Een checklist voor IMVO-convenanten

Een checklist voor IMVO-convenanten In opdracht van PAX 20 november 2014 1

Een checklist voor IMVO-convenanten Inhoudsopgave Doel en opzet van de checklist 3 Doel van de checklist 3 Opzet van dit document 3 Achtergrond en doel van IMVO-convenanten 4 Achtergrond 4 Doel van de convenanten 4 MVO risicomanagement 5 Het Steenkolen-convenant 6 Het belang van een goed proces 7 De checklist 9 2

Doel en opzet van de checklist Doel van de checklist Berenschot heeft deze checklist voor IMVO-convenanten (internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen) opgesteld in opdracht van PAX. PAX spreekt als vredesbeweging ondernemingen aan op hun verantwoordelijkheid voor mensenrechten en veiligheid van lokale gemeenschappen. De SER heeft in april 2014 een advies uit over IMVO-convenanten uitgebracht. Om na te gaan of de convenanten het advies van de SER volgen, heeft PAX aan Berenschot gevraagd een onafhankelijk instrument te ontwerpen aan de hand waarvan convenanten eenvoudig naast het SER-advies gelegd kunnen worden. Dit verzoek resulteerde in deze IMVO-convenantenchecklist. Met deze checklist kunnen belanghebbenden IMVO-convenanten op een efficiënte, handzame en praktische wijze langs het SER-advies leggen. De checklist maakt inzichtelijk welke delen van het SER-advies zijn verankerd in een convenant en welke delen niet of minder. Dit zegt overigens niet per se iets over de kwaliteit van de samenwerking of de mate van succes van het proces. Het SERadvies benadrukt dat elk sectorspecifiek proces het nodige maatwerk vereist. Het SER-advies IMVO-convenanten vormt de basis voor deze checklist. Het biedt een referentiekader voor het inrichten van convenanten tussen partijen zoals overheid en brancheverenigingen. Dit advies is een volgende stap op het gebied van zelfregulering, dat zo kenmerkend is voor IMVO. In zijn aard is IMVO een gezamenlijk proces waarbij in dialoog invulling wordt gegeven aan maatschappelijke verwachtingen. Dit biedt de beste mogelijkheden voor resultaat. Opzet van dit document Hierna volgt eerst een beschrijving van de achtergrond en doelstelling van IMVO-convenanten, dit om de context te schetsen. Vervolgens wordt, op basis van de kennis en ervaring van Berenschot, ingegaan op het belang van een goed proces waarin convenanten tot stand komen. Dit als toevoeging op de checklist die daarna volgt op basis van het SER-advies. Het derde deel betreft de checklist zelf bestaande uit drie onderdelen: MVO risicoanalyse Procesafspraken Inhoudsafspraken. 3

Achtergrond en doel van IMVO-convenanten Achtergrond Het beleidsthema Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO) staat hoog op de agenda van minister Ploumen van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Na de ineenstorting van een textielfabriek in Bangladesh, die ook produceerde voor Nederlandse merken, nam zij internationaal het voortouw om toekomstige tragedies in internationale aanvoerketens te helpen voorkomen. Daarbij is het van belang dat overheden, bedrijven, vakbonden en andere stakeholders samenwerken. Afspraken vastleggen in convenanten is een manier die bijdraagt aan het gezamenlijk aanpakken van problemen die grensoverschrijdend en complex zijn (vaak veroorzaakt door een gebrek aan wetgeving- en handhaving van universele arbeids- en mensenrechten en milieuzaken in aanvoerlanden). Dat bracht de minister ertoe de SER om advies te vragen hoe convenanten op het terrein van IMVO het beste kunnen worden ingericht. Partijen in de SER streven ernaar dat in 2016 de eerste tien IMVO-convenanten gesloten zijn. Deze zullen mede gebaseerd zijn op de MVO Sectoren Risico Analyse die binnenkort naar de Tweede Kamer wordt gestuurd. In die studie is onderzoek gedaan naar de grootste risico s van de Nederlandse bedrijfssectoren. Volgens het principe van due diligence is het nodig om de toprisico s in een bedrijf of sector aan te pakken. Doel van de convenanten IMVO-convenanten verbinden partijen op resultaat. Ze bieden bedrijven in sectorverband de kans om samen met de overheid en andere partijen complexe problemen gestructureerd en oplossingsgericht aan te pakken in het kader van IMVO en duurzaam ketenbeheer; en daarmee hun invloed te vergroten. Het gaat om afspraken tussen meerdere partijen die zich verbinden tot het behalen van tastbare resultaten gebaseerd op de internationale normen zoals vastgelegd in de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen en de UN Guiding Principles on Business and Human Rights (UNGPs). De convenanten hebben een tweeledig doel: ten eerste om op specifieke risico's binnen een ambitieuze en realistische termijn van 3-5 jaar substantiële stappen van verbetering te bereiken voor groepen die negatieve effecten ervaren ten tweede om een gezamenlijke oplossing te bieden voor problemen die bedrijven zelf niet geheel op kunnen lossen. 4

Dit tweeledige doel betekent een duidelijke meerwaarde voor zowel degenen die mogelijk negatieve consequenties ondervinden, als voor de bedrijven die de risico s op negatieve impact willen aanpakken. Hiermee ontstaat een nieuw bundelend instrument om risico s op schendingen van mensenrechten en schade aan milieu in de keten substantieel aan te pakken. Het is dan wel van belang dat de convenantspartijen tot afspraken komen die effect sorteren in de aanvoerlanden en dat een onafhankelijke procesbegeleider monitort op implementatie en impact. Samenwerken binnen IMVO-convenanten betekent naast overleg vooral zo veel mogelijk activiteiten ondernemen die meetbare resultaten generen in landen waar mens en milieu kwetsbaar zijn. De geloofwaardigheid van IMVO-convenanten wordt vergroot als deze draagvlak genieten van stakeholders, zoals (lokale) vakbonden, niet gouvernementele organisaties en lokale gemeenschappen in aanvoerlanden. Een actieve stakeholderdialoog is dan ook onontbeerlijk. Dit is niet zelden een lastig traject met gevoeligheden over en weer waarvoor tijd moet worden ingeruimd. MVO risicomanagement In haar advies draagt de SER geen nieuwe richtlijnen aan. De kracht van het werk van de commissie IMVO binnen de SER is dat het bestaande initiatieven tracht te bundelen onder de vlag van de herziene OESO-richtlijnen en de UNGPs uit 2011. Dit is nodig om deze richtlijnen meer bekendheid te geven en bedrijven aan te zetten tot het doen van due diligence, oftewel MVO risicomanagement. 1 De IMVO-convenanten moeten dan ook in dit licht gezien worden. Volgens de OESO Richtlijnen en UNGPs is due diligence een proces waarin bedrijven de daadwerkelijke en mogelijke negatieve impact van hun handelen identificeren, voorkomen en verminderen en verantwoording afleggen over hoe zij omgaan met de geïdentificeerde risico s. Een due diligence proces voorziet dan ook in de volgende stappen: 2 1. Formuleren mensenrechten- en milieubeleid in de onderneming 2. Analyse en bepalen voorzorgsmaatregelen 3. Verankering in de onderneming 4. Monitoren voortgang en resultaten 5. Remedie en herstel 1 De commissie IMVO constateert dat een aantal bedrijven bezig is het due diligencebeleid vorm te geven, maar dat veel bedrijven nog in een startfase verkeren., Thema rapportage due diligence, SER, maart 2014 2 Thema rapportage due diligence, SER, maart 2014 5

6. Communicatie Een beleidsplan MVO risicomanagement dient dan ook ten grondslag te liggen aan het afsluiten van een IMVO-convenant. Het Steenkolen-convenant In het geval van het Steenkolen-convenant is de lange voorgeschiedenis bepalend voor de waardering die stakeholders eraan zullen geven. Partijen waren al enkele jaren met elkaar in gesprek voordat het SER-advies uitkwam in april jl. In die zin is het een convenant dat niet helemaal in het rijtje past van de IMVO-convenanten die zullen worden opgesteld naar aanleiding van de MVO Sectoren Risico Analyse. 6

Het belang van een goed proces Bij de totstandkoming van een convenant is aandacht voor het proces belangrijk om draagvlak en eigenaarschap voor het convenant te creëren, en daarmee de impact van het convenant te vergroten. De SER benadrukt in haar advies ook het belang van een goede procesbegeleiding en stakeholderdialoog. In de UNGPs vormen de due diligence - stappen het proces en komt het betrekken van stakeholders in het due dilligence proces naar voren, om betrokkenheid en draagvlak te creëren bij de analyse en het formuleren van oplossingen. Gezien het belang van een goed proces wordt hieronder kort ingegaan op een aantal, dat van invloed is op het proces en meegenomen kan worden bij de totstandkoming van IMVO-convenanten. Allereerst is een procesontwerp van belang, dit bestaat uit de volgende onderdelen: 1. Doel (maatschappelijk): waarom doen we dit? 2. Scope: waar gaat het over en waar niet? 3. Arena: welke partijen worden in welke rol betrokken? ( Stakeholder Mapping ) 4. Fasering/stappen 5. Spel- en omgangsregels: communicatie, toe- en uittreding, besluitvorming, aanwezigheid, omgaan met kernwaarden, etc. 6. Organisatie Wanneer convenantspartijen aan deze onderdelen aandacht besteden voorafgaand aan het proces en zij hier duidelijk over communiceren, scheppen zij een goede basis voor het proces. Een goed proces wordt dan ook gekenmerkt door tijdige betrokkenheid van de stakeholders (stakeholders vanuit alle relevante sectoren zouden vertegenwoordigd moeten zijn) en door het scheppen van duidelijke verwachtingen over rollen, verantwoordelijkheden en het doel van het proces. Het proces wordt gestuurd vanuit een praktisch en gemeenschappelijk doel. Het doel is breed genoeg om de verschillende stakeholders te verbinden, en concreet genoeg om te garanderen aan de deelnemers dat hun inzet de moeite waard is. Belangrijk is ook dat er een proceseigenaar is, die zich verantwoordelijk voelt voor het verloop en de voortgang van het proces. Daarnaast is gedeelde kennis van hoge kwaliteit van belang voor het draagvlak en eigenaarschap van het convenant. Wanneer partijen afspraken maken op basis van een analyse waarbij stakeholders betrokken zijn, wordt een gedeeld beeld van de opgave het uitgangspunt voor het convenant (dit wordt ook wel joint fact finding genoemd). Dit kan het proces van totstandkoming van het convenant vereenvoudigen en de afspraken robuuster maken. Om te komen tot een convenant is het belangrijk het verschil tussen waarden, belangen en standpunten te kennen. Stakeholders acteren vanuit verschillend waardebesef (zoals cultuur, 7

historie en opvoeding) en komen, onder meer door onderliggende waarden, tot verschillende belangen die vaak geuit worden in standpunten. Verbinding maken op deze verschillende niveaus helpt in een proces om elkaar te begrijpen en te komen tot afspraken. Berenschot benoemt vier procesfactoren 3 (openheid, draagvlak/veiligheid, kwaliteit en voortgang) die belangrijk zijn om te komen tot draagvlak en eigenaarschap voor de uitkomsten van het proces. Hierin komen bovengenoemde aandachtspunten terug. Deze factoren kunnen gebruikt worden om vooraf een proces goed in te richten, voor monitoring tijdens een proces en om achteraf het proces te evalueren. Standpunten Belangen Waarden Procesfactoren Openheid Transparantie De processtappen om te komen tot het convenant waren helder Draagvlak / veiligheid Fair Flexibiliteit Betrokkenheid Vertrouwen Consensus De doelen van het proces waren helder Er was sprake van open communicatie/overleg rondom het proces De procesregels waren bekend Alle stakeholders kwamen gelijkelijk aan bod Er was sprake van een gemeenschappelijk probleem Stakeholders konden eigen onderwerpen aanvoeren De stakeholders herkenden zich in de analyse van de beschikbare oplossingen Er is een brede groep stakeholders via dialoog betrokken in het proces Alle relevante stakeholders waren bij deze dialoog betrokken Er was sprake van vertrouwen Men stond open voor het belang van de andere stakeholders Er was sprake van onderlinge eensgezindheid en de bereidheid om met elkaar commitment te bereiken en afspraken te maken Kwaliteit Belang van onderzoek Er was sprake van een evenwichtige inbreng van belangen van stakeholders Robuustheid Er is gestreefd naar joint fact finding (gedeelde kennisbasis) Het proces is van tevoren doordacht vormgegeven Er is vastgesteld welke resultaten behaald moesten worden en op welke wijze Voortgang Fasering Voor de verschillende fasen in het proces was evenredig tijd beschikbaar Vaart Terugkoppelmomenten Er zijn geen fasen overgeslagen Er waren prikkels voor snelheid aanwezig Er was sprake van goede communicatie van deelnemende stakeholders met hun achterban 3 Op basis van Procesmanagement, van de Bruijn et al. 8

De checklist Door het beantwoorden van vragen in de checklist wordt inzichtelijk aan welke onderdelen uit het SER-advies het convenant voldoet en aan welke niet of minder. Indien stellingen met NEE zijn beantwoord is er ruimte om hier verder op in te gaan. In het toelichtingsveld kan de reden worden aangegeven, indien bekend, en kan een aantekening worden gemaakt wat eventueel nodig is om het convenant beter te laten aansluiten op het SER-advies. De checklist is bedoeld als een tool waarmee belanghebbenden snel en efficiënt inzichtelijk kunnen krijgen of een convenant het SER-advies en dus de internationale richtlijnen volgt. Alle aspecten uit het SER-advies en in deze checklist zouden aan bod moeten komen in een convenant. Aspecten kunnen achterwege worden gelaten volgens het comply or explain 4 principe. Hoe partijen invulling geven aan de aspecten is veelal sectorspecifiek maatwerk en dus niet in deze checklist te vatten. Deze checklist is gebaseerd op het advies van de SER over IMVO-convenanten en meer specifiek op de kernelementen die de SER noemt. 5 In de checklist zijn deze elementen gestructureerd en waar mogelijk is een verdiepings- of concretiseringsslag gemaakt die in lijn blijft met de richtlijnen waar ook de SER zich op beroept: OESO-richtlijnen en UNGPs. Hiertoe is deskstudy gedaan. Ook is een drietal gesprekken gevoerd met belanghebbenden om de achtergrond en context van het advies scherper in beeld te krijgen. 6 In de checklist is een indeling gemaakt in de MVO risicoanalyse (voorafgaand aan het convenant), procesafspraken en inhoudsafspraken binnen het IMVO-convenant. Hoewel inhoud en proces nauw met elkaar verbonden zijn, geeft deze indeling structuur aan de checklist. Ook laat het zien dat, voortbouwend op de eerder genoemde procesfactoren, proceskennis nodig is om een samenwerking te doen slagen. 4 Afwijken van een internationale richtlijn is mogelijke indien de uitleg afdoende is. 5 De Kernelementen uit het SER-advies zijn: Maatwerk in partijen en vorm, Betekenisvolle stakeholderdialoog, Identificatie en prioritering van risico s, Aanpak op verschillende niveaus, Verbinding met kansen voor groei, Voortbouwend op bestaande initiatieven, Inzet op structurele veranderingen, Toegang tot herstel en verhaal, Afspraken SMART en resultaatgericht, Voortgang transparant, Wederzijds vertrouwen, Afspraken over governance en omgang met geschillen. 6 MVO Platform, het Ministerie van Buitenlandse Zaken en de SER 9

MVO Risicoanalyse voorafgaand aan het IMVOconvenant Ja Nee Toelichting Hebben de convenantspartijen een MVO risicoanalyse (laten) uitvoeren? Zijn de due diligence processtappen doorlopen? Is een MVO risicomanagement beleidsplan opgesteld? Betreft het risico s op een negatieve impact voor mogelijk benadeelde belanghebbenden? Is hierbij gekeken naar risico s voor bevolkingsgroepen die extra gevaar lopen in een kwetsbare of marginale positie terecht te komen? Zijn uiteenlopen risico s voor vrouwen en mannen in aanmerking genomen? Is geanalyseerd of de sector mogelijke inbreuk op mensenrechten of milieu veroorzaakt, eraan bijdraagt of eraan gelieerd is via zakenrelaties? Heeft er een priorisering plaatsgevonden van de risico s voor deze (deel)sector? Vormen deze toprisico s de kern van het onderhavige convenant? Is rekening gehouden met due diligence als continue proces waarbij periodiek nagegaan wordt of de risico s nog dezelfde prioritering behoeven? Heeft er voorafgaand aan het convenant een stakeholder-mapping plaatsgevonden? Zijn stakeholders betrokken geweest bij de due diligence - processtappen voorafgaand aan het convenant? Hebben stakeholders invloed gehad op de prioritering van toprisico s? 10

IMVO-convenant: procesafspraken Ja Nee Toelichting Ligt in het convenant een governancestructuur vast? Zijn in deze structuur de deelnemende partijen gelijkwaardig vertegenwoordigd? Is onafhankelijke procesbegeleiding georganiseerd? Hebben partijen vastgelegd hoe zij constructief en in goed vertrouwen zullen samenwerken? Hebben convenantspartijen afspraken gemaakt over geschillenbeslechting / arbitrage? Is duidelijk welke partij ingezet wordt bij geschillenbeslechting/ arbitrage? Is deze partij onafhankelijk genoeg? Hebben convenantspartijen afspraken gemaakt over onafhankelijke monitoring tijdens het proces? Is het convenant vooral gericht op inspannen, verbinden en samenwerken (minder juridisch afdwingbaar)? Bevat het convenant concrete resultaten die verplicht en controleerbaar zijn (meer juridisch afdwingbaar)? Is een onafhankelijke evaluatie van het proces na afloop gewaarborgd? Governancestructuur Stakeholderdialoog Worden het aantal en type stakeholders benoemd? Maken sociale partners deel uit van de stakeholdergroep? 11

IMVO-convenant: procesafspraken Ja Nee Toelichting Zijn alle relevante, mogelijk benadeelde stakeholders vertegenwoordigd? Worden stakeholders uit het aanvoerland genoemd? Vertegenwoordigen deze stakeholders de mogelijke benadeelde werknemers en/of lokale gemeenschappen in aanvoerlanden? Zijn kennisinstellingen en onafhankelijke experts opgenomen als stakeholder? Hebben deelnemende partijen een rol/status gedefinieerd voor de stakeholders? Kan in deze rol genoeg invloed worden uitgeoefend op het proces? Ligt vast op welke momenten en in welke vorm stakeholders door partijen worden geïnformeerd? Zijn afspraken gemaakt over de kwaliteit van de informatie? Is de informatie voldoende om te kunnen beoordelen of de convenantspartijen de mogelijke schendingen adequaat aanpakken? Zijn afspraken opgenomen over vertrouwelijkheid bijv. over handelszaken gedurende het proces? Zijn afspraken opgenomen over publieke uitingen gedurende het proces? Tijdpad Is een tijdpad aangegeven waarbinnen substantiële stappen van verbetering moeten zijn bereikt? 12

IMVO-convenant: procesafspraken Ja Nee Toelichting Behelst het tijdpad 3-5 jaar? Zijn er andere ijkpunten vastgelegd zoals periodiek overleg, rapportage en monitoring? Transparantie Hebben convenantspartijen afspraken gemaakt over onderlinge informatie-uitwisseling? Is er sprake van periodieke publieke rapportage over de procesvoortgang? Vindt onafhankelijke controle plaats op deze publieke rapportage? 13

IMVO-convenant: inhoudsafspraken Ja Nee Toelichting Grondslagen Refereert het convenant aan de OESO-richtlijnen en UN Guiding Principles? Hebben de convenantspartijen de (top)risico s langs deze normatieve lat gelegd? Komen mensenrechten, arbeidsverhoudingen, milieu, corruptie, consumentenbelangen en belastingen (de onderdelen uit de OESO-richtlijnen) indien toepasselijk, aan bod? Is de plicht van staten om mensenrechten te beschermen opgenomen in het convenant? Is de verantwoordelijkheid van bedrijven om mensenrechten te respecteren opgenomen? Is de toegang tot herstel en/of verhaal opgenomen? Resultaten Is de voorgestelde aanpak resultaatgericht? Ligt er een probleemanalyse aan ten grondslag? Zijn bestaande aanpakken geanalyseerd: bijv. via een gap analysis? Zijn doelen gedefinieerd op outcomeen output-niveau? Is de aanpak terug te voeren op de geïdentificeerde (top)risico s en de due diligence processtappen? Zijn de beoogde maatregelen en resultaten SMART- geformuleerd? 14

IMVO-convenant: inhoudsafspraken Ja Nee Toelichting Zijn de verschillende niveaus geanalyseerd waarop aspecten van de toprisico s het meest effectief kunnen worden aangepakt (sector, nationaal, EU of internationaal) Hebben de beoogde maatregelen en resultaten een positief effect op de mogelijk benadeelden in aanvoerlanden? Is er sprake van structurele veranderingen / (beyond auditing) bijvoorbeeld op het gebied van sociale dialoog? Is er monitoring georganiseerd om structurele veranderingen te meten? Zijn kwalitatieve en kwantitatieve indicatoren gedefinieerd om de aanpak effectief te monitoren? Remedie Is toegang tot herstel en/ of verhaal georganiseerd? Betreft dit een buitengerechtelijk klachtenmechanisme van de staat? Betreft dit een niet-statelijk klachtenmechanisme? Is het klachtenmechanisme legitiem en vertrouwenwekkend? Is het klachtenmechanisme toegankelijk voor mogelijk benadeelden in aanvoerlanden? Is het klachtenmechanisme voldoende onpartijdig? Zijn de bijbehorende procedures transparant? Zet het mechanisme in op consensus 15

IMVO-convenant: inhoudsafspraken Ja Nee Toelichting via dialoog? Zijn mogelijkheden tot arbitrage geregeld in dit of een derde mechanisme? Partijen Is in het convenant duidelijk vastgelegd wie de convenantspartijen zijn? Breder Is het duidelijk wie de vertegenwoordigers van die partijen zijn? Is het duidelijk wie de initiatiefnemer(s) is/ zijn? Is het duidelijk wie het eigenaarschap omhelst? Is in het convenant opgenomen op welke wijze de partijen bijdragen aan het beoogde resultaat? Zijn deze bijdragen SMARTgeformuleerd? Is in het convenant vastgelegd op welke wijze sociale partners een bijdrage kunnen leveren aan het beoogde resultaat? Is in het convenant vastgelegd op welk wijze stakeholders een bijdrage kunnen leveren aan het beoogde resultaat? overheidsbeleid Is de overheid partij bij het convenant? Spant zij zich extra in om belemmeringen in de overheidssfeer op te lossen? Ondersteunt zij capacity building programma s en verbeterplannen? 16

IMVO-convenant: inhoudsafspraken Ja Nee Toelichting Bevordert zij toegang tot herstel en/of verhaal? Ondersteunt zij bedrijven en stakeholders daarin bijvoorbeeld door het bevorderen van niet-statelijke klachtenmechanismen? Is het NCP betrokken? Heeft het NCP mogelijkheden om naast bemiddeling ook zelf onafhankelijk onderzoek uit te voeren bijvoorbeeld in het aanvoerland? Voert de overheid een breder MVO beleid dat ondersteunend werkt? Neemt de overheid, indien een internationale aanpak nodig is, initiatieven op EU en OESO-niveau? Heeft de overheid goede MVO betrekkingen met het aanvoerland? (Inter)national e initiatieven Is een analyse gemaakt van de relevante (inter)nationale initiatieven die in deze sector plaatsvinden? Liggen de OESO-richtlijnen en UNGPs ook ten grondslag aan deze initiatieven? Bouwt dit convenant voort op deze initiatieven? Is er een strategische samenwerking voorzien om elkaar aan te vullen? Komt de meerwaarde van dit convenant (toprisico s in een sector aanpakken die een bedrijf niet alleen kan oplossen) tot uiting? Kansen en Is de bijdrage van de sector verbonden met kansen voor 17

IMVO-convenant: inhoudsafspraken Ja Nee Toelichting innovatie duurzaamheid en innovatie? Hebben partijen een inventarisatie gemaakt van bestaande programma s op dit vlak (MVO Nederland, IDH?) Liggen de OESO-richtlijnen en UNGPs ten grondslag aan deze bestaande programma s? Zijn beoogde resultaten op een innovatieve wijze ingevuld, bijvoorbeeld door een sector direct te verbinden met lokale vakbonden in aanvoerlanden of de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO)? 18

Na de checklist Het voordeel van een tool is dat het snel en praktisch inzicht geeft in elementen die een geloofwaardig convenant zou moeten bevatten. Deze checklist geeft echter geen inzicht in hoeveel kans van slagen de samenwerking heeft. Het succes van een convenant staat of valt bij de kwaliteit van de samenwerking, het onderlinge vertrouwen tussen partijen en stakeholders en de bereidheid om een actieve bijdrage te leveren aan het behalen van tastbare resultaten in de aanvoerlanden. De rol van een onafhankelijke procesbegeleider die de convenantspartijen en stakeholderdialoog actief ondersteunt gedurende het proces kan ook niet onderschat worden. Deze begeleider dient een goede mix van inhoud en procesmanagement in huis te hebben en over gezaghebbende kwaliteiten te beschikken die partijen nader tot elkaar brengt ( boven de partijen staan ). Onafhankelijkheid is ook geboden bij het monitoren van impact en het evalueren van het proces. 19