Eén visie Twee perspectieven. Analyse & oplossingsrichtingen fase MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag

Eén visie Twee perspectieven Analyse & oplossingsrichtingen fase MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag Werkboek 19.04.2017

rt infrastructuur 2030 Inhoudsopgave Leiden Visie 4 Den Haag Zoetermeer Principes van de perspectieven Perspectief 1: Krachten bundelen Perspectief 2: Krachten verdelen 6 8 14 Westland Delft Rotterdam Uitwerking van de perspectieven per thema Verstedelijking Mobiliteit Economie Sociaal Landschap Klimaat en Energie 20 22 26 30 32 34 36 Dordrecht Bijlagen als losse word documenten: Model invoer Auto Model invoer OV Model Invoer Fiets

4 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Visie Eerste zicht op no regrets Eén visie met twee benen: Krachten Bundelen Krachten Verdelen Fiets: - regionaal net - Þetsparkeren - sociaal Smart Mobility: beter benutten & beprijzen Gemeenschappelijke uitgangspunten: - Groene gebieden openhouden - Geconcentreerde verstedelijking, met accent op de stad - Het OV-systeem functioneert als drager - Geen grote uitleglocaties Oplossen knelpunten Randstadrail Bijdrage energie transitie Link HWN & OWN First & Last Miles 1. Krachten bundelen Eén visie met twee benen 2. Krachten verdelen Koppeling RO & OV Geen grote uitleg Openhouden landschappen & groen-blauwe netwerken

Principes van de Perspectieven. Krachten Bundelen Compacte stad Krachten Verdelen Netwerk stad

Krachten Bundelen In het perspectief Krachten Bundelen wordt een compacte metropool als ideale verstedelijkingsmodel gezien. Rotterdam en Den Haag vormen als sterk verbonden hoogstedelijke centra het kloppend hart van de regio. Deze grootstedelijke interactiemilieus bieden opleidingen, werk en voorzieningen op topniveau, en zijn multimodaal bereikbaar voor iedereen.

10 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Krachten Bundelen Principes Ketenmobiliteit Verdeling Woningbouwopgave MOBILITEIT OV, fiets en lopen zijn de dominante mobiliteiten in de stad. In het buitengebied, als voortransport, zijn het auto en fiets waar het overheidsbeleid op inzet. Aan de randen van de steden kunnen mensen overstappen van auto op fiets en openbaar vervoer. De oude lijn (de spoorlijn Leiden-Den Haag- Delft - Rotterdam - Drodrecht, ook wel Kennisas genoemd) wordt verder versterkt als drager van de het regionaal openbaar vervoer en de verstedelijking en krijgt doorkoppelingen de grote steden. Binnen de steden wordt geïnvesteerd in sneller openbaar vervoer en fietsverbindingen. Investeringen in de autonetwerken hebben vooral tot doel om de structuur robuuster te maken of op andere plekken het autoverkeer terug te dringen waar meer verblijfskwaliteit gewenst is. referentie situatie As Leiden-Den Haag-Delft- Rotterdam-Dordrecht x% Nabij overig HOV Bestaand Stad & Dorpgebied Grote uitleg x% x% x% CENTRA Er zijn twee belangrijke centra in de regio: de binnensteden van Rotterdam en Den Haag. De reistijd tussen deze centra wordt daarom sterk verkort. Op de Kennisas tussen Leiden- Den Haag-Delft-Rotterdam, rijdt verder hoogfrequent OV met veel tussenstops. De rest van de metropoolregio wordt met feederlines goed verbonden met de grote stations op de Kennisas. De grootstedelijke centra worden ontlast door bypasses, waardoor achterstandswijken integraal onderdeel worden van de stad. gedeelde visie krachten bundelen 1. Krachten bundelen Eén visie 2. Krachten met twee benen verdelen 45% 80% 10% 0% 10% 10% 0% VERSTEDELIJKING De verstedelijkingsopgave wordt in zijn geheel binnen het Bestaand Stedelijk en Dorpsgebied (BSD) gerealiseerd. Daarvan wordt het leeuwendeel (hoog)stedelijk gebouwd in Rotterdam en Den Haag en langs de Kennisas. Hierbij is uitgegaan dat Den Haag en Rotterdam meer woningen bouwen dan de 50.000 voor 2040 dan waar ze nu vanuit gaan. Buiten de steden is er ruimte voor landelijk wonen en experiment, maar wel binnen het BSD. Gouden Randjes heroriënteren introverte woonwijken op de prachtige landschappen en vormen tegelijkertijd een definitieve beëindiging van de bebouwing. Een ieder wordt verleid om net een tandje stedelijker te wonen dan zij bij volledige vrije keuze zouden kiezen. Dat biedt ook extra voordelen. Door hoge dichtheden en functiemenging ontstaat er meer keuze in de nabijheid - qua werk, winkelen, voorzieningen, vrije tijd - en worden mobiliteitsnetwerken minder belast. Iedere woonomgeving is/wordt goed verbonden met de grootstedelijke centra van Rotterdam en Den Haag. Daarmee krijgt een ieder de kans om een opleiding of baan te vinden als die niet al binnen de eigen woonplaats te vinden is. In het BSD wordt gemixt en getransformeerd, met focus op de sociaal kwetsbare wijken: bijvoorbeeld het mixen van woningtypen ter bevordering van een wooncarriére, zelfbouw en verbeteren bestaande woonvoorraad. Bouwstenen E!C VERSNELLEN DIGITAAL WERKEN OP AFSTAND E2D FACILITEER EXPERIMENTEERGEBIEDEN L1A BENUT HUIDIGE GRONDPOSITIES OM VERSNELD AAN WONINGVRAAG TE VOLDOEN L2A MEER GROEN IN DE WOONOMGEVING VERSTEVIG CLUSTERING WERKGELEGENHEID IN GROTE CENTRA E2B CLUSTERVERGROTING OP BEST BEREIKBARE PLEKKEN E3A TWEE HUBS VOOR DE REGIO L1D VERMINDEREN HINDER DOOR MOBILITEIT WAARDOOR WONINGBOUW MOGELIJK WORDT krachten verdelen Impressie 45% 55% 0% LANDSCHAPPEN Door de verstedelijking op compacte wijze te realiseren, worden de open landschappen gespaard. Er wordt ingezet op meer groen in de woonomgeving: in de vorm van pocketparks, tuinen en ruimte voor eigen of buurt initatief. Een groenblauw netwerk verbindt stad & landschap voor zowel fietsende forensen als recreatief verkeer en is tevens een drager voor ecosysteemdiensten (waterberging, stedelijke verkoeling, biodiversiteit, aantrekkelijke leefomgeving). Dit netwerk wordt gecomplementeerd door zwakke schakels aan te pakken. DUURZAME BALANS De transitie naar hernieuwbare energie en een circulaire economie zijn grote opgaven die versneld dienen te worden om de bestuurlijk gestelde doelen te halen. Regie van de overheid op de aanleg van robuuste warmtenetten die zijn aangesloten op geothermiesystemen en robuuste omschakeling naar elektrisch vervoer faciliteert deze transitie. L3A STIMULEREN ACTIEVE EN SCHONE VERVOERSWIJZEN S1A DOELGROEPGERICHT BESTRIJDEN VERVOERSARMOEDE S2D CARRIÈRE & LEVENSLOOP- BESTENDIGE REGIO M1B MOBILITY AS A SERVICE M3A CAPACITEIT EN ROBUUSTHEID HOOFDWEGENNET VERGROTEN L2D VERGROOT BIODIVERSITEIT EN ECOLOGISCHE VEERKRACHT VAN LANDSCHAPPEN L3C VOORKOMEN VAN SCHADE AAN INFRASTRUCTUUR S1D BETERE KOPPELING ONDERWIJS & WERK- GELEGENHEID: IEDERE SCHOOL AAN KENNISAS S2B WONING DIFFERENTIATIE IN NAOORLOGSE WIJKEN: IMPULSEN VOOR STAGNERENDE WOONGEBIEDEN M2B AUTOVERKEER SPREIDEN EN WEREN AAN DE STADSRAND EN PARK + RIDE + BIKE ECONOMIE Om economische vernieuwing te realiseren wordt ingezet op de grootstedelijke interteractiemilieus: dit zijn de ideale plekken omdat iedereen hier binnen no-time kan zijn. Dit is de plek waar werkgelegenheid, opleidingen en voorzieningen zich concentreren. Door goede ICT-netwerken te bieden krijgen markt en maatschappij buiten de stad ook volop de kans. Daar is ook ruimte voor experiment. Vanuit de Roadmap Next Economy worden de grootstedelijke centra als de plek aangewezen voor de implementatie van bewezen nieuwe technologie, terwijl de randen van de stad ruimte bieden voor experiment. SOCIAAL Iedere woonomgeving is/wordt goed verbonden met de grootstedelijke centra van Rotterdam en Den Haag. Daarmee krijgt een ieder de kans om een opleiding of baan te vinden als die niet al binnen de eigen woonplaats te vinden is. In het BSD wordt gemixt en getransformeerd, met focus op de sociale wijken: bijvoorbeeld het mixen van typologieën ter bevordering van een wooncarriére, zelfbouw en verbeteren bestaande woonvoorraad. M4A ALLEEN CAPACITEITSKNELPUNTEN OPLOSSEN WAAR DIE ZICH VOORDOEN M5A FIETSSNELWEGEN TUSSEN GROTE CENTRA EN DE STAD IN M6C MAXIMALE FLEXIBILITEIT M6B MINDER VERVOERSBEWEGINGEN M1D VERGROTEN FLEXIBILITEIT HUIDIGE NETWERKEN M3B SPITS MIJDEN / BEPRIJZEN M4B SPRINTER VERVANGEN DOOR RANDSTADRAIL M5B FORENS & RECREATIE NETWERK OMGAAN MET ONZEKERHEDEN De toekomst is vol van onzekere ontwikkelingen op het gebied van technologie, economie, klimaatverandering en migratie. Daarom worden robuuste kaders gesteld in de (hoog)stedelijke centra met wat wel en wat niet gewenst is, maar daarnaast wordt, in het landelijk gebied, ruimte gelaten voor experiment en een brede diffuse inzet van betrokkenen.

12 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Krachten Bundelen Principekaart Omgaan met onzekerheden OV / Mobiliteit Verstedelijking Landschap The Next Economy Kansen voor mensen ICT Robuuste kaders met ruimte voor experiment Vraag beïnvloeden Bestaande structuren uitnutten Capaciteitsuitbreiding en versnelling RR (op termijn doorkoppelen) Lightrail en nieuwe stations op kennisas Grotendeels (hoog)stedelijk rond HOV & Kennisas, experimenteerruimte & landelijk wonen daarbuiten Beschermen open landschappen & ruimte voor initiatief in woonomgeving Kweek kampioenen van morgen in stedelijke interactiemilieus in DH en R dam. Goed ICT-netwerk en experimenteerruimte buiten de stedelijke centra Werk en voorzieningen op best bereikbare plekken, sterk ICT-netwerk. In stedelijke centra & waar vraag is. Experimenten daarbuiten

Krachten Verdelen In het perspectief Krachten Verdelen wordt een netwerkstad als ideale verstedelijkingsvorm voor de metropoolregio gezien. De grootstedelijke centra worden ontlast door bypasses, waardoor achterstandswijken integraal onderdeel worden van de stad. Economische clusters, zowel binnen als buiten de (traditionele) stad, zijn in een netwerk beter met elkaar verbonden zodat ze in staat gesteld worden via kruisbestuiving en onverwachte ontmoetingen tot economische vernieuwing komen.

16 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Krachten Verdelen Principes Multimodaal Verdeling Woningbouwopgave MOBILITEIT In Krachten Verdelen worden alle relevante locaties in de regio multimodaal bereikbaar gemaakt door ze onderling beter te verbinden per auto, OV en fiets. HOV tussen economische centra vergroten het metropolitane netwerk. Monotone naoorlogse woonwijken, de potentiële probleemwijken van de toekomst, worden onderdeel van ditzelfde netwerk om ze beter en meer toegang tot werk te bieden. Daarnaast worden verschillende opties voor first & last mile geboden. Multimodale knooppunten zijn ook de ankerpunten voor verdere verstedelijking. CENTRA De regio heeft verschillende centra. Rotterdam en Den Haag blijven de topcentra, maar steden als Leiden, Delft, Dordrecht en Gouda bieden ook een stedelijk voorzieningenniveau. VERSTEDELIJKING De gehele verstedelijkingsopgave wordt gerealiseerd in de nabijheid van zowel bestaande als nieuwe HOV-lijnen. Dit draagt sterk bij aan het rendabel maken van de HOV-lijnen. In het perspectief Krachten Verdelen wordt een netwerkstad als ideale verstedelijkingsvorm voor de metropoolregio gezien. Met name de as Leiden- Katwijk en Zoetermeer-Rotterdam lenen zich voor extra verstedelijking. Economische clusters, zowel binnen als buiten de (traditionele) stad, zijn in een netwerk beter met elkaar verbonden zodat ze in staat gesteld worden via kruisbestuiving en onverwachte ontmoetingen tot economische vernieuwing komen. LANDSCHAP Een groenblauw netwerk verbindt stad & landschap voor zowel fietsende forensen als recreatief verkeer en is tevens een drager voor ecosysteemdiensten (waterberging, stedelijke verkoeling, biodiversiteit, aantrekkelijke leefomgeving). Landschappelijke kwaliteiten worden economisch ingezet. Denk daarbij aan aantrekkelijke landschappelijke bestemmingen die werkgelegenheid in recreatie en toerisme aanjagen en productie van (hernieuwbare) energie zoals windparken op de Noordzee of natte veenweidegebieden en een sterke verbinding tussen lokale voedselproductie en de stad. Drie regionale netwerken -OV, fiets en wegen- vergroten de regionale samenhang en komen samen op multimodale knopen Bouwstenen E3C VEEL NATIONALE KNOPEN E1A BED GEÏSOLEERDE WERKGEBIEDEN BETER IN E2C BEHOUD BESTAANDE WERK- GELEGENHEIDSCLUSTERS L1C TRANSIT ORIENTATED DEVELOPMENT (TOD) BINNEN BESTAANDE STAD L2B VERBINDEN STAD EN LANDSCHAP MET GROENE NETWERKEN E1D BETERE KOPPELING ONDERWIJS & WERKGELEGENHEID: IEDERE SCHOOL AAN (H)OV-HALTE E2A VERBIND GROTE ECONOMISCHE CLUSTERS, CAMPUSSEN & CENTRA BETER MET ELKAAR E3C VEEL NATIONALE KNOPEN L1B TRANSIT ORIENTATED DEVELOPMENT (TOD) REGIONAAL / STEDENBAAN L2C LANDSCHAP MET ECONOMISCH NUT referentie situatie gedeelde visie krachten bundelen krachten verdelen Impressie 1. Krachten bundelen Eén visie 2. Krachten met twee benen verdelen As Leiden-Den Haag-Delft- Rotterdam-Dordrecht x% 45% 80% 45% Nabij overig HOV Bestaand Stad & Dorpgebied Grote uitleg x% 10% 10% 55% x% 10% x% 0% 0% 0% ECONOMIE Vakmanschap en wetenschap worden aan elkaar gekoppeld om economische vernieuwing tot stand te brengen. Op tal van goed bereikbare plekken in de regio worden thematische clusters ontwikkeld, zoals de RDM campus, in de nabijheid van achterstandsgebieden. Hier wordt onderwijs op alle niveaus gekoppeld aan het bedrijfsleven in de vorm van gerelateerde start-ups, MKBkenniscentra en R&D-afdelingen. Alle relevante clusters zijn gekoppeld aan een regionaal HOV-netwerk, waardoor studenten, starters en internationale gasten eenvoudig toegang hebben en voor vernieuwing kunnen zorgen. Bovendien wordt hiermee regionale uitwisseling tussen clusters gestimuleerd. Pilots rond de Roadmap Next Economy vinden plaats binnen deze clusters en worden bij succes van daaruit over de regio uitgerold. SOCIAAL Werk wordt bereikbaarder voor (toekomstige) kwetsbare gebieden, zoals naoorlogse woongebieden. De nabijheid wordt verbeterd: voorzieningen, onderwijs, werkgelegenheid en groen komt op loop-, fiets- of OV-afstand te liggen. OMGAAN MET ONZEKERHEDEN De toekomst is vol van onzekere ontwikkelingen op het gebied van technologie, economie, klimaatverandering en migratie. Daarom worden veerkrachtige kaders opgesteld om kwetsbaren te beschermen en extremen te vermijden, maar tegelijkertijd om flexibel en veerkrachtig genoeg te zijn voor aanpassingen aan nieuwe werkelijkheden. L3B MINDER GEHINDERDEN S1C VERGROTEN NABIJHEID IN VOOROORLOGSE WIJKEN: WERK, ONDERWIJS & VOORZIE- NINGEN DICHT(ER)BIJ HUIS S2A BETAALBARE WONINGEN IN DURE WIJKEN & KOOPWONINGEN IN ACHTERSTANDSWIJKEN M1A ALTIJD KEUZE UIT TWEE MODALITEITEN M2C VERMINDEREN BARRIÈRES M5D FIETSBEVORDERING & OVERLAST VOORKOMEN M6A ELEKTRISCH GOEDERENVERVOER M5C DUTCH TOD: FIETS & OV GEDREVEN METROPOLITANE ONTWIKKELING L3B MINDER GEHINDERDEN S1B ONTWIKKEL WERKGELEGENHEID IN NAOORLOGSE MONO- FUNCTIONELE WOONGEBIEDEN S2C FUNCTIES MIXEN M1C ECONOMISCHE KERNGEBIEDEN MULTIMODAAL ONTSLUITEN M2A AUTOVERKEER BUNDELEN EN PARK & WALK M3C VERKNOPING VAN OWN OP HWN VERBETEREN M4D SPRINTER VERVANGEN DOOR RANDSTADRAIL + HOV ASSEN IN DE REGIO

18 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Krachten Verdelen Principekaart Omgaan met onzekerheden OV / Mobiliteit Verstedelijking Landschap The Next Economy Kansen voor mensen Mobiliteitsmanagement ICT Minimale, veerkrachtige kaders Veel multimodale knooppunten. Ontlasten hoofdknopen. HOV-lijnen doortrekken de stad in. Gebundelde deconcentratie. Beperkte hiërarchie. Woningen langs regionale en stedelijke HOV-assen, waaronder Randstadrail. Verbonden met stad door groenblauw netwerk. Landschappelijke kwaliteiten worden economisch ingezet. Economische clusters verbinden. Koppeling vakmanschap en wetenschap op thematische clusters. Verbind werkclusters beter met bewoond gebied Regionaal wegennetwerk, regionaal OVnetwerk, regionaal fietsnetwerk Op onderwijs en economische clusters

Uitwerking van de Perspectieven per thema. Verstedelijking Mobiliteit Economie Sociaal Landschap Klimaat en Energie

22 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Verstedelijking 1/2 Gedeelde visie Ten aanzien van de verstedelijking zijn er al een aantal principes waar grote mate van overeenstemming over is. Het gaat hierbij om het zoveel mogelijk open houden van de landschappen tussen de steden. Het concentreren van de verstedelijking in bestaand stedelijk gebied, waarbij het hoogwaardig openbaar vervoersysteem als drager fungeert. Binnen deze opgave spelen de twee grote steden een rol, kijkend naar de woningbehoefte en de wens om de agglomeratiekracht te verbeteren zou het goed zijn als Rotterdam en Den Haag beide tenminste 50.000 woningen erbij bouwen tot 2040. Verstedelijken binnen bestaand stedelijk gebied betekent ook geen grote uitleglocaties meer. Welke woningbehoefte? Voor het MIRT-onderzoek wordt gewerkt met de bandbreedtes qua bevolkingsontwikkeling en woningbehoefte die voortkomen uit de WLO-scenario s zoals die door het Planbureau voor de Leefomgeving zijn ontwikkeld. De uitwerking van de verstedelijking in de perspectieven gaat uit van het hoge WLO scenario, waarbij er tussen 2010 en 2040 ongeveer 400.000 woningen bij komen in de Provincie Zuid-Holland. Deze woningen zijn alleen op een nadere manier neergezet dan in de referentiesituatie. Het aantal van 400.000 woningen ligt iets hoger dan waar de verstedelijkingsstrategie Zuidelijke Randstad vanuit gaat. In de tabel hiernaast zijn voor de zes regio s de woningbouwaantallen van de perspectieven afgezet tegen de referentiesituatie. Belangrijk is dat de opbouw van de aantallen op een verschillende manier heeft plaatsgevonden. De referentiesituatie is gebaseerd op de regionale bevolkingsprognoses van het PBL. Deze stelt dus de demografische ontwikkeling centraal zonder daarbij rekening te houden of die woningen daar ook daadwerkelijk gebouwd kunnen worden. De twee toekomstperspectieven zijn opgebouwd vanuit denkbare woningbouwlocaties. Wat opvalt is dat voor de agglomeratie Den Haag de referentiesituatie veel dichter ligt bij de referentie, terwijl in de regio Rotterdam het verschil veel groter is. Harde plannen en beleidsruimte In de grafiek is te zien dat van de 400.000 woningen te realiseren tussen 2010 en 2040 er 100.000 al gebouwd zijn en ruim 100.000 te zien is als harde plancapaciteit. Dat betekent dat de beleidsruimte om met verstedelijking te sturen nog ongeveer 200.000 woningen is. Hieronder is te zien hoe daar in de perspectieven mee om is gegaan. In krachten bundelen wordt maximaal ingezet op de as Leiden-Den Haag-Delft-Rotterdam-Dordrecht waar 80% van de verstedelijking zou moeten landen en in krachten verdelen gaat het langs deze lijn om iets minder dan de helft, terwijl de andere helft juist langs nieuwe en te verbeteren HOV-lijnen elders in de regio is gedacht. Op dit moment wordt in het kader van de uitwerking van de verstedelijkingsstrategie opnieuw gekeken naar gewenste woningaanbod en plancapaciteit. Dat kan mogelijk tot nieuwe inzichten leiden. Een blik op de harde plannen leert dat deze qua ligging een veel minder sterke koppeling hebben met het hoogwaardig openbaar vervoersysteem dan vanuit de ambities in het MIRT-onderzoek wellicht wenselijk is. Het kan wenselijk zijn om ook te verkennen of binnen de harde plancapaciteit ook nog mogelijkheden zijn om te schuiven. Gebied 2010 2040 referentie 2040 krachten verdelen 2040 krachten bundelen Agglo Den Haag 312.000 390.000 387.000 402.000 Gemeente Den Haag 242.000 305.000 303.000 315.000 Agglo Rotterdam 468.000 561.000 582.000 600.000 Gemeente Rotterdam 282.000 347.000 361.000 384.000 Middengebied / regio Gouda 238.000 311.000 323.000 309.000 Gemeente Zoetermeer 53.000 63.000 80.000 68.000 Gemeente Delft 52.000 68.000 62.000 67.000 Gemeente Gouda 31.000 39.000 35.000 40.000 Greenport/Mainport/ Voorne-Putten 96.000 121.000 123.000 115.000 Gemeente Westland 39.000 53.000 55.000 49.000 Leidse Regio 131.000 163.000 183.000 171.000 Gemeente Leiden 62.000 69.000 83.000 88.000 Drechtsteden 132.000 157.000 139.000 139.000 Gemeente Dordrecht 54.000 68.000 58.000 62.000 Bandbreedte woningbouw MIRT-Onderzoek 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 WLO-laag WLO-hoog Gerealiseerd (2010-2016) Harde plannen (2016-2025) Beleidsruimte (2025-2040)

24 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Verstedelijking 2/2 Verdeling woningbouw beleidsruimte van 200.000 woningen tot 2040 bij hoge groei referentie situatie As Leiden-Den Haag-Delft- Rotterdam-Dordrecht x% Nabij overig HOV Bestaand Stad & Dorpgebied Grote uitleg x% x% x% Krachten Bundelen De verstedelijkingsopgave wordt in zijn geheel binnen het Bestaand Stedelijk en Dorpsgebied (BSD) gerealiseerd. Daarvan wordt het leeuwendeel (hoog)stedelijk gebouwd in Rotterdam en Den Haag en langs de Kennisas. Hierbij is uitgegaan dat Den Haag en Rotterdam meer dan de 50.000 woningen bouwen tot 2040 dan waar ze nu vanuit gaan. Buiten de steden is er ruimte voor landelijk wonen en experiment, maar wel binnen het BSD. Gouden Randjes heroriënteren introverte woonwijken op de prachtige landschappen en vormen tegelijkertijd een definitieve beëindiging van de bebouwing. Een ieder wordt verleid om net een tandje stedelijker te wonen dan zij bij volledige vrije keuze zouden kiezen. Dat biedt ook extra voordelen. Door hoge dichtheden en functiemenging ontstaat er meer keuze in de nabijheid - qua werk, winkelen, voorzieningen, vrije tijd - en worden mobiliteitsnetwerken minder belast. Iedere woonomgeving is/ wordt goed verbonden met de grootstedelijke centra van Rotterdam en Den Haag. Daarmee krijgt een ieder de kans om een opleiding of baan te vinden als die niet al binnen de eigen woonplaats te vinden is. In het BSD wordt gemixt en getransformeerd, met focus op de sociale wijken: bijvoorbeeld het mixen van typologieën ter bevordering van een wooncarriére, zelfbouw en verbeteren bestaande woonvoorraad. gedeelde visie krachten bundelen krachten verdelen 1. Krachten bundelen Eén visie 2. Krachten met twee benen verdelen 45% 80% 45% 10% 10% 55% 10% 0% 0% 0% Krachten Verdelen De gehele verstedelijkingsopgave wordt gerealiseerd in de nabijheid van zowel bestaande als nieuwe HOV-lijnen tussen steden en clusters. Dit draagt sterk bij aan het rendabel maken van de HOV-lijnen. In het perspectief Krachten Verdelen wordt een netwerkstad als ideale verstedelijkingsvorm voor de metropoolregio gezien. Met name de as Leiden-Katwijk en Zoetermeer-Rotterdam lenen zich voor extra verstedelijking. De grootstedelijke centra worden ontlast door bypasses, waardoor achterstandswijken integraal onderdeel worden van de stad. Economische clusters, zowel binnen als buiten de (traditionele) stad, zijn in een netwerk beter met elkaar verbonden zodat ze in staat gesteld worden via kruisbestuiving en onverwachte ontmoetingen tot economische vernieuwing komen. De regio heeft verschillende centra. Rotterdam en Den Haag blijven de topcentra, maar steden als Leiden, Zoetermeer en Gouda bieden ook een stedelijk voorzieningenniveau.

26 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Mobiliteit 1/2 Gedeelde visie Op het onderdeel mobiliteit is uit de analyse en gesprekken naar voren gekomen dat er een aantal zaken zijn waar je überhaupt op in zou willen zetten, als het gaat om verbeteren van de infrastructuur. Deze zijn dan ook als vertrekpunt in beide perspectieven opgenomen. In bijlage 1 zijn deze in detail beschreven. Voor de auto gaat het om een groot deel van het aansluitingenprogramma hoofdwegennet en onderliggend wegennet, het autoluwer maken van de binnensteden van Rotterdam en Den Haag, meer ruimte voor de fiets en uitbreiden van de mogelijkheden voor P+R aan de randen van de steden. Voor openbaar vervoer gaat het om het viersporig maken van de Oude Lijn, waardoor nieuwe stations kunnen worden aangelegd en de frequentie kan worden verhoogd. Ook capaciteitsproblemen op het samenloopdeel van Randstadrail en in het Haagse tramnet worden aangepakt door te kijken welke mogelijkheden er zijn om de huidige infrastructuur te optimaliseren. In Rotterdam wordt ingezet op betere openbaar vervoerverbindingen via de bestaande oeververbindingen, met name Maastunnel en Willemsbrug. De kwaliteit van belangrijke regionale busverbindingen wordt verbeterd. Mobiliteitstransitie Naast de ingrepen in de infrastructuur en verschillen in de verstedelijkingsstrategie zijn er ook belangrijke knopen om aan te draaien om het mobiliteitsgedrag te beïnvloeden. De op omst van nieuwe technologieën kan hier ook een belangrijke rol inspelen (smart mobility). Denk bijvoorbeeld aan slim verkeersmanagement, Mobility-as-a-service, spitsmijden, verbeteren van de first-and-last-mile stimuleren van de (e-)fiets en betalen naar gebruik en hinder. De bijdrage van een krachtig pakket op het gebied van gedragsbeïnvloeding wordt apart onderzocht en kan in beide perspectieven worden ingezet. Een eerste inschatting is dat dat dit kan leiden tot 25% minder autoritten naar de grote steden. Krachten bundelen: algemeen OV, fiets en lopen zijn de dominante mobiliteiten in de stad. In het buitengebied, als voortransport, zijn het auto en fiets waar het overheidsbeleid op inzet. Aan de randen van de steden kunnen mensen overstappen van auto op fiets en openbaar vervoer. De oude lijn wordt verder versterkt als drager van de het regionaal openbaar vervoer en de verstedelijking en krijgt doorkoppelingen de grote steden. Binnen de steden wordt geïnvesteerd in snellere openbaar vervoer en fietsverbindingen. Investeringen in de autonetwerken hebben vooral tot doel om de structuur robuuster te maken of kansen te bieden op andere plekken waar meer verblijfskwaliteit gewenst is het autoverkeer terug te dringen. Krachten verdelen: algemeen In krachten verdelen worden alle relevante locaties in de regio multimodaal bereikbaar gemaakt door ze onderling en vooral met de grote steden beter te verbinden met openbaar en fiets. Nieuw HOV door de bestaande stad koppelt achterstandswijken beter aan de regionale mobiliteitsnetwerken en werkgelegenheidsclusters. HOV tussen economische centra vergroten het metropolitane netwerk. Monotone naoorlogse woonwijken, de potentiële probleemwijken van de toekomst, worden onderdeel van ditzelfde netwerk om ze beter en meer toegang tot werk te bieden. Daarnaast worden verschillende opties voor first & last mile geboden. Multimodale knooppunten zijn ook de ankerpunten voor verdere verstedelijking. Krachten Bundelen: Auto In krachten bundelen wordt vooral ingezet op fiets en openbaar vervoer en is het aantal investeringen in de weginfrastructuur beperkt. In Rotterdam is uitgegaan van twee nieuwe oeververbindingen. Deze maken het mogelijk om autoverkeer van de huidige centraal gelegen oeververbindingen te halen, waardoor daar meer ruimte ontstaat voor fiets en OV en een beter verblijfsklimaat in de binnenstad. Ook kunnen deze veerbindingen de ruit ontlasten. Om het wegennet in de haven en Voorne-Putten robuuster te maken is de Welplaatverbinding opgenomen. De sterke verdichting in Leiden vraagt ook om een betere interne verkeersstructuur. Krachten Verdelen: Auto Een iets meer gespreide verstedelijking vraagt ook om meer investeringen in de weg. In dit perspectief onderzoeken we de bijdrage van de A4-Zuid op de robuustheid van het wegennet en de bereikbaarheid aan de zuidkant van de regio. Zeer sterke verdichting in het middengebied langs HOV kan niet zonder ook wat aanpassingen te doen in het onderliggend wegennet. Uitbreiding van de A12 tussen Zoetermeer en Den Haag is wellicht nodig als Zoetermeer sterk groeit. Ook uitbreiding van de capaciteit van de Veilingroute is nodig om de combinatie van verstedelijking in het Westland en doorontwikkeling van de Greenport te combineren. In Rotterdam zorgen de Oostelijke stadsbrug en de Brug bij Krimpen voor een betere bereikbaarheid en een robuuster wegennet.

28 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Krachten Bundelen: OV Krachten Bundelen: Fiets In krachten bundelen wordt ingezet op het sterker maken van bestaande zware OV-assen, in het bijzonder de Oude Lijn. er wordt ingezet op een hoogfrequent lightrail systeem op de buitenste sporen tussen Leiden, Den Haag, Rotterdam en Dordrecht als drager van de verstedelijking. Bij Den Haag en Schiedam, kan dit systeem op termijn ook de stad in, zoals Randstadrail nu al doet. Zodat ook gebieden niet direct aan het spoor goed worden aangehaakt (Scheveningen, Den Haag Zuidwest en delen Rotterdam Zuid) op de backbone van openbaar vervoer. In Rotterdam komt er een nieuwe HOV-tangent via een Oostelijke en Westelijke Oeververbinding. Capaciteit van het bestaande Randstadrailnetwerk wordt uitgebreid. In krachten bundelen wordt vooral ingezet op verbeteren van de fietsverbindingen binnen de steden, waar de verdichting plaats vindt. Het gaat onder meer om het maken van doorsteekjes onder grootschalige infrastructuur in de steden. Ook snelfietsroutes parallel aan de oude lijn passen in dit perspectief. Krachten Verdelen: OV Krachten Verdelen: Fiets In krachten verdelen wordt ingezet op een aantal te versterken of nieuwe HOVverbindingen, die zorgen voor een betere verbinding tussen gebieden rondom de grote steden met de grote steden. Om een kwaliteitssprong mogelijk te maken wordt dit gekoppeld aan een verstedelijking langs deze lijnen. In eerste instantie kan het gaan om een hoogwaardige busverbinding, maar uit de berekeningen moet blijken of doorgroei naar lightrail achtige systemen mogelijk is. Met name de verbindingen Zoetermeer-Rotterdam- Schiedam, Leiden-Katwijk, Fastferry Rotterdam- Drechtsteden en een HOV-verbinding door het Westland worden als kansrijk gezien. In Den Haag kan een nieuwe verbinding vanaf Scheveningen langs den Haag Centraal en door de Binckhorst gekoppeld aan de E-lijn zorgen voor een kwaliteitssprong in het openbaar vervoer. In Rotterdam biedt de Oostelijke Stadsbrug en verbeteren van verbindingen langs de bestaande oeververbindingen mogelijkheden om OV te verbeteren. Snelfietsroutes tussen de verschillende subregio s in het gebied is een drager van krachten verdelen. Deze routes kunnen zowel in het woon-werkverkeer richting de steden als het toegankelijk maken van de groen-blauwe netwerken vanuit de steden een belangrijke rol spelen.

30 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Economie Vergroten van het ruimtelijk-economisch vestigingsklimaat draait in de eerste plaats om het beter benutten van de potentiële agglomeratiekracht door ervoor te zorgen dat meer personen, bedrijven en voorzieningen snel en gemakkelijk kunnen worden bereikt. Specifieker is het van belang om te zorgen voor meer kruisbestuiving (crossovers in jargon) tussen economische sectoren om zo tot vernieuwing en daarmee behoud en groei van werkgelegenheid en welvaart te komen. De ruimtelijkeconomische structuur is daarnaast gebaat bij een concurrerend aanbod van aantrekkelijke en zowel intern als extern goed bereikbare toplocaties. Tot slot is deze regio met de mainport en greenport een logistieke hotspot. Door beter samen te werken en in te spelen op nieuwe technologische ontwikkelingen moet de regio meer kunnen profiteren van haar economische kwaliteiten. De grote economische clusters in de Zuidvleugel, zoals bijvoorbeeld de Rotterdamse haven, Haagse Rijksoverheid, het Westland en de maritieme industrie in de Drechtsteden hebben geen positief toekomstbeeld als ze op zichzelf blijven opereren. Daarentegen zien economen veel potentie in het stimuleren van crossovers tussen deze sectoren. Innovatie is meestal het gevolg van de hercombinatie van bestaande kennis. Daarom is het interessant om verschillende economische clusters goed met elkaar te verbinden. Op die manier wordt de uitwisseling tussen verschillende manieren van werken en denken mogelijk gemaakt. Dit is de bron van innovatie en economische vernieuwing en daarmee van economische groei en werkgelegenheid. Krachten Bundelen Om economische vernieuwing te realiseren wordt ingezet op de grootstedelijke interteractiemilieus: dit zijn de ideale plekken omdat iedereen hier binnen no-time kan zijn. Dit is de plek waar werkgelegenheid, opleidingen en voorzieningen zich concentreren. Door over de hele regio goede ICT-netwerken (5G) te bieden krijgen markt en maatschappij ook buiten de stad ook volop de kans. Daar is ook ruimte voor experiment. Vanuit de Roadmap Next Economy de grootstedelijke centra zijn de plek voor de implementatie van bewezen nieuwe technologie terwijl de randen van de stad ruimte bieden voor experiment. Er zijn twee belangrijke centra in de regio: de binnensteden van Rotterdam en Den Haag. De reistijd tussen deze centra wordt daarom sterk verkort. Op de Kennisas, de spoorlijn Leiden-Den Haag-Delft-Rotterdam, rijdt verder hoogfrequent OV met veel tussenstops. De rest van de metropoolregio wordt met feederlines goed verbonden met de grote stations op de Kennisas. In de Greenports zijn kassen behalve kwekerij ook een proeftuin voor hernieuwbare energie & de Biobased Economy (waaronder de kas als apotheek ). Westland & Oostland ontwikkelen zich tot een eigentijds veelal geautomatiseerd productiecentrum. Het huidige warmtenet wordt uitgebreid richting de kustzone. In Hoek van Holland wordt een extra Coolport aangelegd. Economische vernieuwing van de haven vindt plaats in en vanuit de stad. De haven automatiseerd nog veel verder waardoor het leeuwendeel van de havengerelateerde banen in de stad liggen. In feite ligt de derde Maasvlakte op het Weena. Krachten Verdelen Referentiesituatie volgens WLO scenario: De Nederlandse economie lijkt veerkrachtig genoeg om op termijn weer evenwichtig te groeien. De ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit keert dan terug naar waardes van voor de crisis, afhankelijk van variatie in technologische en internationale ontwikkelingen. Maar zelfs in het scenario Hoog zal de groei vanwege demografische ontwikkelingen achterblijven bij wat we in de afgelopen decennia hebben gezien. Weliswaar heeft de verhoging van de pensioenleeftijd een positief effect op de potentiële beroepsbevolking, maar dat is op termijn onvoldoende om de lagere bevolkingsgroei en vergrijzing te compenseren. In het hoge scenario zet de groei van de internationale handel door evenals de globaliseringstrends van de afgelopen tientallen jaren. De ontwikkeling van de Rotterdamse Haven wordt gelijke tred met de ontwikkeling van de internationale handelsstromen van en naar Noordwest- Europa. In het lage scenario is die groei beduidend lager. In de referentiesituatie is er al een Coolport aangelegd in de Eemhaven. Vakmanschap en wetenschap worden aan elkaar gekoppeld om economische vernieuwing tot stand te brengen. Op tal van goed bereikbare plekken in de nabijheid van kwetsbare wooniwjken worden thematische clusters ontwikkeld, zoals de RDM campus. Hier wordt onderwijs op alle niveaus wordt gekoppeld aan het bedrijfsleven in de vorm van gerelateerde start-ups, MKBkenniscentra en R&D-afdelingen. Alle deze clusters zijn gekoppeld aan een regionaal HOVnetwerk, waardoor studenten, starters en internationale gasten eenvoudig toegang hebben en voor vernieuwing kunnen zorgen. Bovendien wordt hiermee regionale uitwisseling tussen clusters gestimuleerd. Pilots rond de Roadmap Next Economy vinden plaats binnen deze clusters en worden bij succes van daaruit over de regio uitgerold. Het Westland ontwikkelt zich tot een kenniscluster in alles wat met een greenport te maken heeft. Van de financiering van tuinders, via kassenbouw tot en met verpakkingsmaterialen en technieken. Zowel het Westland als het Oostland blijven ook een logistiek & handelscentrum. Om de handelsstromen gestroomlijnd te laten verlopen wordt de capaciteit van de A4-Veilingroute-A20 vergroot. Economische vernieuwing van de haven vindt vooral plaats rondom Heijplaat, het M4H gebied, rondom het oude Unilever locatie in Vlaardingen en in Schiedam rondom het offshore cluster.

32 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Sociaal Het creëren van gelijke kansen in het leven voor een ieder, daar draait het om bij het vergroten van sociale rechtvaardigheid en kansen voor mensen. Een regio waarin alle inwoners toegang hebben tot werk, onderwijs, recreatiemogelijkheden en een goede woning. Met name de toegang tot laaggeschoolde arbeid moet worden verbeterd. Toegang betekent dat mensen er binnen een acceptabele reistijd kunnen komen voor een acceptabele prijs. Speciale aandacht gaat hierbij uit naar groepen met een laag inkomen of groepen met een beperking. Zorg ervoor dat de positieve effecten van groei en ontwikkeling op en gelijke manier verdeeld worden over alle bevolkingsgroepen en gebieden. Iedereen moet in staat zijn op een volwaardige een gelijkwaardige manier een bijdrage te leveren op de besluitvorming over waar het met de metropoolregio naar toe moet. Daarnaast gaat het ook over het bestrijden van ongelijk verdeelde overlast van hinder en gevaar. De agglomeratiekracht van een metropool komt in feite neer op keuzevrijheid. Hoe groter het aantal werknemers/ banen waaruit je kan kiezen, des te beter. Op dit moment is de metropoolregio voor een aantal groepen al een arbeidsmarkt bijvoorbeeld hogeropgeleiden. Voor andere doelgroepen bestaat de regio uit veel meer arbeidsmarkten. Een beter verbonden metropoolregio betekent ook een grotere arbeidsmarkt. Krachten Bundelen Iedere woonomgeving is/wordt goed verbonden met de grootstedelijke centra van Rotterdam en Den Haag. Daarmee krijgt een ieder de kans om een opleiding of baan te vinden als die niet al binnen de eigen woonplaats te vinden is. In het BSD wordt gemixt en getransformeerd, met focus op de sociale wijken: bijvoorbeeld het mixen van typologieën ter bevordering van een wooncarriére, zelfbouw en verbeteren bestaande woonvoorraad. De grootstedelijke centra worden ontlast door bypasses, waardoor achterstandswijken integraal onderdeel worden van de stad. Krachten Verdelen Werk wordt bereikbaarder voor (toekomstige) kwetsbare gebieden, zoals naoorlogse woongebieden. De nabijheid wordt verbeterd: voorzieningen, onderwijs, werkgelegenheid en groen komt op loop-, fiets- of OV-afstand te liggen.

34 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Landschap De kwaliteit van landschap en leefomgeving is een blinde vlek in veel strategieën voor het vestigingsklimaat. De zogenaamde zachte factoren gaan een steeds belangrijkere rol spelen in de concurrentiestrijd tussen steden. (Blind Spot, 2016) Een succesvolle een aantrekkelijke metropool biedt meer dan alleen werk. Het moet een plek zijn waar je wil leven, omdat het er prettig is om te wonen, studeren, ontspannen, op te groeien, oud te worden, de natuur in te gaan en cultuur op te snuiven. Een aantrekkelijk leefklimaat is een cruciaal element om talent naar de regio te halen én vast te houden. Bij een aantrekkelijk leefklimaat gaat het allereerst om de directe woonomgeving en hoe je van daaruit van de vele kwaliteiten van de grootstedelijke regio kan profiteren. Een specifiek onderdeel daarvan zijn de recreatiemogelijkheden in het groen binnen en buiten de stad in de vorm van natuur en cultuur. Tegelijkertijd moet economische groei niet leiden tot meer milieudruk. De technische leefkwaliteit is daarom van belang: is de regio schoon, veilig en aantrekkelijk? Hoe kunnen geluid, schone lucht, gevaar, trillingen en drukte worden beperkt? En hoe maken we de regio toekomstbestendig? Zodat ze voorbereid is op voorziene en onvoorziene ontwikkelingen, waaronder klimaatverandering, migratie en technologische ontwikkelingen. Krachten Bundelen 1. Een groenblauw netwerk verbindt stad & landschap voor zowel fietsende forensen als recreatief verkeer en is tevens een drager voor ecosysteemdiensten (waterberging, stedelijke verkoeling, biodiversiteit, aantrekkelijke leefomgeving). Dit netwerk wordt gecomplementeerd door zwakke schakels aan te pakken. 2. Door de verstedelijking op compacte wijze te realiseren, worden de open landschappen gespaard. 3. Er wordt ingezet op meer groen in de woonomgeving in de vorm van pocketparks, tuinen en ruimte voor eigen- of buurtinitatieven. Investeringsprogramma van de referentiesituatie Voor de referentiesituatie in dit onderzoek wat betreft natuur- en recreatiegebieden is het uitgangspunt de huidige situatie. Dit, omdat tot en met 2040 geen grote wijzigingen in de locatie en grootte van deze gebieden wordt verwacht. Wat wel wordt voorzien is een kwaliteitsslag. Ook is er een aantal investeringen geformuleerd voor de bestaande gebieden. Krachten Verdelen 1. Een groenblauw netwerk verbindt stad & landschap voor zowel fietsende forensen als recreatief verkeer en is tevens een drager voor ecosysteemdiensten (waterberging, stedelijke verkoeling, biodiversiteit, aantrekkelijke leefomgeving). Dit netwerk wordt gecomplementeerd door zwakke schakels aan te pakken. 2. Landschappelijke kwaliteiten worden economisch ingezet. Denk daarbij aan aantrekkelijke landschappelijke bestemmingen die werkgelegenheid in recreatie en toerisme aanjagen en productie van (hernieuwbare) energie zoals windparken op de Noordzee of natte veenweidegebieden en een sterke verbinding tussen lokale voedselproductie en de stad.

36 MIRT onderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag / Analyse & oplossingsrichtingen fase Thema s Energie en Klimaat Energie Klimaat Krachten Bundelen 1. Een groenblauw netwerk verbindt stad & landschap voor ecosysteemdiensten: waterberging, stedelijke verkoeling, biodiversiteit. Dit netwerk wordt gecomplementeerd door zwakke schakels aan te pakken. Krachten Bundelen Modal shift: minder auto, meer fiets en OV in modal split, maar niet minder mobiliteit minder energie voor bebouwing compact en gestapeld bouwen reduceert energiegebruik maximaal minder mobiliteit hernieuwbare energie zonne-energie op platte daken experimenteerruimte en innovatie experimenteren met geo-thermie, energieopwekking langs en op infrastructuur warmtenetten en andere pilots industrie energie intensieve industrie schakelt over op geothermie of bouwt haar activiteiten binnen afzienbare tijd af energienetwerk en opslag experimenten met CCS en waterstof en ammoniak als energieopslag waterberging klimaatadaptatie in de stad preventie hittestress piek- en seizoensberging ecosysteem diensten 2. Er wordt ingezet op meer groen in de woonomgeving in de vorm van pocketparks, tuinen en ruimte voor eigen- of buurtinitatieven. Die bieden verkoeling en ruimte voor waterberging. Krachten Verdelen mixed use gebieden vergroten nabijheid en reduceren daarmee mobiliteit & vrijwel alle bestemmingen in de regio fietsbaar Gedrag: Smart mobility inzetten om schone mobiliteit te bevorderen en mobiliteit te reduceren Modal shift: minder auto, meer fiets en OV in modal split, maar niet minder mobiliteit groenblauwe aders zorgen voor verkoeling van de stad groenblauwe aders zorgen voor verkoeling van de stad open landschappen inzetten voor ondergrondse energieproductie en opslag (geothermie en CCS, power to gas) minder aantrekkelijke landschappen inzetten voor energieproductie en impuls voor landschappelijke kwaliteit experimenteren met geo-thermie, energieopwekking langs en op infrastructuur warmtenetten en andere pilots energie intensieve industrie stapsgewijs meenemen in transitie naar hernieuwbare energie via restwarmtenetwerken en cascadering (2e, 3e, 4e hands) SMART grid maakt uitwisseling tussen centrale en decentrale energieopwekking mogelijk groen blauwe netwerken zorgen voor waterbergingscapaciteit tijdens pieken en tussen de seizoenen stimuleren ontharden stedelijke tuinen en aanleg groene daken deel waterberging in ruim opgezette woonwijken en tuinen groen blauwe netwerken zorgen voor verkoeling door groen en waternetwerken vanuit het landschap groen blauwe netwerken leveren ecosysteemdiensten vanuit het landschap aan de stad Krachten Verdelen 1. Een groenblauw netwerk verbindt stad & landschap voor ecosysteemdiensten: waterberging, stedelijke verkoeling, biodiversiteit. Dit netwerk wordt gecomplementeerd door zwakke schakels aan te pakken. 2. Door minder compacte bebouwing dan in Krachten Bundelen is er makkelijker ruimte te vinden voor verkoeling en waterberging. vrijwel alle bestemmingen in de regio fietsbaar geschakelde bouw reduceert energiegebruik zonne-energie op platte daken experimenten met CCS en waterstof en ammoniak als energieopslag Gedrag: Smart mobility inzetten om schone mobiliteit te bevorderen en mobiliteit te reduceren

Metropolitaan Debat Op 15 juni vindt in Rotterdam het afsluitende Metropolitaan debat plaats van het MIRTonderzoek bereikbaarheid Rotterdam Den Haag. Wat zijn de belangrijkste resultaten uit het onderzoek en wat betekenen deze voor de regio? Wat vinden we belangrijk om door te geven voor het gevolg? Deze en andere vragen staan centraal in een bijeenkomst met veel ruimte voor ontmoeting en reflectie. 15 JUNI 2017 15.00-18.00 Zet m alvast in uw agenda. Een uitnodiging volgt.