Kruistochten: culturele interactie in het heetst van de strijd Hoewel Arabische troepen in de zevende eeuw gewapenderhand het Midden-Oosten veroverden en de islam introduceerden, blijkt deze periode van confrontaties veel minzamer verlopen te zijn dan meestal wordt gesteld. Hier en daar werden nog kerken gebouwd, monniken konden zich nog steeds probleemloos verplaatsen van de ene plaats naar de andere. Pelgrims uit naburige streken en zelfs uit West-Europa bleven komen. Er bleek een stemming van verzoening en tolerantie bij de moslimautoriteiten. In een recente publicatie over deze periode wordt gesproken over the invisible conquest. Veel beschadigingen van vloermozaïeken in kerken lijken meer veroorzaakt door christelijke iconoclasten dan door moslims. Een recente hypothese stelt dat de iconoclastische activiteiten in kerken op initiatief van de christelijke autoriteiten zijn uitgevoerd om hun kerken als gebedsruimte toegankelijk te maken voor moslims. Umm-al-Rasas, vloermozaïek met vernielingen uit de 8 e eeuw De Moorse invasie in 711 op het Iberisch schiereiland was op verzoek van de zoon van de laatste Vicegotische koning. Tijdens het emiraat van Abd-el-Rahman sinds 756 waren veel christenen vrijwilig bekeerd tot de islam, de joden hadden de komst van de islam met instemming begroet. Ondanks de reconquista, gevoerd door militante christenen, kende het kalifaat op het Iberisch schiereiland in de tiende eeuw een gouden tijd met Cordoba als artistiek en wetenschappelijk centrum. Voor de decoratie van de koepel van de Mezquita kreeg al Hakam zelfs steun van de Byzantijnse keizer Nicephorus Phocas die materiaal en vaklui uit Constantinopel stuurde. Serieuze botsingen vonden pas in de elfde eeuw plaats. In 1054 kwam het Grote Schisma toen de patriarch van Constantinopel de sluiting van alle Latijnse kerken in de stad verordoneerde. De paus in Rome persisteerde in de erkenning van hemzelf als het hoofd van de gehele christelijke kerk. Excommunicaties vonden plaats en het Schisma was uiteindelijk een feit op grond van doctrinaire, theologische, politieke, linguïstische en geografische gronden. De status quo in het Midden-Oosten zélf werd verstoord door migratie naar het westen van Turkse stammen. De moslim-seldsjukken versloegen in 1071 de Byzantijnse legers bij Manzikert. Katholieke pelgrims en handelaren meldden dat de grenscondities tussen 26 Posterheide Brabant, Helmond
de Syrische havens en Jeruzalem steeds moeilijker werden. Ongeveer tegelijkertijd, in 1085, werd Toledo door Alfons VI tijdens de Reconquista ingenomen. In 1091 werd het emiraat van Sicilië door de Normandiër Roger de Hauteville ingenomen. Vanaf ongeveer 1075 probeerde de paus in Rome na de Gregoriaanse Hervormingen zijn macht te vergroten. De kwestie van de investituur kwam op een hoogtepunt: de strijd tussen Kerk en staat over de kwestie of de Katholieke Kerk of het Heilig Roomse Rijk het recht hield om kerkelijke gezagsdragers te benoemen. Al deze gebeurtenissen waren munitie voor een dieper christelijk geloof, een groeiende belangstelling voor religieuze zaken én religieuze propaganda door de paus ter bevordering van een religieuze oorlog om Palestina van de moslims terug te eisen. In 1097 brak het tijdperk van de Kruistochten aan, deelname werd gezien als een boetedoening, de christelijke tolerantie was tot een minimum gedaald. Kruisvaarders en moslims Het probleem van de Kruistochten was een ingewikkelde zaak. Aan de ene kant speelden kerkpolitieke kwesties, met name de aanspraak die de paus van Rome maakte op de patriarichale zetels van Constantinopel, Jeruzalem en Antiochië. Sommigen betwijfelen dan ook wellicht terecht dat het geproclameerde doel om de Heilige Plaatsen in het Midden-Oosten veilig te stellen voor de christelijke pelgrims niet het echte doel van paus Urbanus II was. Veel meer zou het doel geweest zijn om de Kerken van Oost en West weer te verenigen en zichzelf aan te stellen als hoofd van de verenigde Kerk. Vrijwilligers werden Kruisvaarders door een gelofte af te leggen en kregen een volle aflaat van de Kerk. Sommige Kruisvaarders voldeden aan feodale verplichtingen of zochten politiek of economisch gewin. Aan de andere kant waren de handelsbelangen van westerse kooplui uit met name steden als Venetië, Genua en Pisa sinds het einde van de elfde eeuw zeer groot en mogelijk geworden door de grootschalige handelsconcessies van de Byzantijnse keizer Alexios I Komnenos. Deze concessies waren verleend als beloning voor logistieke hulp aan de Kruisvaarders, het gevolg was de stichting van talrijke handelskolonies in het oosten. Omdat de economische invloed 27 Posterheide Brabant, Helmond
van de Italische steden te groot werd, werden handelsprivileges van Venetië verminderd ten faveure van rivaalsteden als Amalfi of Pisa. De steden vochten hun handelspositie in Constantinopel zélf fysiek uit, wat tot verbanning uit de stad leidde. Uiteindelijk werden in 1171 alle Venetianen uit het rijk gevangengenomen en hun bezittingen geconfisqueerd. In 1182 vond zelfs een massamoord op de Latijnen plaats. Onder de noemer van de bestrijding van moslims trokken de Kruisvaarders plunderend en moordend rond en hun aanvoerders behielden meestal de op de moslims veroverde gebieden in plaats van ze terug te geven aan de Byzantijnen. De Vierde Kruistocht in 1204 was de grootste anticlimax toen het oorspronkelijk oogmerk om het door moslims beheerste Jeruzalem in te nemen uitliep op de verovering van Constantinopel. Venetië zorgde voor de logistieke ondersteuning en doge Dandolo benutte de Kruistocht voor enkel politieke en economische doeleinden. Venetië zou vanaf nu de hegemonie over de Middellandse Zee krijgen. De herovering van Jeruzalem was geen issue meer. Hoewel het Byzantijnse gezag in 1261 werd hersteld, was het Byzantijnse rijk een samenraapsel van elkaar beconcurrerende vorstendommen geworden. De onenigheid zou het begin van het einde voor Byzantium betekenen. Uiteindelijk zou dat ook de westerse macht in het Midden-Oosten verzwakken. De twee eeuwen durende poging om het Heilig Land te veroveren eindigde in een mislukking, een politieke catastrofe. Politiek en religieus leken west en oost vanaf nu voor lange tijd van elkaar verder verwijderd dan ooit. De laatste Kruistocht naar het Oosten was in 1291, maar de lont was elders ook in het kruidvat gestoken. De Kruistocht van de aartbisschop van Bremen zou uiteindelijk leiden tot de controle van de Katholieke Kerk in de twaalfde eeuw over het noordoosten van het Balticum en stammen van Mecklenburg en Lusitanië. In het begin van de dertiende eeuw stichtte de Teutoonse orde een kruisvaarderstaat in Pruisen, de Franse monarchie gebruikte de kruistochten tegen de Katharen om het koninkrijk uit te breiden tot aan de Middellandse Zee. Al deze Kruistochten brachten een versterkte band tussen het westers christendom, feodalisme en militarisme. Sevilla, inname Toledo in 1085 door Alfons VI Het idee om het Iberisch schiereiland in een christelijke reconquista te heroveren op de Moorse moslims, ontstond in de negende eeuw. Allianties tussen christenen en moslims waren echter niet ongebruikelijk, er was veel onderlinge strijd in christelijke en moslim kampen. Er waren langdurige perioden van religieuze tolerantie. De Kruistochten naar 28 Posterheide Brabant, Helmond
het Oosten voedden de religieuze gedachten van een christelijke ideologie van het Iberisch schiereiland, zeker bevorderd door de fervente jihad ideologie van de Almoraviden en Almohaden. De nieuwe christelijke politiek van reconquista werd bevorderd door het verschijnen van anti-moslim propaganda zoals bijvoorbeeld de fictieve elfde eeuwse Franse versie van de Slag bij Roncevaux in 778 in het Roelandslied. In de hoge middeleeuwen werd de strijd tegen de Moren op het Iberisch schiereiland verbonden met de strijd van het gehele christendom. Waar de Reconquista oorspronkelijk louter een veroveringsoorlog was, werd hij later beschouwd als een religieus gerechtvaardigde bevrijdingsoorlog. De paus en de orde van Cluny stonden 100% achter de strijd tegen de ongelovige Moren. Ook hier leverde de strijd volle aflaten op. Ook hier werden christelijke militaire ordes in het leven geroepen: de hen toegekende gebieden waren de oorsprong van de latifundia in het huidige Andalusië en Extramadura. De balans opmakend kan men concluderen dat het pausschap er in de middeleeuwen in geslaagd is om de paus als kerkvorst een dominante positie te verschaffen in de gehele christelijke wereld. Desalniettemin lagen nieuwe problemen op de loer: interne crisissen met de opkomst van veel tegenpausen, een veranderende maatschappij in West-Europa met opkomst van burgers en steden. Moslim en christen tijdens schaakspel Arabisch manuscript, onderwijzende Aristoteles Toch hebben deze eeuwenlang durende botsingen ook opmerkelijk positieve gevolgen gehad, in eerste instantie voor Europa, en met name op het terrein van wetenschap en kunst. Na de ineenstorting van het westers Romeinse rijk waren veel klassieke wetenschappelijke verhandelingen, geschreven in het Grieks, niet meer beschikbaar. Slechts enkele Latijnse vertalingen en commentaren van Griekse teksten waren in het westen achter gebleven. Dit beeld veranderde op het hoogtepunt van botsingen tussen christendom, onderling en in conflict met de moslims, uitgerekend in deze periode een renaissance van wetenschap, kunst en cultuur. Juist door de intensieve contacten met de islamitische wereld in Spanje en Sicilië, door de kruistochten en de Reconquista, en contacten met Byzantium konden de Europeanen wetenschappelijke werken van Griekse en Islamitische filosofen en geleerden op het spoor komen en vertalen, in eerste instantie de werken van Aristoteles. Sicilië, net veroverd door de Noormannen op de moslims, kende in de twaalfde eeuw een drietalige bureaucratie en was zo uitermate 29 Posterheide Brabant, Helmond
geschikt voor vertalers. De herontdekking van de werken van Aristoteles leidde tot de ontwikkeling van de middeleeuwse filosofie van de scholastiek. Islamitische geleerden als Maimonides, Avicenna en Averroes werden door hem beïnvloed, maar ook christelijke filosofen als Abélard, Albertus Magnus en Bonaventura. In West-Europa kwam de universitaire wereld op. Toledo had een grote bevolking van Arabischsprekende christenen en was sinds de tiende eeuw een belangrijk studiecentrum toen Europese geleerden nar Spanje reisden om wetenschappelijke werken te bestuderen die bij hen niet beschikbaar waren. Pas na de verovering van de stad in 1085 ontstond een echte vertaalschool in de bibliotheek van de kathedraal, begonnen door Raymond van Toledo. Zelfs monniken uit Cluny waren hier werkzaam. Onder koning Alfons X werd Toledo zelfs nog belangrijker als vertaalcentrum. Alfons X en zijn hof, Libro de los Juegos God als architect van het universum Door de kruistochten ontstonden ook veel intensievere contacten tussen Europa en de Levant, waarbij de Italiaanse zeemachten het voortouw namen. Juist in de periode van de kruistochten reisden veel christelijke geleerden naar moslimlanden. Beroemde voorbeelden zijn Fibonacci en Constantijn de Afrikaan. Wetenschappelijke centra in moslimlanden werden bezocht door Europese geleerden om wiskunde, medicijnen of kosmologie te studeren. In 832 bestonden er al duizenden vertaalde klassieke teksten in zog. Huizen van Wijsheid. De westerse alchemie was direct van de kennis uit de islamitische wereld afhankelijk. Diverse soorten fruit en groenten werden in deze tijd vanuit Azië in Europa geïmporteerd, zoals artisjokken, spinazie en aubergines. Exotische stoffen en textiel werd in Europa geïmporteerd, het kufisch schrift werd zelfs om decoratieve redenen geïmiteerd. Europa leerde het gebruik van suikerriet kennen door de islamitische contacten, maar ook de klokautomaat, pulp en papier, oogglas, en veel meer. Deze periode was een van de grootste in technologische transfer! Een van de grootste drama s van de kruistochten, de plunderingen van Constantinopel tijdens de Vierde Kruistocht in 1204, had ook tot gevolg dat de verwoesting van de beroemde bibliotheek van Constantinopel tevens betekende dat alle boeken werden gestolen en naar West-Europa werden meegenomen. Alle manuscripten gingen naar kloosters en werden vertaald door kopiisten. Daarmee kwam tijdens een van de meest ernstige botsingen in deze tijd veel van de wetenschappelijke erfenis uit de antieke oudheid weer terug in het middeleeuwse Europa. 30 Posterheide Brabant, Helmond