Lijst van afkortingen 21 1 Plaatsbepaling en uitgangspunten van het gezondheidsrecht 29 1.1 Plaatsbepaling 29 1.1.1 Ontwikkeling van het gezondheidsrecht 29 1.1.2 Omschrijving van het gezondheidsrecht 33 1.1.3 Gezondheidsrecht en gezondheidsethiek 34 1.2 Bronnen van het recht in de gezondheidszorg 36 1.2.1 Bovennationale rechtsbronnen 37 1.2.2 Wetgeving in de gezondheidszorg 41 1.2.3 Jurisprudentie 44 1.2.4 Zelfregulering 46 1.2.5 Relatief gewicht van de verschillende bronnen 47 1.3 Rechtsbeginselen en mensenrechten 48 1.3.1 Beginselen en mensenrechten in het algemeen 48 1.3.2 Beginselen en mensenrechten in het gezondheidsrecht 55 1.4 De professionele standaard 62 1.4.1 Twee categorieën normen voor het medisch handelen 63 1.4.2 Medisch-professionele standaard 65 1.4.3 Richtlijnen, standaarden en protocollen 71 1.4.4 Medisch-professionele autonomie 74 1.4.5 Gewetensbezwaren 77 1.5 De juridische positie van het lichaam 79 1.5.1 Biologisch versus juridisch mensbeeld 79 1.5.2 Recht op eigen lichaam 81 1.5.3 Transseksualiteit 93 2 Rechten van patiënten 95 2.1 Inleiding 95 2.2 Geschiedenis, (inter)nationale ontwikkeling 96 2.3 Juridisch kader, wetgeving 98 2.3.1 Zelfregulering 100 2.4 Geneeskundige behandelingsovereenkomst 101 2.4.1 Reikwijdte van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst 102 9
2.4.2 Professionele standaard 105 2.4.3 Plichten van de patiënt in het kader van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst 106 2.5 Recht op informatie 107 2.5.1 Doelen van het recht op informatie 108 2.5.2 Inhoud van het recht op informatie 110 2.5.3 Heeft de patiënt de informatie begrepen? 113 2.5.4 Recht op informatie over fouten 114 2.5.5 Uitzonderingen op het recht op informatie 116 2.5.6 Recht om niet te weten 118 2.5.7 Recht op keuze-informatie 118 2.6 Toestemmingsvereiste 119 2.6.1 Toestemming: totstandkoming 120 2.6.2 Toestemming: reikwijdte 121 2.6.3 Toestemming: uitzonderingen 122 2.6.4 Intrekken of weigeren van toestemming 122 2.6.5 Zorgplan 124 2.6.6 Schriftelijke wilsverklaringen 125 2.7 Minderjarige patiënten 127 2.7.1 Algemene aspecten 127 2.7.2 Leeftijdsgrenzen, zeggenschap van de minderjarige zelf 130 2.7.3 Diversen 134 2.8 Wilsonbekwame meerderjarigen 134 2.8.1 Door de rechter benoemde vertegenwoordiger 136 2.8.2 Persoonlijk gemachtigde 138 2.8.3 De niet-benoemde vertegenwoordiger 138 2.8.4 Meningsverschillen 140 2.8.5 Vaststellen van wils(on)bekwaamheid 141 2.9 Rechten met betrekking tot het dossier 143 2.10 Einde van de behandelingsovereenkomst 146 2.11 Dwang en drang 148 2.12 Beroepsgeheim 150 2.12.1 Aspecten van het beroepsgeheim 151 2.12.2 Doorbreking van het geheim 158 2.12.3 Enkele bijzondere situaties 162 2.13 Privacy 167 2.13.1 Uitgangspunten 167 2.13.2 Regulering van medische (persoons)gegevens 170 2.13.3 Individuele privacyrechten 175 10
2.13.4 Zelfregulering en handhaving 177 2.13.5 Nieuwe ontwikkelingen 178 2.14 Plichten van de patiënt en rechten van de hulpverlener 183 2.15 Collectieve patiëntenrechten 187 3 Gezondheidszorg en derdenbelangen 189 3.1 Inleiding 189 3.2 Psychiatrie 189 3.2.1 Vrijwillige opneming in een psychiatrisch ziekenhuis 192 3.2.2 De opneming in een psychiatrisch ziekenhuis van patiënten die blijk geven van bezwaar noch bereidheid 197 3.2.3 De gedwongen opneming in een psychiatrisch ziekenhuis 198 3.2.4 Opname in instelling voor verstandelijk gehandicapten of psychogeriatrisch verpleeghuis 212 3.2.5 De Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen en het strafrecht 213 3.2.6 Vervanging van de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen 214 3.3 Wetenschappelijk onderzoek 221 3.3.1 Inleiding 221 3.3.2 Wetenschappelijk onderzoek met patiëntengegevens 223 3.3.3 Wetenschappelijk onderzoek met lichaamsmateriaal 228 3.3.4 Wetenschappelijk onderzoek met mensen 232 3.4 Orgaan- en weefseltransplantatie 257 3.4.1 Inleiding 257 3.4.2 Donatie bij leven 260 3.4.3 Organen uit overledenen 263 3.4.4 Voorbereiding, orgaancentrum en orgaanbank 267 3.4.5 Xenotransplantatie 270 3.4.6 Internationale aspecten 270 3.5 Medische keuringen 272 3.5.1 Inleiding 272 3.5.2 Bij de keuring betrokken partijen 273 3.5.3 Inhoud keuring 274 3.5.4 Wet op de medische keuringen 275 3.5.5 Rechten van de keurling 284 3.5.6 Positie van de keurend arts 291 11
4 Begin van het leven 295 4.1 Erfelijkheid 295 4.1.1 Ingrijpen in het genoom 296 4.1.2 Erfelijkheidsonderzoek en -advisering 302 4.1.3 Genetisch bevolkingsonderzoek; genetische screening 310 4.1.4 Verzameling en gebruik van genetische informatie 312 4.2 Het tot stand brengen van mensen 318 4.2.1 Recht op procreatie 318 4.2.2 Sterilisatie en castratie 321 4.2.3 Donatie van geslachtscellen 323 4.2.4 Geslachtskeuze 329 4.2.5 In-vitrofertilisatie en embryo-overbrenging 331 4.2.6 Draagmoederschap 333 4.2.7 Ectogenese 336 4.2.8 Klonen 337 4.3 Leven in wording 339 4.3.1 Bescherming van het embryo voor en na innesteling 340 4.3.2 Juridische betekenis van de geboorte 344 4.3.3 Progressieve rechtsbescherming? 345 4.3.4 Gebruik van embryo s voor wetenschappelijk onderzoek 346 4.3.5 Pre-implantatiediagnostiek 350 4.3.6 Prenataal onderzoek en behandeling van de foetus 352 4.3.7 Abortus provocatus 357 5 Einde van het leven 369 5.1 Ontwikkelingen 369 5.2 De relatie tussen wetgeving en richtlijnen van de medische beroepsgroep 371 5.3 Medische beslissingen rond het levenseinde 373 5.3.1 Staken of niet-instellen van een behandeling wegens gebrek aan toestemming 373 5.3.2 Staken of niet-instellen van een behandeling in het geval van medisch zinloos handelen 375 5.3.3 Pijn- en symptoombestrijding 383 5.3.4 Palliatieve sedatie 384 5.3.5 Euthanasie, algemeen 389 5.3.6 Euthanasiewet 394 5.3.7 Euthanasie, overige aspecten 407 5.3.8 Levensbeëindiging zonder verzoek 421 12
5.4 Doodscriterium 428 5.5 Overlijdensverklaring 429 6 Kwaliteit van zorg 433 6.1 Kwaliteitsbewaking en -bevordering 433 6.1.1 Inleiding 433 6.1.2 Verantwoordelijkheid voor kwaliteit 437 6.1.3 Kwaliteitsnormen 440 6.1.4 Kwaliteitstoetsing 441 6.2 Kwaliteit en zorgaanbieders 443 6.2.1 Wetgeving 443 6.2.2 Governance en goed bestuur 445 6.2.3 Kwaliteitsbewaking en MIP/VIM 447 6.3 Kwaliteit en beroepsbeoefening 449 6.3.1 Beroepsbeoefening in instellingsverband 450 6.3.2 Samenwerking 451 6.3.3 Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg 455 6.3.4 Arts 469 6.3.5 Tandarts en tandheelkundige beroepen 472 6.3.6 Apotheker 473 6.3.7 Gezondheidszorgpsycholoog 477 6.3.8 Psychotherapeut 478 6.3.9 Fysiotherapeut 478 6.3.10 Verloskundige 479 6.3.11 Verpleegkundige 480 6.3.12 Art. 34-beroepen 480 6.3.13 Beroepsbeoefening en het vrij verkeer van personen en diensten 481 6.3.14 Alternatieve behandelwijzen 484 6.3.15 Taakherschikking 487 6.4 Kwaliteit van zorg: producten 489 6.4.1 Lichaamsmateriaal 489 6.4.2 Bloed en bloedproducten 492 6.4.3 Geneesmiddelen 497 6.4.4 Medische hulpmiddelen 507 6.5 Toezicht op de kwaliteit van zorg 513 7 Beroepsbeoefening in bijzondere situaties 521 7.1 Inleiding 521 7.2 Bedrijfsgezondheidszorg 522 13
7.3 Verzekeringsgeneeskunde 529 7.4 Jeugdgezondheidszorg 532 7.5 De arts als deskundige in een juridische procedure 535 7.5.1 Strafrecht 535 7.5.2 Civiele recht 536 7.5.3 Bestuursrecht 538 7.5.4 Tuchtrecht 538 7.5.5 Professionele standaard 538 7.5.6 Toestemming en geheimhouding 540 7.6 Militaire gezondheidszorg 540 7.7 Gezondheidszorg in penitentiaire inrichtingen 543 7.8 Gezondheidszorg voor asielzoekers 546 7.9 Sectie 549 8 Preventie 551 8.1 Inleiding 551 8.2 Publieke gezondheidszorg 554 8.3 Infectieziekten 557 8.4 Vaccinatie 561 8.5 Bevolkingsonderzoek (screening) 564 9 Rechtshandhaving 573 9.1 Inleiding 573 9.2 Klachtrecht 573 9.2.1 Inrichting van het klachtenstelsel 575 9.2.2 Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg 576 9.3 Tuchtrechtspraak 582 9.3.1 Doel tuchtrecht 583 9.3.2 Klachtgerechtigden 583 9.3.3 Toetsnormen 584 9.3.4 Individuele gezondheidszorg 585 9.3.5 Procedure 587 9.3.6 Gebruik medische gegevens 588 9.3.7 Intrekken klacht, overlijden aangeklaagde 589 9.3.8 Eindbeslissing 590 9.3.9 Nemo tenetur 590 9.3.10 Hoger beroep 591 9.3.11 Tuchtmaatregelen 592 9.3.12 Tuchtrecht als kwaliteitsinstrument 594 14
9.3.13 De toekomst van het tuchtrecht 595 9.3.14 Maatregelen wegens ongeschiktheid 596 9.4 Aansprakelijkheid en schadevergoeding 597 9.4.1 Algemeen juridisch kader 598 9.4.2 Onzorgvuldig handelen 598 9.4.3 Causaal verband en schade 603 9.4.4 Soorten van schade 605 9.4.5 Baby Kelly 608 9.4.6 De adressering van de schadeclaim 610 9.4.7 Aansprakelijkheid voor hulpmiddelen/producten 611 9.4.8 Gebrek in informatieplicht 614 9.4.9 De behandeling van een schadeclaim 616 9.4.10 Klachtplicht en verjaring 617 9.4.11 Stelplicht en bewijslast 619 9.4.12 Toekomstige ontwikkelingen 621 9.5 Strafrecht 624 9.5.1 Inleiding 624 9.5.2 Strafrecht en medisch handelen, de medische exceptie 625 9.5.3 Strafrecht in de gezondheidszorg 627 9.5.4 Strafrechtelijke procedure 630 9.5.5 Inzage OM in patiëntendossiers 633 9.5.6 Enkele andere kwesties 635 9.5.7 Afsluiting 640 9.6 Samenloop van procedures 641 10 Verzekeringsstelsel 643 10.1 Inleiding 643 10.2 Kenmerken van de zorgverzekering 645 10.2.1 Geschiedenis 645 10.2.2 Eén verzekeringsregime 647 10.2.3 Noodzakelijke, curatieve zorg 648 10.2.4 Verzekering en sturing van de zorg 648 10.2.5 Privaatrechtelijk karakter 649 10.2.6 De Zorgverzekeringswet stelt grenzen aan de contractsvrijheid 650 10.2.7 Uitvoering in een publiekrechtelijke context 652 10.2.8 Europa stelt grenzen aan regulering 654 10.3 Contractspartijen en de overeenkomst 655 10.3.1 Verzekeringsplichtige, verzekeringnemer, verzekerde 655 10.3.2 De zorgverzekeraar 656 15
10.3.3 Verzekeringsplicht 657 10.3.4 Acceptatieplicht 658 10.3.5 Totstandkoming van de zorgverzekering 659 10.3.6 Ingang en einde van de zorgverzekering 661 10.3.7 Polis en modelovereenkomst 662 10.3.8 Collectieve contracten 664 10.4 Prestatievormen 665 10.4.1 Zorgplicht 665 10.4.2 Natura en restitutie 666 10.4.3 Het naturamodel nader beschouwd 667 10.4.4 Het restitutiemodel nader beschouwd 676 10.4.5 Persoonsgebonden budget 678 10.4.6 Natura en restitutie vergeleken 678 10.5 Het verzekerde pakket 679 10.5.1 Grondwet en verdragen 679 10.5.2 Unierecht 681 10.5.3 Beleid ten aanzien van het verzekerde pakket 681 10.5.4 Nationaal recht 686 10.5.5 De regeling van de Zorgverzekeringswet 687 10.5.6 Voorwaardelijke toelating 688 10.6 Het recht op prestaties 689 10.6.1 Systematiek van de Zorgverzekeringswet 689 10.6.2 Wettelijke omschrijving van de zorg 690 10.6.3 Stand van de wetenschap en praktijk 693 10.6.4 Indicatiegebieden 697 10.6.5 Contractuele omschrijving van de zorg 698 10.6.6 Verzekeringsindicatie 702 10.6.7 Doelmatigheid 703 10.6.8 Procedurele voorwaarden 705 10.6.9 Redelijkheid en billijkheid 706 10.7 Overige rechten en verplichtingen 709 10.7.1 Premie en inkomensafhankelijke bijdrage 709 10.7.2 Eigen bijdrage en eigen risico 712 10.7.3 Bescherming van de persoonlijke levenssfeer 713 10.7.4 Klachten en geschillen 716 10.8 Zorginkoop 719 10.8.1 Inleiding 719 10.8.2 Aard en inhoud van de overeenkomst 720 10.8.3 Totstandkoming van de overeenkomst 724 16
10.8.4 Kwaliteitsmeting en selectieve zorginkoop 730 10.9 Overige verzekeringen en voorzieningen 732 10.9.1 Aanvullende ziektekostenverzekeringen 732 10.9.2 Langdurige zorg en maatschappelijke ondersteuning 733 10.9.3 Wijziging zorgverzekering 735 10.9.4 Wet langdurige zorg 735 10.9.5 Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 741 10.9.6 Jeugdwet 742 11 De marktordening 743 11.1 Van aanbodsturing naar gereguleerde marktwerking 743 11.1.1 Vraag aan bod 745 11.1.2 Wegnemen van belemmeringen 746 11.1.3 Wet herziening overeenkomstenstelsel zorg 747 11.1.4 Wet tarieven gezondheidszorg ExPres 748 11.1.5 Wet toelating zorginstellingen 750 11.1.6 Wet marktordening gezondheidszorg 752 11.1.7 Wet aanvulling instrumenten bekostiging WMG 758 11.1.8 Wet continuïteit, kwaliteit en bereikbaarheid van zorg 759 11.1.9 Goed bestuur in de zorg 760 11.1.10 Resumerend 762 11.1.11 Tweede evaluatie Wet marktordening gezondheidszorg 762 11.1.12 Wetsvoorstel tarief- en prestatieregulering en markttoezicht 763 11.1.13 Wetsvoorstel toezicht 764 11.2 Overheid en marktpartijen 765 11.2.1 De regering 765 11.2.2 Het parlement 767 11.2.3 De minister van VWS 767 11.2.4 De zorgautoriteit 769 11.2.5 De Autoriteit Consument & Markt 773 11.2.6 Brancheorganisaties 777 11.2.7 Ziektekostenverzekeraars 780 11.2.8 Zorgaanbieders 782 11.2.9 Consumenten 782 11.3 Werkingssfeer Wet marktordening gezondheidszorg 783 11.4 Marktonderzoek 785 11.5 Algemene verplichtingen van zorgaanbieders en ziektekostenverzekeraars 786 11.5.1 Verboden 787 17
11.5.2 Administratieverplichtingen 789 11.5.3 Declaratie- en betalingsverkeer 789 11.5.4 Consumenteninformatie 790 11.5.5 Verzekeringsovereenkomsten op afstand 792 11.5.6 Administratievoerders 793 11.5.7 Invloed op overeenkomsten 793 11.5.8 Procedures 794 11.6 Marktontwikkeling 795 11.6.1 Aanmerkelijke marktmacht 795 11.6.2 Zorgspecifieke fusietoets 799 11.7 Bekostiging 801 11.7.1 Prestatie- en tariefregulering 801 11.7.2 Macrobudgetkortingen 809 11.7.3 Uitwerking in de praktijk 810 11.7.4 Jurisprudentie 814 11.7.5 Tariefsomgrenzen 821 11.7.6 Macrobeheersinstrument 823 11.7.7 Beschikbaarheidbijdragen 825 11.7.8 Vereffeningbedragen 826 11.7.9 Experimenten 827 11.7.10 Europese aspecten 828 11.7.11 Ontwikkelingen 830 11.8 Informatie 831 11.9 Handhaving 835 11.9.1 Uitleg van de normen 836 11.9.2 Bestuursrechtelijke handhaving Algemene wet bestuursrecht 837 11.9.3 Bestuursrechtelijke handhaving Wet marktordening gezondheidszorg 839 11.9.4 Aanwijzing en openbare kennisgeving 842 11.9.5 Bestuursdwang en last onder dwangsom 845 11.9.6 Bestuurlijke boete 846 11.9.7 Tuchtrechtelijke handhaving 847 11.9.8 Strafrechtelijke handhaving 847 11.9.9 Privaatrechtelijke handhaving 848 11.10 Rechtsbescherming 849 11.10.1 Formele rechtskracht 850 11.10.2 Bekendmaking 851 11.10.3 Rechtsingang 852 11.10.4 Op de zaak betrekking hebbende stukken 854 18
11.10.5 Beoordeling in bezwaar en beroep 857 11.10.6 Voorlopige voorziening 859 11.10.7 De burgerlijke rechter als restrechter 860 Trefwoordenregister 863 19
1 Plaatsbepaling en uitgangspunten van het gezondheidsrecht 1.1 Plaatsbepaling 1.1.1 Ontwikkeling van het gezondheidsrecht Het gezondheidsrecht als apart rechtsgebied is vooral sinds de jaren vijftig van de twintigste eeuw tot ontwikkeling gekomen. 1 Voor die tijd verschenen er wel juridische publicaties over gezondheidszorg, maar deze hadden een incidenteel karakter. Er was geen professioneel forum voor gezondheidsrecht en het vak werd aan de universiteiten niet onderwezen. In zijn preadvies voor het Nederlands Congres voor Openbare Gezondheidsregeling van 1954 hield C.J. Goudsmit een pleidooi voor het specialisme gezondheidsrecht als een specialisatie binnen het bestuursrecht. Dit was de eerste systematische beschouwing over gezondheidsrecht. De beperking tot het bestuursrecht heeft overigens geen aanhangers gevonden. Het gezondheidsrecht heeft zich ontwikkeld als een horizontaal specialisme dat wordt bestudeerd vanuit het civiel-, straf-, bestuurs- en internationaalrechtelijke perspectief. Geleidelijk groeiden de contacten tussen een aantal juristen die in de gezondheidszorg werkzaam waren. Op het eerste Wereldcongres voor Medisch Recht in 1967 te Gent ontstond de gedachte om een nationale groepering voor gezondheidsrecht in het leven te roepen. Nog in 1967 werd de eerste bijeenkomst gehouden. Dat was het begin van de Vereniging voor Gezondheidsrecht (VGR). 2 1 C.J. Goudsmit, Volksgezondheid en recht. Preadvies Nederlands Congres voor Openbare Gezondheidsregeling 1954; J.H. Hubben & H.D.C. Roscam Abbing, Gezondheidsrecht in perspectief. Utrecht: De Tijdstroom, 1993; H.J.J. Leenen, Gezondheidsrecht een poging tot plaatsbepaling. Preadvies VGR, 1968; idem, Health and health legislation, in: Health legislation at the dawn of the XXIst century. Special issue International Digest of Health Legislation 1998, No. 1; B. Sluijters, Geknipt verband (oratie). Deventer: Kluwer, 1985; J.K.M. Gevers, Gezondheidsrecht een plaatsbepaling opnieuw beschouwd, in: J.C.J. Dute e.a. (red.), Omzien naar de toekomst; 35 jaar preadviezen Vereniging voor Gezondheidsrecht. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2002, p. 11-20. 2 H.J.J. Leenen, Twintig jaren gezondheidsrecht, TvGR 1987, p. 256-260; idem, Vereniging voor Gezondheidsrecht 25 jaar: geschiedenis van de start, TvGR 1992, p. 128-134; idem, Vijfentwintig jaar gezondheidsrecht, in: Hubben & Roscam Abbing, 1993, p. 16-27. 29
Handboek gezondheidsrecht In 1977 verscheen het Tijdschrift voor Gezondheidsrecht (TvGR), in 1994 het eerste nummer van het, in Nederland opgerichte, European Journal of Health Law (EJHL). Vanaf 1970 toonden ook de universiteiten belangstelling voor het gezondheidsrecht. Geleidelijk zijn aan verschillende (juridische, medische en/of gezondheidkundige) faculteiten leerstoelen tot stand gekomen. In ons land is het nieuwe rechtsgebied vanaf het begin als gezondheidsrecht aangeduid. Elders werd nog lange tijd (en soms ook nu nog) van medisch recht gesproken, wat veel te maken heeft met de centrale plaats die de arts innam in de gezondheidszorg en (in die landen) ook in wettelijke regelingen op dat gebied. Medisch recht als beroepsgerichte (en niet activiteitsgerichte) aanduiding weerspiegelt die centrale positie van het medische beroep. 3 Ook de World Association for Medical Law, die eind jaren zestig van de vorige eeuw werd opgericht, koos overigens voor de traditionele benaming. Bij medisch recht gaat het niet alleen om een andere aanduiding, maar vaak ook om een andere achtergrond en referentiekader. Van oudsher kwamen recht en geneeskunde elkaar tegen, enerzijds in de sfeer van het beroepsrecht van de medicus (beroepsgeheim, aansprakelijkheid), anderzijds bij de juridische kwalificatie van medische feiten in civiele en strafrechtelijke procedures. Vanuit de geneeskunde waren het vooral de forensisch geneeskundigen die zich voor vragen van medisch recht interesseerden (in de Angelsaksische wereld in dit verband ook wel aangeduid als legal medicine ). Dat medisch recht kan met goede reden ouder worden genoemd dan het recentere gezondheidsrecht. Dat laatste kwam meer voort uit de vele rechtsvragen die zich aandienden door een steeds complexer wordende en dieper ingrijpende gezondheidszorg. 4 Het is ook tegen deze achtergrond dat wel gesproken wordt van medisch recht (of zelfs gezondheidsrecht) als het kind van Themis en Aesculapius. 5 Tegen die beeldspraak zijn bezwaren aan te voeren, zeker waar het gaat om het gezondheidsrecht in de moderne zin, omdat dit daarmee ten onrechte wordt geplaatst tussen recht en geneeskunde in, en niet wordt beschouwd als juridische discipline. 6 De groei van het gezondheidsrecht hangt samen met ontwikkelingen in de medische wetenschap en technologie en met veranderingen in de samenleving. 7 Vooral in de twintigste eeuw is de publieke regulering van de gezondheidszorg en daarmee ook van de 3 Zie over de verhouding tussen medisch recht en gezondheidsrecht als persoonsgebonden versus activiteitsgericht H. Nys, Van medisch recht naar gezondheidsrecht; meer dan een verandering van naam, Vlaams Tijdschrift voor Gezondheidsrecht 1980, p. 5-17. 4 Zie hierover o.a. H. Nys, Medical law and health law: from co-existence to symbiosis? International Digest of Health Legislation 1998, p. 1-13. 5 Zie bijv. het Voorwoord van de toenmalige minister van Justitie in het eerste nummer van TvGR 1977. 6 Zie ook Nys, 1980, p. 7; Sluijters, 1985, p. 10. 7 Zie hierover o.a. H.J.J. Leenen, Mensen, rechten, instituties en de staat in de gezondheidszorg. Alphen aan den Rijn: Samsom Tjeenk Willink, 1990. 30
1 Plaatsbepaling en uitgangspunten van het gezondheidsrecht beroepsbeoefening in de gezondheidszorg sterk toegenomen. Redenen daarvoor zijn onder andere: de groeiende behoefte van de samenleving om de gezondheidszorg, die zich geruime tijd betrekkelijk autonoom had ontwikkeld, onder de invloedssfeer van het openbaar bestuur te brengen; de wens om waarden en normen die in de samenleving leven in de gezondheidszorg tot uitdrukking te laten komen; de ontwikkeling van de rechten van de patiënt; de noodzaak tot beheersing van de kosten van de gezondheidszorg, de vraag naar de grenzen van de gezondheidszorg en een rechtvaardige verdeling van de schaarse middelen; de snelle evolutie van de geneeskunde en de daarmee samenhangende mogelijkheden voor dieper ingrijpen in lichaam en geest; de specialisatie en de arbeidsverdeling, waardoor hulpverlening meer en meer een zaak van samenwerking werd, en de daaruit voortvloeiende problemen ten aanzien van de verantwoordelijkheden van hulpverleners onderling en ten opzichte van de patiënt; de toenemende aandacht in de gezondheidszorg en samenleving voor de veiligheid en kwaliteit van de zorg en de behoefte om deze ook juridisch te waarborgen. Door deze ontwikkelingen zijn gezondheidszorg en beroepsbeoefening in de gezondheidszorg meer onder invloed van beleid en recht komen te staan. Bij de ontwikkeling van het gezondheidsrecht speelde na de Tweede Wereldoorlog ook de uitwerking van de rechten van de mens een rol, zowel in het kader van de bescherming van de patiënt, die in een afhankelijke positie verkeert (individuele grondrechten, rechten van de patiënt), als in het kader van het kunnen delen in de mogelijkheden van de gezondheidszorg (sociale grondrechten, recht op zorg voor de gezondheid). Het eerste aspect, de rechten van de patiënt, hangt samen met het feit dat de patiënt die zich tot de gezondheidszorg wendt met een vraag om hulp, daarbij soms ook tegen die zorg beschermd moet worden. Het recht is een van de middelen om te zorgen dat de patiënt de positie heeft die hem toekomt. Daartoe strekt onder meer de wettelijke regeling van de geneeskundige behandelingsovereenkomst (Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO); zie verder hoofdstuk 2). Ook het tweede aspect, de erkenning van het recht op zorg voor de gezondheid, speelt in het gezondheidsrecht een belangrijke rol. Dat recht kan worden onderverdeeld in het recht op gezondheidszorg en het recht op gezondheidsbescherming en -bevordering. 8 Eenieder dient toegang te hebben tot voor de gezondheid noodzakelijke zorg en de zorg 8 H.J.J. Leenen, Recht op zorg voor de gezondheid. Preadvies VGR, 1997. Zie over dit recht verder par. 1.3. 31
Handboek gezondheidsrecht moet aan bepaalde kwaliteitseisen voldoen. Toegankelijkheid omvat beschikbaarheid (aanwezigheid van voorzieningen, eerlijke verdeling, geen ontoelaatbare wachttijden) en financiële bereikbaarheid (dit laatste is met name gewaarborgd in de Zorgverzekeringswet (Zvw) en de Wet langdurige zorg (Wlz); zie verder par. 1.3.2). Een van de andere factoren die een rol spelen in de ontwikkeling van het gezondheidsrecht is de toepassing van methoden uit de geneeskunde buiten de gezondheidszorg. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij keuringen voor het krijgen van een aanstelling of voor het sluiten van een verzekeringsovereenkomst. Naarmate door medisch en genetisch onderzoek meer informatie kan worden verzameld over aanleg voor ziekte en risico s op toekomstige gezondheidsschade, roept het uitvoeren van dergelijke keuringen meer problemen op. Bij keuringen gaat het primair om het belang van derden (zoals een werkgever of verzekeringsinstelling). Als dergelijke belangen in de hulpverlening een rol spelen, geeft dat aanleiding tot rechtsbescherming. Dit doet zich bijvoorbeeld ook voor bij medischwetenschappelijk onderzoek met mensen en bij orgaantransplantatie. Op dergelijke gebieden zijn dan ook wettelijke regels tot stand gekomen. Het doel van het recht is de samenleving vreedzaam en rechtvaardig en op zo doelmatig mogelijke wijze te ordenen. Het doel van het gezondheidsrecht sluit daarbij aan, namelijk rechten van mensen in de gezondheidszorg te beschermen en evenwichtige verhoudingen in en ten aanzien van de zorg voor de gezondheid te scheppen. Het gaat uiteindelijk om goede en humane zorg en rechtvaardige verdeling van de beschikbare mogelijkheden. Naast medische en ethische overwegingen zijn daarbij rechtsnormen in het geding. Bescherming van rechten van mensen is ook nodig tegen de overheid. Het is een klassieke taak van het recht de vrijheid van de burger te beschermen tegen onnodige of onevenredige overheidsbemoeienis. Dat is uiteraard ook het geval op het gebied van gezondheidszorg en gezondheidsbescherming. Wat betreft de hulpverlening dient het gezondheidsrecht het kader aan te geven waarbinnen die hulp zich moet voltrekken en de posities van patiënt en hulpverlener te omlijnen. Binnen dat normatieve kader moeten patiënt en hulpverlener hun eigen vertrouwensrelatie opbouwen. Daarin kan het recht nooit voorzien. Doel van het gezondheidsrecht is niet het scheppen van een tegenstelling tussen patiënt en hulpverlener, maar van een evenwichtige situatie in de hulpverlening. 32