Bi Feiyu Maanopera uit het chinees vertaald door mark leenhouts de geus ^ oxfam novib

De vertaler ontving voor deze vertaling een werkbeurs van de Stichting Fonds voor de Letteren Oorspronkelijke titel Qingyi, voor het eerst verschenen in áòòò; gebruikte uitgave: Changjiang Literature & Art, áòò" Oorspronkelijke tekst ß Bi Feiyu, áòòò Voorwoord ß Mark Leenhouts, áòòå Deze editie is totstandgekomen met toestemming van E è ditions Philippe Picquier, áòòâ Nederlandse vertaling ß Mark Leenhouts en De Geus bv, Breda áòòå Publicatie in samenwerking met Oxfam Novib Omslagontwerp De Geus Omslagillustratie ß Laurence Vidal Druk ggp Media GmbH, Po«Þneck isbn ñò ããä òðåå ò nur âòá Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, micro lm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Geus bv, Postbus "ðæð, ãðò" bw Breda, Nederland. Telefoon: òæå äáá ð"ä". Internet: www.degeus.nl

De mythe van Chang'e De Chinese mythe van Chang'e, die aan dit boek ten grondslag ligt, is in verschillende versies overgeleverd. Wat iedere Chinees weet is dat Chang'e de mooie, jonge vrouw was van Houyi, de legendarische boogschutter die negen van de tien zonnen uit de hemel schoot. Als beloning (in andere versies na een lange zoektocht) ontving Houyi van de koningin-moeder van het Westen, godin der onsterfelijkheid, een onsterfelijkheidspil. Deze pil moest hij delen met Chang'e: als ze ieder de helft innamen, zouden ze samen onsterfelijk worden. Chang'e slikte echter heimelijk de hele pil in, volgens sommige versies om de wereld te redden van Houyi, die na zijn heldendaad een tirannieke vorst was geworden, volgens andere overleveringen simpelweg uit nieuwsgierigheid, als een Chinese Pandora. Vluchtend voor haar man steeg Chang'e op naar de maan, vanwaar ze tot op de dag van vandaag, eenzaam in haar kille Maanpaleis, vol berouw neerkijkt op de aarde. Op de vijftiende dag van de achtste maanmaand, wanneer de maan voller en feller is dan anders, wordt Chang'e de maangodin nog jaarlijks herdacht tijdens het zogeheten Maanfestival of Midherfstfeest. æ

Al in de keizertijd werd de mythe ter gelegenheid van de herfstfestiviteiten bewerkt voor de opera, en onder de titel Chang'e vliegt naar de maan of kortweg Vlucht naar de maan als `seizoensstuk' aan het hof opgevoerd. Pas echt bekend werd de opera vanaf het begin van de twintigste eeuw, toen de internationaal beroemde pekingopera-acteur Mei Lanfang ("ðñã-"ñå") de rol van Chang'e vertolkte in een mede door hemzelf gecree«erde moderne versie, die sindsdien veel navolging kreeg. Anders dan de westerse opera, werkt de Chinese opera van oudsher met een beperkt aantal standaardrollen of vaste typen, elk herkenbaar aan hun kleding en gezichtsmasker. De voornaamste vrouwenrollen die in dit boek voorkomen zijn de `blauwe dracht', oftewel de ingetogen, eerzame dame, en de `bonte vrouw', een uitbundiger, vaak koket type. Mannenrollen zijn bijvoorbeeld de respectabele `oude man met baard' en het `beschilderd gezicht', de dappere held. Chang'e wordt doorgaans gespeeld door een `blauwe dracht', het type dat traditioneel gebruikt wordt om het treurige lot van een miskende, deugdzame vrouw uit te beelden. De vertaler ð

" Het was Qiao Bingzhang een raadsel hoe hij bij het diner verzeild was geraakt. Pas halverwege kreeg hij door dat hij tegenover de directeur van een sigarettenfabriek zat. Qiao Bingzhang was een trots man, en de fabrieksdirecteur was zo mogelijk nog trotser, vandaar dat hun blikken elkaar amper hadden gekruist. Op een gegeven moment vroeg iemand aan `operaleider Qiao' of hij nog steeds op de planken stond. Toen Bingzhang zijn hoofd schudde, realiseerde de rest van de tafel zich pas dat `operaleider Qiao' de beroemde oude man uit de opera moest zijn, die begin jaren tachtig zijn hoogtijdagen had beleefd; van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat schalde zijn stem uit alle transistorradio's. De hele tafel proostte op hem en grapte dat de operazangers van nu bekender waren van gezicht dan van naam, en bekender van naam dan van stem ^ operaleider Qiao had helaas de boot gemist! Operaleider Qiao lachte zijn acteurslachje. Op dat moment zei de lange, forse gestalte tegenover hem: `Zit er niet ene Xiao Yanqiu in uw gezelschap?' Bang dat Bingzhang haar niet kende voegde de forse fabrieksñ

directeur eraan toe: `De vrouw die in "ñæñ Chang'e speelde in Vlucht naar de maan.' Bingzhang zette zijn glas neer, sloot zijn ogen, trok daarna zijn oogleden langzaamweer op en zei: `Dat klopt, ja.' De fabrieksdirecteur liet opeens zijn trots varen, bood de gast naast Bingzhang zijn stoel aan en ging zelf naast Bingzhang zitten. Terwijl hij zijn rechterhand op Bingzhangs schouder legde, zei hij: `Het is al bijna twintig jaar geleden, waaromhoren we niets meer van haar?' Met een gereserveerde blik legde Bingzhang uit: `De opera zit de laatste tijd een beetje in het slop, mevrouw Xiao geeft tegenwoordig voornamelijk les.' De fabrieksdirecteur ging rechtop zitten. `Hoezo in het slop?' kaatste hij terug. `Wat bedoelt u? Het draait toch allemaal om geld?' Toen hief hij zijn grote kin naar Bingzhang op en vaardigde zijn verrassende bevel uit: `Laat haar weer optreden.' De argwaan was van Bingzhangs gezicht af te lezen. `Begrijp ik het goed', vroeg hij voorzichtig, `dat meneer de directeur ons wil sponsoren?' Het gezicht van de directeur was opnieuw een en al trots, en zodra hij trots werd kreeg hij het air van een groot man over zich. `Laat haar weer optreden', herhaalde hij. Bingzhang wenkte de serveerster en vroeg omeen borrel. Hij pakte het glas, stond op en zei: `Meent u het werkelijk?' De directeur kon niet alleen trots zijn maar ook streng, en zodra hij streng werd leek het alsof hij een toespraak afstak. `Als onze fabriek ëts heeft is het geld', zei hij. `Maar denk "ò

niet dat wij niks anders kunnen dan geld verdienen en de volksgezondheid schade toebrengen. Wij willen ook onze bijdrage leveren op het gebied van de cultuur. Proost!' De directeur was niet gaan staan, Bingzhang boog naar hem toe, tikte met de rand van zijn glas tegen de steel van het zijne en sloeg zijn borrel achterover. Bingzhang was ontroerd. En wie ontroerd is geeft er niet zoveel meer om of hij een strooplikker is ofniet. `Ik heb een ware weldoener ontmoet,' verklaarde hij, struikelend over zijn woorden, `een ware weldoener.' Vlucht naar de maan was voor de operagroep een litteken voor het leven. Het stuk was eigenlijk al in "ñäð geschreven en van hogerhand, bij wijze van politieke opdracht, aan het gezelschap toegewezen. Het zou het jaar daarop naar Peking worden gebracht en worden opgevoerd ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de Volksrepubliek. Maar vlak voor de premie re was de een ofandere generaal na het zien van een besloten voorstelling hevig ontstemd geraakt. `Ons land is het schoonste op aarde,' haalde hij Mao aan, `wat hebben onze jonge vrouwen op de maan te zoeken?' De toenmalige operaleider verbleekte van schrik en kreeg kippenvel over zijn hele lichaam. Vlucht naar de maan werd stante pede afgeblazen. Strikt genomen was het Xiao Yanqiu die Vlucht naar de maan later tot een succes had gemaakt, en natuurlijk had Vlucht naar de maan haar weer in de schijnwerpers gezet. Speler en stuk, gedeeld geluk ^ zo gaat dat in de theaterwereld. Maar dan praten we al over "ñæñ. In "ñæñ was Yanqiu amper negentien jaar oud, een jong talent van wie het operagezelschap unaniem hoog opgaf. De negentien- ""

jarige Yanqiu leek geschapen voor de klassieke rol van verbitterde vrouw: haar oogbewegingen, haar zanginterpretatie, haar dictie en klankbeheersing, de manier waarop ze haar lange watermouwen liet golven, alles ademde een aangeboren tragiek, duizenden jaren van wrok en beklag. Zong ze niet van `verre groene bergen', dan was het wel van `eindeloos berouw'. Overigens had ze op haar vijftiende ooit een gastoptreden gedaan als Li Tiemei in de modelopera De rode lantaarn. Met de rode lantaarn omhooggeheven stond ze naast grootmoeder Li, maar ze had niets van Tiemeis ijzeren wil of van de moordlustige blik waarmee de revolutionaire strijdster zei: `Wij ruimen nooit het veld, eer de jakhalzen zijn geveld.' In plaats daarvan was ze `een en al weemoedigheid van najaarswind en regentijd'. De laaiende operaleider schold de regisseur de huid vol: waar heb je dat wulpse wicht nou weer vandaan?! Maar in "ñæñ ging Vlucht naar de maan opnieuw van start en bij de eerste maten die Yanqiu tijdens de generale repetitie zong viel de hele zaal stil. De teruggekeerde oude operaleider stond haar van een afstandje te bekijken en mompelde: `Dat kind is bitterder dan gal, die watermouwen zijn voor haar gemaakt, ze is een geboren blauwe dracht.' De oude operaleider had een traditionele operaopleiding genoten, zijn woorden legden gewicht in de schaal. En zo werd de negentienjarige Yanqiu van de ene op de andere dag de eerste keus voor de rol van Chang'e. De doublure was niemand anders dan de gevierde blauwe dracht Li Xuefen, die een paar jaar tevoren met veel succes de heldin Ke Xiang in de modelopera De Azaleaberg had vertolkt. Ze mocht dan de ster van het moment zijn, wat die kwestie "á

van eerste en tweede speelster betrof legde ze de waardigheid en grootmoedigheid van een gearriveerde actrice aan den dag. Op de plenaire vergadering zei ze: `Met het oog op de toekomst van ons gezelschap ben ik bereid het stokje door te geven en geheel belangeloos mijn toneelervaring ten dienste te stellen van kameraad Xiao Yanqiu. Het is tijd voor een wisseling van de wacht!' Met tranen in haar ogen applaudisseerde Yanqiu met de andere kameraden mee. Yanqiumaakte Vlucht naar de maan tot een succes. De operagroep ging op tournee en Vlucht naar de maan werd de meest besproken theatervoorstelling van de hele provincie. Overal waar de groep optrad haalden oude operaliefhebbers herinneringen op en raakte de jeugd niet uitgepraat over de traditionele kostuums. Er brak een `tweede lente' aan op de culturele podia, `net als aan alle andere frontlinies'. Niet alleen Vlucht naar de maan oreerde, maar natuurlijk ook Yanqiu, als `de Chang'e van haar tijd'. Een beroemde generaal-kalligraaf greep na het zien van het stuk in een opwelling van emotie naar zijn penseel en schreef met krachtige pijnboomstreken een variatie op het grootse gedicht van maarschalk Ye Jianying: `De krijger kent geen vrees, de zangeres geen angst, op het slagveld van 't theater, duurt kranigheid het langst.' En eronder stond de opdracht: `Aan de jonge kameraad Yanqiu, ter wederzijdse bemoediging'. De generaal-kalligraaf nodigde Yanqiu bij hem thuis uit en na wat herinneringen te hebben opgehaald schonk hij haar hoogstpersoonlijk een herdenkingsplaquette. Wie had ooit kunnen denken dat `de jonge kameraad Yanqiu' haar glorieuze toekomst eigenhandig om zeep zou helpen? Achteraf zeiden oude rotten in het vak dat Vlucht "â

naar de maan eigenlijk nooit in die bezetting opgevoerd had mogen worden. Net als de mens heeft ook elke opera zijn lot. In Vlucht naar de maan was het vrouwelijke element te zwaar, als je het stuk dan toch wilde opvoeren, moest je er voor het evenwicht op zijn minst een viriel beschilderd gezicht tegenover zetten, anders liep het geheid uit de hand. De rol van Houyi had hoe dan ook door een beschilderd gezicht gespeeld moeten worden, en van je levensdagen niet door een oude man met baard!desnoods leende je er een van een broedergezelschap. Dan was de operagroep nooit zo in de problemen gekomen ^ dan had Yanqiu nooit gedaan wat ze had gedaan. Het vroor en sneeuwde toen de troep van Vlucht naar de maan een speciale dankvoorstelling moest houden voor een pantserdivisie. Li Xuefen had gevraagd of zij die dag mocht spelen. Dat was goed beschouwd geen buitensporig verzoek, ze was tenslotte de doublure voor Chang'e. Het was juist Yanqiu die buitensporig reageerde. Sinds de premie re van Vlucht naar de maan was Yanqiu aldoor haantjede-voorste geweest en ze had haar rol bij geen enkele voorstelling afgestaan. Chang'e mocht nog zoveel aria's hebben, het stuk mocht nog zo zwaar zijn, Yanqiu zei telkens dat ze `nog jong' was en dat `het wel meeviel', een blauwe dracht was ook weer geen krijgersrol, ze kon het heus wel aan. Maar de hele troep had allang door dat de zwijgzame Yanqiu wat al te veel noten op haar zang had, ze wilde alles voor zichzelf. De eerzucht van het meisje begon ongekende vormen aan te nemen, ze was bewust bezig Li Xuefen te verdringen. Alleen durfde niemand er iets van te zeggen. Zodra de leiding met haar ging praten, werd haar mooie gezichtje zo rood als varkenslever; en ook in plaats van een "ã