de gezonde stad nu en morgen Buro Lubbers over het ontwerpen van een gezonde leefomgeving CO2 C o O2 NOx PM10
C o CO2 NOx PM10 verbeteren mentale gezondheid extreme temperaturen dempen afvangen vervuiling beweging stimuleren O2 werkomgeving verbeteren zuurstofproductie sociale activiteiten stimuleren biodiversiteit vergroten zelf voedsel verbouwen/ stimuleren aangenaam microklimaat creëren waardevermeerdering
De gezonde stad Loading, please wait. Reset, please continue Groen is goed voor de gezondheid, dat is algemeen bekend, maar de groei van onze steden brengt het groen in rap tempo om zeep. Wereldwijd komen er elke week één miljoen nieuwe stedelingen bij, dat zijn ongeveer 180.000 mensen per dag. Het is daarom hoog tijd dat we anders gaan nadenken over verstedelijking. We moeten af van de dichotomie tussen stad en land en ons op een nieuwe manier verhouden tot groen en natuur. Groen in de stad kan op verschillende manieren bijdragen aan onze gezondheid. Het heeft een positieve invloed op ons mentaal welbevinden, het stimuleert ontmoeting en beweging. Groen reduceert hittestress in de stad en het speelt een rol in de productie van zuurstof of juist het afvangen van schadelijke stoffen. Het verhoogt onze productiviteit en biodiversiteit zorgt voor een evenwichtig en duurzaam ecosysteem. Niet op de laatste plaats, groen kan zelfs economische ontwikkelingen in gang zetten of de financiële waarde van een gebied verhogen. Hoe realiseren we een gezonde leefomgeving? Hoe doe je dat als stad, als zorgverlener, als ondernemer, als ontwerper? Bij Buro Lubbers passen we een aantal ingrediënten of middelen toe in verschillende opgaven waarmee een zo gezond mogelijke leefomgeving maken. Zo nemen we altijd het landschap als basis. Ook gaan we anders om met verkeer en ruimtegebruik waarbij we streven naar dubbelgebruik van functies en gronden. Integraal waterbeheer en het gebruik van gebiedseigen beplanting dragen ook bij aan een gezonde omgeving. Tot slot, werken we samen met gebruikers aan de vormgeving van de plannen, ook voor specifieke zorglandschappen. Landschap als basis Ten eerste beschouwen we het landschap als uitgangspunt voor onze plannen. Daarom laten wij ons inspireren door het landschap. Bodemeigenschappen, waterhuishouding, reliëf en vegetatie geven aanleiding om verschillen te maken. Een plek krijgt hierdoor een sterke identiteit. Mensen kunnen zich dan identificeren met hun omgeving. Zij voelen zich thuis in hun eigen wijk of straat. Dit thuis voelen is belangrijk, ook voor het mentaal welbevinden. t Zand in Son en Breugel is zo n wijk. De ligging op de overgang van hoog naar laag was de aanleiding om een hele specifieke wijk te maken. Het plangebied grenst aan de ene zijde aan het bos en aan de andere zijde aan een beekdal. Van noord naar zuid loopt het gebied af naar beneden. In het ontwerp lopen brede, groene wiggen dwars door het plan. De beplanting bestaat uit een mix van berken, dennen en eiken, soorten die het goed doen op deze gronden en het gebied een herkenbaar imago geven. De berken groeien snel. Al
t Zand, Son en Breugel Rieteiland Oost, IJburg Amsterdam
binnen vijf jaar gaven ze het gebied een volwassen en bosrijk karakter. De eiken en dennen hebben inmiddels ook de tijd gehad om te groeien, zodat de berken nu selectief uitgedund kunnen worden. In het hele gebied is integraal waterbeheer toegepast. Al het water van de daken en de verharding wordt oppervlakkig afgevoerd naar greppels langs de groene wiggen waar het water kan infiltreren. Het overschot loopt dankzij het hoogteverschil richting het beekdal. De zone langs de beek is afgegraven, zodat de beek meer ruimte heeft om te overstromen. Door het afgraven van de bovenste humusrijke laag, kwam de oorspronkelijke natte vegetatie spontaan weer omhoog. Dat geeft een mooi contrast met de droge delen van het plan en het zorgt bovendien voor een duidelijke oriëntatie. Langs de beek en dwars door het plan lopen twee recreatieve routes, die vanuit elke woning goed bereikbaar zijn.het grootste deel van het woningbouwprogramma is regulier, maar door de sterke identiteit van de openbare ruimte is t Zand toch een erg geliefd woonmilieu. Mensen leven hier gelukkig. Dat geldt ook voor Rieteiland Oost, het kleinste eiland van IJburg. Het is een kunstmatig eiland, opgespoten in het IJ. Ogenschijnlijk bieden de bodemeigenschappen en het landschap dus geen aanknopingspunten voor het ontwerp van de wijk. Ogenschijnlijk, want de schrale grond en de sterke zilte zeewind vragen om specifieke beplanting die bestand is tegen extreme condities. Daarom is gekozen voor zwarte dennen en vliegdennen die worden afgewisseld met olijfwilgen, tamarisk en Larix. De bomen beschermen de eilandbewoners tegen de wind en geven het eiland een krachtige en unieke identiteit. Het groen is in grote, volwassen maten aangeplant, ook op privaat grondgebied van de kavels. Zo geeft de beplanting samenhang aan de 90 verschillende woningontwerpen van de individuele kavels. Rieteiland Oost is het jongste, maar inmiddels wel het groenste eiland van IJburg. Autoverkeer beperken Melanie Schultz wil steeds meer asfalt maken om het file-probleem op te lossen, maar is dat wel zo gezond? Wat doen al die files met ons humeur en wat is de invloed van de uitlaatgassen op onze gezondheid? Actuele ontwikkelingen laten ons anders nadenken over het autogebruik. Door thuiswerken, carpoolen, transferia of wellicht ook door imagoverandering van de ruimteverslindende vervuiler, zal het autogebruik waarschijnlijk afnemen. Dat betekent dat de openbare ruimte er in de toekomst anders uit zal zien en dat er meer ruimte is voor groene en gezonde invullingen op straat: meer ruimte voor spel, ontmoeting of het telen van eigen groenten. We zullen ook anders moeten nadenken over de bevoorrading van onze steden. Enorme vrachtwagens zullen uit de binnensteden worden geweerd vanwege stank en lawaai. We signaleren nu al een voorzichtige verschuiving. Langs
Stadsdonken, Breda Strijp S, Eindhoven
snelwegen verschijnen grote distributiecentra, vanwaar de goederen via steeds kleinere transportmiddelen en afhaalpunten op de juiste plekken terechtkomen. Deze tendens biedt lucht en ruimte om gezonder te wonen en werken. Een andere manier om de ongewenste effecten van autogebruik tegen te gaan is het stapelen van programma. Zo is in Maastricht en Madrid de snelweg onder de grond gelegd en is de ruimtewinst gebruikt voor de aanleg van prachtige parken. Het stapelen van programma is een strategie die we op het project Stadsdonken in Breda hebben toegepast. Hier hebben we de straat onder de tuinen geschoven, waardoor de ontsluiting onderdeel wordt van de woning. De verharding in het plan wordt zo drastisch beperkt. De ruimtewinst komt ten goede aan het publieke domein. Er is een fantastisch park rondom de woningen ontstaan, dat zich leent voor recreatie, beweging, waterzuivering en uitzicht op groen in plaats van steen en blik. Dubbel ruimtegebruik Dubbel ruimtegebruik beperkt zich niet alleen tot verkeer en parkeren. Ook op talrijke andere fronten kan een vergaande integratie plaatsvinden van gebouwde en groene omgeving. Niet alleen in het horizontale, maar ook in het verticale vlak. Bebouwing, energie, productie en landschap kunnen met elkaar verweven worden en elkaar versterken. Waar beter dan in Eindhoven kan deze groene transformatie plaatsvinden, daar waar creativiteit en innovatie van oudsher hand in hand gaan? De voormalige Philipslocatie Strijp S in Eindhoven blijkt een uitstekend laboratorium voor dubbel grondgebruik. In het kader van de herontwikkeling van dit industriële terrein hebben we een toolbox samengesteld met simpele middelen als beplanting en recyclematerialen waarmee plekken kunnen worden ingericht die uitnodigen tot een bepaald gebruik of een sterk imago neerzetten, op maaiveld, op daken en gevels. De strategie trekt pioniers en kwartiermakers aan. Zij zorgen al vanaf het begin van de herontwikkeling voor levendigheid en een aangenaam woon- en werkklimaat op Strijp S. De toolbox werkt. Er komen bovendien grotere projecten uit voort, zoals de dakparken op de gebouwen Anton en Gerard. Deze voormalige industriële panden zijn getransformeerd tot appartementen. Hun monumentenstatus liet geen balkons toe, maar de opdrachtgever wenste wel een kwalitatief goede buitenruimte voor de bewoners. De oplossing: een collectieve tuin op het dak. Net als de broers Anton en Gerard Philips, zijn de daktuinen familie van elkaar. De basis is een langgerekte strook met beplanting. Tussen het
Anton en Gerard, Strijp S, Eindhoven Westerpark, s-hertogenbosch
groen bevinden zich intieme zitplekken. Grote uitkragende balkons kijken uit over de stad. Anton wordt gekenmerkt door bloeiende, vogel- en vlinderlokkende beplanting en houten meubilair. Door de beplanting heeft dit dak een belangrijke ecologische waarde. Het wemelt er in de zomer van de vlinders, hommels en insecten. Gerard onderscheidt zich van Anton door dicht opeen staande berken. Je waant je hier in een bos. Naast de belevingswaarde die de daktuinen toevoegen, verbeteren ze de luchtkwaliteit, spelen ze een rol in de wateropvang, de isolatie van het gebouw en reduceren ze de hittestress in de stad. Juist in stedelijke omgevingen kan dak- en gevelgroen een enorme bijdrage leveren aan een gezond leefklimaat. Integraal waterbeheer Integraal waterbeheer wordt steeds belangrijker in onze steden. Buien worden heviger en schoon water wordt schaarser. Tegelijkertijd is er juist steeds minder plek om schoon water te bergen en infiltreren. We moeten dus bewust ruimte reserveren voor water, op daken, in wadi s of als open water. Dat is geen probleem, want het kan juist een extra dimensie geven aan onze woonomgeving. Water biedt aanleiding om te spelen, om te vissen of te varen, je ziet nog eens een ijsvogel of libel en - niet onbelangrijk - water inspireert tot het maken van bijzondere woningen, die ook nog eens meer waard zijn. Water is ook de basis van ons ontwerp voor het Westerpark in s-hertogenbosch. Vanuit het landschap bezien is dat logisch, omdat de ligging in een komgebied van nature laag en nat is. Het water brengt de verschillende programma-onderdelen, zoals wonen, verblijf, sport en spel en voorzieningen voor de omliggende scholen, met een krachtig gebaar bij elkaar. Het Waterschap was tevreden met deze oplossing en heeft financieel bijgedragen zodat er meer wateroppervlak kond worden gerealiseerd. Integraal waterbeheer beperkt zich niet tot lage gebieden. Monnikenhuizen in Arnhem ligt in een gebied met voor Nederlandse begrippen erg grote hoogteverschillen. Door het hoogteverschil kan al het water van de daken en de straat zichtbaar worden afgevoerd en geborgen. Sommige daken zijn uitgevoerd als groene daken en houden het water langer vast. De goten over het dak, langs de gevel en naar de stoep zijn zorgvuldig geïntegreerd in het architectonisch ontwerp. Via brede, diepe molgoten wordt het water vervolgens door de straten naar beneden geleid. (Bijkomend voordeel van de goten: er zijn geen drempels nodig.) De goten komen uit op een vijver. Een leemlaag houdt het water hier tegen, zodat de vijver altijd gevuld is. Als het water uitstijgt boven de leemlaag, infiltreert het in de grond.
Monnikenhuizen, Arnhem Park Heilust, Kerkrade
Sociale cohesie De participatiesamenleving is een actueel onderwerp. Enerzijds worden mensen mondiger en bewuster en willen ze zelf meer invloed op hun leefomgeving. Anderzijds zien we dat overheden zich steeds meer terugtrekken en minder investeren. Ook deze ontwikkeling beïnvloedt de gezonde stad. Er zijn talloze buurtprojecten van mensen die zich inzetten voor meer activiteiten, meer groen of meer veiligheid in hun omgeving. Denk ook aan de braakliggende terreinen in de stad die door enthousiaste omwonenden worden gebruikt voor stadslandbouw en natuureducatie. De Tostifabriek is een bekend project, dat mensen bewust maakt van de herkomst van hun voedsel en de impact die dit heeft op onze planeet. Allemaal aspecten dus die direct of indirect met gezondheid te maken hebben. In onze ontwerppraktijk speelt participatie ook een grote rol, bijvoorbeeld in het project Heilust in Kerkrade. Vanwege de krimp worden hier 500 woningen gesloopt en vervangen door een park. Er spelen in deze wijk problemen op het gebied van fysieke, sociale en economische leefbaarheid. Woningen staan leeg, de openbare ruimte staat onder druk en verschillende mensen zijn in de problemen door werkloosheid of staan sociaal buiten spel. 12% van de mensen is laaggeletterd in deze wijk. Participatie aan het sociale leven is hier zowel het probleem als de oplossing. Participatie kan bijdragen aan de stijging op de maatschappelijke ladder. Het kan een middel zijn om elkaar te ontmoeten, om de veiligheid te verbeteren of om jezelf nuttig te maken. Ons ontwerp voor Park Heilust stimuleert daarom participatie. Het park is gebaseerd op een hagenstructuur, een soort landschappelijke boekenkast, waarin ideeën en wensen van de bewoners een plek kunnen krijgen. Bewoners hebben op moodboards hun voorkeuren aangegeven en hebben zelf nieuwe ideeën aangedragen. De bewoners van een woonzorgcomplex wilden bijvoorbeeld een terras met uitzicht op een vijver en een beweegtuin. Tussen de hagenstructuur kunnen diverse invullingen een plek krijgen, moestuinen, pluktuinen of een boomgaard. Ook als er geen initiatieven komen, ziet het park er goed uit. In de tijd tussen het ontwerp en de uitvoering houden we het plan levendig en blijven de bewoners betrokken. Er heeft een theatervoorstelling plaatsgevonden en een diner dat met bewoners is gekookt. Ook hebben we met de buurtwerker en de jongeren een tijdelijk Cruijffcourt gemaakt. Al met al ligt er een mooi plan, dat gedragen en verder ingevuld wordt door de bewoners. De mensen hebben weer een perspectief, niet alleen ruimtelijk, maar ook in sociaal opzicht.
herontwikkeling buurtschap Den Donk... recreatie- of weekendwoning lindenrij hoofdontsluiting gezinnen en kenniswerkers vloeiveld kamsalamander helofyten lter watermonument: bezinning/recreatie waterhouderij met vloeiveld / helofyten lter - zuivert eutroof water - zorgt voor waterberging robuuste landschapselementen: elzenbos robuuste landschapselementen: broekbos naar Middelbeers naar Middelbeers beekherstel Robuuste Verbinding naar Vessem naar Vessem verbinding dorp-landschap waterberging natte graslanden: waterweegbree en dotterbloemen robuuste houtwallen reparaties Donk vlonderwoning natte ruigte en moeras beekherstel, meandering Buurtschap Brabantse Kempen overgang naar heide: etsroute nat grasland: dotterbloem broekbos recreatie- of weekendwoning beekherstel overview plangebied waterweegbree meidoornhagen ACDC Medisch Centrum Alkmaar, Heerhugowaard
Transformatie buitengebied De openbare ruimte in de stad biedt veel kansen voor beweging en ontmoeting, maar ook het landelijk gebied biedt kansen voor een gezond leven. Denk bijvoorbeeld aan recreatie, de verkoop van streekproducten met weinig voedselkilometers, eerlijke landbouw enzovoort. Op hoger schaalniveau is het ook van belang om na te denken over een gezonde toekomst van de natuur en het platteland. Natuurherstel, ecologische verbindingen en economische dragers houden het platteland vitaal. Groen kan daarbij zowel een doel, een middel als een katalysator zijn. In ons Atelier Buitenkansen richten we ons expliciet op de transformatie van het buitengebied. Wij zien actuele ontwikkelingen op het platteland als unieke buitenkansen. Het is onze missie deze kansen te benutten om samen met opdrachtgevers en stakeholders het buitengebied ruimtelijk, economisch, sociaal en ecologisch te versterken. Gezond dus op alle terreinen. Onze strategie is gericht op collectieve waardecreatie door belangen, opgaven en oplossingen met elkaar te verbinden. Dat betekent dat we thema s als landbouw, economie, stedelijke structuur, leefbaarheid, water, natuur, wonen, werken, recreatie zoveel mogelijk met elkaar vervlechten zodat er positieve bijwerkingen ontstaan. Het resultaat: winwinsituaties met gezonde bijwerkingen. Deze strategie hebben we bijvoorbeeld toegepast op een buurtschap in de Brabantse Kempen. Zorglandschappen Tot slot zijn er nog de landschappen die specifiek met zorgverlening en gezondheid te maken hebben. Wie kent niet het paradoxale beeld van ziekenhuizen met hun enorme parkeerplaatsen en rokende mensen bij de ingang, in de ene hand de sigaret en in de andere de paal van het infuus. Een park rondom is er meestal niet, terwijl ziekenhuizen bij uitstek plekken zijn waar je lang moet wachten en je juist behoefte hebt om even een wandelingetje te maken. In ons plan voor het Medisch Centrum Alkmaar hebben we dat anders aangepakt. We hebben het onderliggende polderlandschap rondom het ziekenhuis doorgetrokken. Een rabattenstructuur onttrekt de auto s aan het zicht, zorgt voor de waterhuishouding en biedt patiënten en bezoekers een groene omgeving. Het entreeplein wordt een medicinale tuin, die ook nog eens vogel- en vlinderlokkend wordt.
Zorgpark Voorburg, Vught Health Technology Park, Veldhoven
Zorgpark Voorburg in Vught is van oudsher een afgesloten instellingsterrein. Wij hebben dit terrein bewust opengesteld en er een park van gemaakt waar zowel inwoners van Vught als cliënten van Voorburg gebruik van kunnen maken. De parkrand en de prachtige bestaande lanen vormen een kamerstructuur waarin zorgfuncties en zorgwoningen zijn opgenomen. Alle lanen zijn uitgebreid met langzaam verkeersroutes en door het park zijn informele wandelroutes aangelegd. De voorzieningen zijn geconcentreerd langs een centrale as. De kinderboerderij verkoopt producten die gemaakt zijn door cliënten en is een plek waar Vughtenaren en cliënten elkaar kunnen ontmoeten. Ook landgoed Coudewater bij Rosmalen is een instellingsterrein. Hier gaat de omgekeerde integratie nog een stap verder. Aan het landgoed worden ook woningen en een golfbaan toegevoegd. Deze strategie genereert financiële middelen om de oorspronkelijke landschappelijke kwaliteiten te herstellen en bevordert de interactie tussen cliënten en bewoners. Zieke mensen worden niet weggestopt op een apart terrein, maar zijn op deze manier onderdeel van de samenleving. Bij het Maxima Medisch Centrum in Veldhoven is het landschap niet aanwezig. In een visie voor het Health Technology Park hebben we dit landschap daarom geconcipeerd. We trekken het Kempenlandschap over de snelweg heen. Dat gebeurt letterlijk, het groen bevindt zich niet alleen rondom de gebouwen, maar plooit zich er via daken en gevels ook overheen. In de groene setting kunnen moeiteloos nieuwe kantoren worden opgenomen. In de rand van het park komt een wandelroute, waar je in de pauze kunt wandelen en waar ook het regenwater wordt geborgen. Enerzijds trekken we het landschap naar binnen, maar anderzijds kun je ook eenvoudig via een natuurbrug het echte landschap in. De aangrenzende kantoren, zoals ASML, kunnen daarvan meeprofiteren. Het is niet alleen een landschappelijke saus die we over het terrein gieten, maar we laten de gebouwen ook bewust profiteren van de landschappelijke kwaliteiten. Zo ontstaat bovendien een unieke zichtlocatie langs de snelweg, wat de waarde van een dergelijk gebied verhoogt. Conclusie Al deze voorbeelden laten zien, dat groen ons niet alleen gelukkiger en gezonder maakt, maar dat onze leefomgeving er ook veel interessanter door wordt. Daarom doen wij een oproep aan bestuurders, beleidsmakers, ontwerpers en groenadviseurs evenals aan verkeersdeskundigen, planeconomen, zorgspecialisten en duurzaamheidsdeskundigen om onze krachten te bundelen. Laten we onze kennis delen en gezamenlijk integraal nadenken over de gezonde leefomgeving van de toekomst.
Deze tekst is een bewerking van een lezingen gegeven door Marian de Vries in het programma van Van Ginkel over De gezonde stad (7 november 2013). Redactie: Kim Thehu. Reutsedijk 13 5224 PC Vught Nederland +31 (0)73 6149321 info@burolubbers.nl www.burolubbers.nl