgen. 4) Stijgende temperatuur zachtere winters teken overleven ziekte van Lyme In de afgelopen tien jaar is het aantal mensen met de ziekte van Lyme verdubbeld. 4) 5) stijgende temperatuur bloeitijd bomen, struiken en bloemen verandert meer last van astma en/of hooikoorts stijgende temperatuur meer hittegolven Rode Kruis Klimaatcentrum Het Nederlandse Rode Kruis heeft in 2002 het Rode Kruis- en Rode Halve Maan Klimaatcentrum opgericht. Dit internationale centrum, gevestigd in Den Haag, ondersteunt het Internationale Rode Kruis en individuele zusterverenigingen, vooral in ontwikkelingslanden, op het gebied van klimaatverandering. In nauwe samenwerking met de internationale Rode Kruis Federatie werkt zij om bewustwording te creëren en actie te ondernemen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Het klimaatcentrum brengt wetenschappelijke kennis over klimaatverandering en operationele kennis over de hulpverlening bij natuurrampen samen, met als doel Rode Kruis- en Rode Halve Maan-verenigingen wereldwijd voor te bereiden op natuurrampen. Het Klimaatcentrum hoopt dat dit ertoe bij zal

4 dragen dat het aantal mensen dat getroffen wordt door natuurrampen niet verder oploopt. Bijvoorbeeld door het ontwikkelen van programma s die de kwetsbaarheid van mensen minder maakt, zoals het implementeren van goede waarschuwingssystemen voor naderende orkanen en overstromingen, door hoger gelegen schuilplaatsen in te richten, maar ook door preventieve maatregelen te nemen zoals het planten van bomen op steile hellingen om landverschuivingen tegen te gaan. Nederlandse Rode Kruis Naast de oprichting van het Klimaatcentrum is het Nederlandse Rode Kruis volop bezig met projecten op het gebied van klimaatverandering. Dit gaat om noodhulp en om rampenvoorbereiding en risicovermindering. Bij de eerste directe noodhulp na een ramp gaat het bijvoorbeeld om rampenplanning, het aanleggen van noodvoorraden, het organiseren van Eerste Hulp-opleidingen voor vrijwilligers, het opzetten van lokale reddingsteams en het gereed maken en stand by houden van informatie- en communicatiesystemen. Daarnaast is het Rode Kruis betrokken bij het in veiligheid brengen van mensen voordat een ramp hen treft. Bijvoorbeeld bij het opzetten van waarschuwingssystemen, het uitwerken van evacuatieplannen en het inrichten van scholen of gemeenschapscentra als toekomstige schuilplaatsen. orkaan te breken. Zo lopen kustdorpen minder risico op grote schade. De impact van droogte kan worden verminderd door boeren droogtebestendige zaden te geven, waterputten te graven en bodembescherming toe te passen. Deze structurele maatregelen werken het best als ze hand in hand gaan met inspanningen op het vlak van bewustmaking en pleitbezorging. Daarom werkt het Rode Kruis ook aan bewustwording bij de bevolking, aan capaciteitsopbouw van zusterverenigingen en aan lobbywerk naar plaatselijke overheden. Belangrijke feiten Vergeleken met 10 jaar geleden heeft een gemiddelde Nederlandse dag nu een kwartier extra zon. Nederland is in de afgelopen 10 jaar gemiddeld 0,42 graden opgewarmd. Nederland stond in 2006 op nummer 4 wereldwijd qua omvang rampen: 1000 mensen stierven namelijk ten gevolge van de hittegolven in dat jaar. In 2003 was er in West-Europa een hittegolf die 35.000 telde. Over 100 jaar zal de zeespiegel ergens tussen de 18 en 59 cm gestegen zijn. Handige links www.rodekruis.nl www.climatecentre.org www.knmi.nl www.klimaatverandering.nl www.hier.nu www.daarbenik.nl Lesopzet Verder is het van belang om de risico s op een ramp te verminderen. Dit kan door vooraf allerlei beschermende maatregelen te nemen. De kans op aardverschuivingen als gevolg van extreme neerslag in heuvelachtige gebieden is bijvoorbeeld te verminderen door de aanplant van bomen en de aanleg van terrassen op de hellingen. De aanleg van mangrovebossen langs kustlijnen kan helpen de kracht van de golven ten gevolge van een Deze startles over klimaatverandering en de rol van het Rode Kruis daarbij neemt één lesuur in beslag. U kunt gebruik maken van de powerpointpresentatie die het Rode Kruis hiervoor heeft ontwikkeld (titel: ppt Klimaatverandering - startles). Een samenvatting van de presentatie vindt u in deze handleiding. Na de les of als huiswerk kunt u de leerlingen zelfstandig laten werken met de vragen & opdrachten op de werkbladen, die makkelijk te kopiëren zijn. U vindt tevens antwoordsuggesties in deze handleiding. Deze kunt u eveneens kopiëren en aan de leerlingen geven. Of u bespreekt de antwoorden gezamenlijk in de klas. De vragen en opdrachten zijn er op gericht om de leerlingen de humanitaire gevolgen en

5 de mogelijke oplossingen van klimaatverandering duidelijk te maken. De opdrachten lopen op in moeilijkheidsgraad en sluiten aan bij verschillende leerstijlen. Afhankelijk van het niveau waaraan u les geeft, kunt u zelf opdrachten uitkiezen voor de leerlingen of u geeft de leerlingen de vrijheid om zelf te kiezen welke opdrachten ze maken aansluitend bij hun niveau en leerstijl/motivatie. Er zijn twee extra opdrachten geformuleerd die meer vragen dan het reproduceren van de informatie die in de les is gegeven. Ze vragen leerlingen om een mening te vormen, om informatie te zoeken op internet en om de inzet van creativiteit. 1) Inleiding + programma (5 minuten). 2) Klimaatverandering (5 min). Wat weten de leerlingen al? 3) Oorzaak (5 min). Korte uitleg broeikaseffect. 4) Gevolgen wereldwijd (10 min). Toename weersextremen. 5) Voorbeeld: Guatemala (10 min). Video. 6) Gevolgen Nederland (10 min). Hittegolven, meer neerslag, toename aantal ziektes. 7) Rode Kruis (5 min). Gericht op het voorbereiden van mensen op weergerelateerde rampen. Doelen van de les Leerlingen kunnen minimaal twee humanitaire gevolgen van klimaatverandering noemen die wereldwijd plaatsvinden en twee gevolgen in Nederland. Leerlingen kunnen kort beschrijven wat het Rode Kruis doet om mensen te leren om te gaan met klimaatverandering (=adaptatie). Leerlingen zijn enthousiast om een maatschappelijke stage voor het Rode Kruis te vervullen. Samenvatting presentatie Toelichtende teksten die u bij de presentatie kunnen ondersteunen vindt u in de powerpointpresentatie zelf (notities). De onderwerpen die aan bod komen zijn:

6 Vragen & opdrachten leerlingen 1. Oorzaak klimaatverandering Zet de volgende zinnen in de juiste volgorde. A. De gemiddelde temperatuur op aarde stijgt. B. Fabrieken, auto s en vliegtuigen stoten CO2 uit. C. Steeds meer CO2 komt in de dampkring. D. De zeespiegel stijgt. E. Het broeikaseffect wordt sterker. 2. Temperatuurstijging Bekijk de grafiek. De lijn geeft aan hoeveel de temperatuur in de wereld stijgt. De verschillende lijnen zijn verschillende mogelijke stijgingen in de toekomst. Temperatuurstijging Bron: IPPC, 2007 Jaar a. Wat valt je op aan de periode tussen het jaar 1000 en het jaar 1900? b. Wat gebeurde er na 1900? c. Met hoeveel graden Celsius is de temperatuur ongeveer gestegen tussen 1906 en 2005? d. Wat zijn de voorspellingen voor de temperatuurstijging in 2100? Hoeveel graden Celsius gestegen?

7 3. Fokke en Sukke a. Wat willen Fokke & Sukke met deze cartoon duidelijk maken? b. Vind jij het erg dat de temperatuur in Nederland stijgt? Geef aan waarom wel of niet. c. Welke mensen hebben in Nederland vooral last van de warmte? 4. Gevolgen In de les heb je een heleboel gehoord over de gevolgen van klimaatverandering. a. Schrijf naast de plaatjes wat de gevolgen zijn voor mensen. b. Schrijf er ook bij of ze in Nederland en/of wereldwijd voor komen. I. II. III. IV.

8 5. Overstromingen In de hele wereld komen overstromingen voor, ook in Nederland. Overstromingen waren er altijd al, maar het aantal is door de klimaatverandering toegenomen. Daarnaast ligt Nederland onder de zeespiegel, dus moet men goed opletten wat de zeespiegel doet. Nederland moet zorgen dat de dijken hoog genoeg blijven. Gelukkig is er in Nederland genoeg geld om te investeren in de dijken of andere maatregelen te nemen, maar veel arme landen hebben dit geld niet en lopen dus een veel groter risico. Bekijk de clip in de Beeldbank van Schooltv met de titel Modderstromen in Marokko of het item in het jeugdjournaal van 10 augustus 2010 over een overstroming in India waar leerlingen uit Nederland getuige van waren (http://player.omroep.nl/?aflid=11257953&start=00:00:00). a. Denk je dat je zou kunnen wennen aan een leven waarin je regelmatig te maken krijgt met overstromingen? Licht je antwoord toe. b. Wat zou jij doen om jezelf beter voor te bereiden op een overstroming? c. In Nederland zijn er ook wel eens overstromingen van rivieren. Je herinnert je er vast wel één. Zoek op internet meer informatie op over één zo n overstroming en schrijf een half A4tje over wat precies de oorzaak was en wat de gevolgen waren voor de mensen die het meemaakten. 6. Kwetsbaar Van de in totaal 351 natuurrampen in 2009 waren er 325 weergerelateerd. Er werden 150 overstromingen geteld, 85 orkanen en 22 aardbevingen. Azië werd met 39 procent van alle natuurrampen het meest getroffen. De drie natuurrampen met de meeste slachtoffers vielen allen in China en troffen ruim 10 miljoen Chinezen. Bron: persbericht Rode Kruis, 23 september 2010, World Disasters Report 2010 Maak allerarmsten weerbaar tegen klimaatverandering Nederlandse humanitaire, milieu- en ontwikkelingsorganisaties waren voorlopers die de risico s van klimaatverandering voor de armste mensen onderkenden en in actie kwamen. Cordaid, het Nederlandse Rode Kruis, Wetlands International, CARE Nederland en het Klimaatcentrum van het Internationale Rode Kruis hebben de krachten gebundeld en een programmavoorstel ingediend bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. Samen willen deze organisaties zo n 1 miljoen mensen in landen in Afrika, Azië en Centraal Amerika weerbaarder maken tegen de gevolgen van rampen en extreem weer. Deze Partners for Resilience, zoals deze alliantie heet, streeft ernaar mensen te beschermen door middel van rampenpreventieen klimaatadaptatieprogramma s door onder meer een beter beheer van ecosystemen. Humanitaire organisaties moeten steeds vaker in actie komen om mensen te helpen bij weergerelateerde rampen zoals overstromingen en droogtes. Gelukkig hebben deze organisaties al veel kennis ontwikkeld over het voorkomen van deze rampen, kennis die kan worden ingezet bij aanpassing aan klimaatverandering. Bron: persbericht Rode Kruis, 12 december 2009 a. Zet achter de cijfers waar het over gaat: 351 325 150 85 22 10 miljoen b. Wat hebben de twee nieuwsberichten met elkaar te maken? c. Welke conclusie kun je uit deze berichten trekken?

9 7. Rode Kruis Op de site www.daarbenik.nl staat veel informatie over de gevolgen van klimaatverandering in ontwikkelingslanden. Ga naar de Daar-projecten. a. Als je de wereldkaart op de site bekijkt, wat valt je dan op aan de verspreiding van de projecten? b. Hoe zou dat komen? c. In welke drie landen is het Nederlandse Rode Kruis actief om mensen voor te bereiden op klimaatverandering? d. Beschrijf kort wat de drie projecten van het Nederlandse Rode Kruis inhouden. 8. Rampenvoorbereiding en Risicovermindering a. Omschrijf in je eigen woorden wat rampenvoorbereiding is. b. En wat is risicovermindering? c. Het Nederlandse Rode Kruis heeft veel kennis over rampenvoorbereiding en risicovermindering. Zet één van de twee woorden achter de volgende activiteiten van het Rode Kruis op het gebied van klimaatverandering. aanleggen van terrassen op hellingen opzetten van waarschuwingssystemen aanleggen van noodvoorraden opzetten van lokale reddingsteams uitwerken van evacuatieplannen aanleggen van mangrovebossen langs kustlijnen 9. Puzzel a. Vul de juiste antwoorden in de puzzel in. Als je het niet weet, kun je natuurlijk gebruik maken van internet. 1) In welk land gebeurde in 2009 de drie natuurrampen met de meeste slachtoffers? 2) Rode Halve Maan, Rode Kristal, Rode. 3) Door stijgende temperaturen het ijs. 4) Als het veel regent, dan hebben we hier last van. 5) Door klimaatverandering hebben we in Nederland steeds zachtere.. 6) Wat is het onderwerp van deze les? 7) Weersomstandigheden worden vooral 8) Een ander woord voor aanpassing. 9) Oude en zieke mensen kunnen hier in de zomer veel last van hebben. 10) Door de klimaatverandering is dit natuurverschijnsel niet in aantal toegenomen, wel in kracht. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 b. Welk woord ontstaat er in het omlijnde vak? c. Wat betekent dit woord? d. Waarom is het belangrijk voor het Rode Kruis?

10 Extra 10. Loesje a. Wat voor gevolgen heeft klimaatverandering volgens Loesje? b. Bedenk zelf een pakkende slogan over klimaatverandering. Denk aan: warmte, gevolgen, oplossingen, overstromingen, waarschuwingssystemen enzovoort. 11. Jongeren en klimaatverandering Op de website van het Klimaatcentrum voor jongeren (www.climatecentre.org en dan bij youth; onderaan de pagina) vind je vier verhalen over kinderen in de wereld die te maken krijgen met klimaatverandering. Het gaat om Halima uit Ethiopië, Jemery uit Noord-Canada, Tepkatchi uit Brazilië, en Tui uit Tuvalu. Kies één verhaal uit en beantwoord de volgende journalistieke vragen: a. WAT is er gebeurd? b. WIE heeft ermee te maken? c. WANNEER is het gebeurd? d. WAAR is het gebeurd? e. WAAROM is het gebeurd? f. HOE is het gebeurd? Schrijf er ook bij wat er aan de klimaatverandering gedaan kan worden.

11 Antwoordsuggesties 1. B C E A D 2. 3. 4. 5. 6. a. Nauwelijks temperatuurstijging. b. Snelle stijging. c. Ongeveer 0,7 graden Celsius gestegen. d. Stijging tussen de 2 en 4,5 graden. a. Warm weer zorgt ervoor dat je weinig puf hebt om iets te doen. Je wordt er moe van. b. Eigen antwoord. c. Ouderen, chronisch zieken. a. I. Overlast door overstroming. II. Nederland ligt deels onder de zeespiegel en zou kunnen overstromen als er geen dijken zouden zijn. III. Oudere mensen hebben last van extreme warmte. IV. Door te weinig regen groeien gewassen niet goed meer. b. I. Wereldwijd. II. Wereldwijd hebben landen te maken met een stijging van de zeespiegel waardoor er een kans bestaat, als landen niets doen, dat een land verdwijnt; dit geldt bijvoorbeeld voor Nederland, Groenland en eilanden zoals de Malediven. III. Wereldwijd. IV. Wereldwijd. a. Eigen antwoord. b. Eigen antwoord. c. Eigen antwoord. a. Cijfers uit 2009: 351 natuurrampen, 325 weergerelateerde natuurrampen, 150 overstromingen, 85 orkanen, 22 aardbevingen, 10 miljoen Chinese slachtoffers. b. Het eerste bericht laat de feiten zien, namelijk de toename van het aantal weergerelateerde rampen. Het tweede bericht beschrijft de maatregelen die de hulporganisaties treffen om mensen beter voor te bereiden op deze rampen. c. Dat het werk van de hulporganisaties, waaronder het Nederlandse Rode Kruis, op het gebied van klimaatverandering erg zinvol is en in de toekomst waarschijnlijk zal toenemen. 7. a. Dat de meeste projecten op het gebied van klimaatverandering in Azië zijn. b. De gevolgen van klimaatverandering zijn in Azië het grootst. c. Ethiopië, Guatemala, Indonesië (Jakarta is de hoofdstad van Indonesië). Ethiopië = hydrologische studie, opslag van natuurlijke waterbronnen, ontwikkeling van kleinschalige irrigatieprojecten, verdeling van droogtebestendige zaadsoorten, uitvoeren van bodem- en waterconservatiewerken, herbebossingactiviteiten, opzetten van lokale waarschuwingssystemen voor droogtes en epidemieën. Guatemala = bewustmaking en educatie, rampenvoorbereiding (verstevigen van bruggen om evacuatie mogelijk te maken, bebossing van zanderige gebieden om landverschuivingen tegen te gaan, uitbreiden van scholen met sanitair en keukens, zodat de scholen volwaardige opvangruimtes zijn). Indonesië (Jakarta) = mensen in de sloppenwijken beter voorbereiden op rampen: vrijwilligers worden getraind om in actie te komen na een rampen en om bewoners voor te lichten, verminderen van huisafval, opzetten/versterken waarschuwings-

12 systemen, evacuatieroutes uitdenken en uitzetten, met microfinancieringsprojecten sparen de bewoners geld dat ingezet kan worden na een ramp. 8. 9. a. Eigen antwoord, bijvoorbeeld: zorgen dat je goed bent voorbereid als er een ramp gebeurt. b. Eigen antwoord, bijvoorbeeld: zorgen dat de risico s op een ramp minder worden. c. Aanleggen van terrassen op hellingen = risicovermindering, opzetten van waarschuwingssystemen = rampenvoorbereiding, aanleggen van noodvoorraden = rampenvoorbereiding, opzetten van lokale reddingsteams = rampenvoorbereiding, uitwerken van evacuatieplannen = rampenvoorbereiding, aanleggen van mangrovebossen langs kustlijnen = risicovermindering. a. 1) China 2) Kruis 3) Smelt 4) Water 5) Winters 6) Klimaat 7) Extremer 8) Adaptatie 9) Hitte 10) Orkaan b. Humanitair c. Menselijk d. Het Rode Kruis biedt hulpverlening aan mensen en bij klimaatverandering richt zij zich op de gevolgen voor de mensen (en dus niet op dieren). 10. a. Omdat Nederland deels onder de zeespiegel ligt, vrezen sommige pessimisten dat Nederland zou kunnen verdwijnen. Loesje denkt dat de mens zich dan aanpast en een vis met kieuwen wordt. b. Eigen antwoord. 11. Eigen antwoord. Colofon Dit lesmateriaal is geschreven voor het middelbaar onderwijs in opdracht van het Nederlandse Rode Kruis. Het lesmateriaal is ontwikkeld door CEC, Geertje van der Pas, in samenwerking met het Nederlandse Rode Kruis. Samenstelling en redactie: Geertje van der Pas, Inez de Boer, Dagmar Ravensbergen, Willem Gisbergen, Suzanne Goedmakers, Iris van Ganzenwinkel, Paul van Oers, Immanuel Nijssen, Marjolein Bos. Ontwerp: LosDos creative media. Cartoons: Fokke & Sukke: www.foksuk.nl, Loesje: www.loesje.nl Copyright: Het Nederlandse Rode Kruis, 2011.