Defensie en Natuur: Ja, Natuurlijk!
Defensie staat voor vrede en veiligheid, in eigen land en daarbuiten. Men denkt dan al snel aan rondvliegende F-16 s en Chinooks, rondrijdende tanks, het opruimen van explosieven en varende marineschepen en onderzeeboten. Achter de eerste beelden die Defensie oproept gaat echter ook een wereld van prachtige natuur schuil. Op de terreinen waar de militairen zich voorbereiden op het uitvoeren van hun taken komen bijzondere natuurwaarden voor. Ze zijn vaak juist het resultaat van het specifieke militaire gebruik en beheer van deze militaire terreinen door Defensie. In deze folder wordt met name stilgestaan bij de militaire schiet- en oefenterreinen. Grondbezit Defensie Het Ministerie van Defensie is met ongeveer 30.000 hectare, ruim 45.000 voetbalvelden, één van de grootste grondbezitters (grondeigenaren) van Nederland. Grofweg tweederde van dit oppervlak is inmiddels beschermd natuurgebied. Beschermd natuurgebied, waar Defensie actief is en blijft. In deze folder leest u hoe Defensie als gebruiker en beheerder met haar militaire oefenterreinen omgaat en hoe dit vaak tot verrassende mogelijkheden voor de flora en fauna (planten en dieren) leidt. Beschermde natuurstatus De meeste militaire oefenterreinen kwamen eind 19e en begin 20e eeuw in eigendom van Defensie. Het ging in die tijd vaak om zogenaamde woeste zandgronden, die over het algemeen niet geschikt waren voor landbouw en waar weinig activiteiten plaatsvonden. Naast de militaire activiteiten gebeurde er verder weinig met deze gebieden, de natuur had hier dus alle ruimte om haar gang te gaan. Het samenspel van de militaire activiteiten en de natuurlijke ontwikkeling heeft in de loop der jaren geleid tot unieke gebieden. Zo uniek dat er nu op veel militaire oefenterreinen, door het blijvend militaire gebruik en het bijbehorend beheer van deze terreinen, bijzondere planten en dieren voorkomen. Dit wordt nog eens bevestigd doordat veel van deze militaire oefenterreinen nu een wettelijk beschermde natuurstatus hebben. Militaire activiteiten Militaire activiteiten op de oefenterreinen lopen uiteen van het graven van schuttersputjes en het opslaan van tentenkampen tot het houden van grootschalige oefeningen met tanks en helikopters. Ook zijn er militaire oefenterreinen waar schietoefeningen gehouden worden. Op deze terreinen zijn schietbanen aanwezig. Al deze activiteiten hebben hun plek en ruimte binnen de oefenterreinen nodig. Om de militaire activiteiten in goede
Zandhagedis op Leusderheide Groenknolorchis op de Joostdourleinkazerne banen te leiden en op elkaar af te stemmen wordt er bij de inrichting (zonering) en door het hanteren van gebruiksregels sturing gegeven aan de activiteiten die plaatsvinden. Bij het opstellen van de gebruiksregels wordt nadrukkelijk rekening gehouden met de aanwezige natuur in de terreinen, zodat de meest waardevolle natuur ontzien wordt. Bijzondere natuur De militaire activiteiten in het landschap hebben in veel gevallen een positieve invloed op de natuurwaarden op het terrein. Onder meer doordat een deel ontoegankelijke veiligheidszone is. Ook het specifieke terreinbeheer dat nodig is op militaire oefenterreinen heeft zijn invloed op de aanwezige natuur. Veel plant- en diersoorten die in Nederland met uitsterven bedreigd worden komen juist, of alleen nog maar, op militaire oefenterreinen voor. Zo komt op het Artillerieschietkamp Oldenbroek op de Veluwe de kleine wrattenbijter, een sprinkhaan, voor en op het Infanterie Schietkamp De Harskamp een grote populatie zeldzaam valkruid. In het gebied waar de doelwitten staan, ligt munitie. Hierdoor is gewoon maaien niet mogelijk en worden deze gebieden om de zoveel jaar platgebrand. Juist deze noodgedwongen vorm van heidebeheer blijkt ideaal voor de genoemde soorten.
Op de Leusderheide treffen we grote populaties zandhagedissen aan. Doordat het terrein is afgesloten voor publiek is er relatief weinig verstoring. Door het rijden met rupsvoertuigen over de zandbanen blijven deze vrij van begroeiing en ontstaan er voortplantingsmogelijkheden. De hagedis legt namelijk juist in het open zand graag zijn eitjes. Andere voorbeelden van soorten die op militaire oefenterreinen voorkomen zijn bijzondere broedvogels als de nachtzwaluw, de boomleeuwerik en de grauwe klauwier. Maar ook bijzondere planten komen voor op militaire oefenterreinen, een mooi voorbeeld hiervan is de jeneverbes. Deze boom komt zelfs tot natuurlijke verjonging op defensieterrein, iets wat weinig meer voorkomt in Nederland. Bijzondere planten zijn verder het heidekartelblad, de kleine schorseneer en diverse orchideesoorten. Ook zoogdieren als de grote populaties edelherten springen in het oog. In (oude) gebouwen en bunkers hebben vele vleermuizen hun plekje gevonden. En in vijvers waar bluswater wordt opgeslagen, komen bijzondere amfibieën voor, als de alpenwatersalamander en de kamsalamander. En wat te denken van de uiterst zeldzame boomkikker, waarvan een gezonde populatie te vinden is op een defensieterrein. En niet te vergeten zijn zeldzame libellensoorten en vlinders, zoals het gentiaanblauwtje en het heideblauwtje. In 2010 is kruikmos, dat al ongeveer 100 jaar niet meer voorkwam in Nederland, teruggevonden op het defensieterrein Het Witterveld bij Assen. In dit gebied laat Defensie runderen grazen. De oude verteerde koeienvlaaien vormen samen met hoogveen de ideale omstandigheden voor deze zeldzame mossoort. Om op vliegvelden aanvaringen met vogels zoveel mogelijk te voorkomen worden graslanden rond de start- en rolbanen van Defensie schraal beheerd. Hierdoor verblijven er alleen nog maar kleinere soorten broedvogels, zoals de veldleeuwerik en geelgors, die gewend raken aan de vliegbewegingen en geen gevaar voor de vliegtuigen vormen. De, vaak grotere soorten, trek- en weidevogels vinden dit type begroeiing niet interessant en blijven weg. Zo leiden militair gebruik en natuurbeheer tot een win-win situatie. De hoge natuurwaarden van de grootste militaire oefenterreinen, hebben erin geresulteerd dat veel van deze terreinen onderdeel uitmaken van de Ecologische Hoofdstructuur van Nederland en zijn aangewezen als Natura 2000-gebied.
Monitoring Om zo goed mogelijk zorg te kunnen dragen voor de natuurwaarden op militaire oefenterreinen is het belangrijk om te weten waar welke plant- en diersoorten voorkomen. Zo kan er niet alleen bij het gebruik maar ook in het kader van beheer en onderhoud, rekening met de bijzondere natuurwaarden worden gehouden. Defensie heeft ecologen in dienst die in kaart brengen welke flora en fauna waar voorkomt. Door met regelmaat te monitoren wordt inzichtelijk hoe de natuur zich ontwikkelt op de militaire oefenterreinen. Op basis van de bevindingen van de ecologen worden gebruiksadviezen verstrekt en aanbevelingen gedaan voor beheer- & onderhoud. Terreinonderhoud en toezicht Het beheer en onderhoud van militaire oefenterreinen richt zich in de eerste plaats op het mogelijk maken van de militaire oefeningen, maar natuur krijgt hierbij uiteraard veel aandacht. De Dienst Vastgoed Defensie (DVD) stelt voor elk van haar terreinen een beheerplan op waarin de militaire gebruiksdoelen worden vastgelegd. Bij het opstellen van de beheerplannen wordt rekening gehouden met de in dat terrein aanwezige natuur- en cultuurhistorische waarden. In de praktijk blijkt dat ontwikkeling van heide, bossen, zandverstuivingen en schrale graslanden prima samengaan met het terrein geschikt houden voor de militaire oefeningen. Het militaire gebruik is gebonden aan regels die zijn weergegeven op zogeheten standaard oefenkaarten. Zo is het voor de militair in het veld duidelijk dat op bepaalde delen van het terrein een bepaalde oefening niet uitgevoerd mag worden, omdat hier bijvoorbeeld hoge natuurwaarden voorkomen. Deze kaarten gaan mee op oefening en daarnaast zien terreinopzichters toe op de naleving van de regels. Recreëren op militaire oefenterreinen Iedereen is welkom om de aanwezige bijzondere natuur op de militaire oefenterreinen te komen ontdekken. Veel militaire oefenterreinen zijn namelijk opengesteld voor recreatief medegebruik. Natuurvriendelijke vormen van recreatie, zoals wandelen en fietsen krijgen daarbij de voorkeur. U herkent militaire oefenterreinen aan de toegangsborden, waarop ook de toegangsregels vermeld staan.
Toezicht op het recreatief gebruik gebeurt in overleg met de terreinbeheerders van de Dienst Vastgoed Defensie. Vanaf 2011 zijn er op een aantal grote defensieterreinen beheerders aanwezig met de BOA-status (Bijzonder Opsporings Ambtenaar) die bevoegd zijn om in te grijpen bij een eventuele overtreding van de toegangsregels. Voor meer informatie kunt u terecht op de internetsite van de Rijksoverheid: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/krijgsmacht/natuurbeleid-schiet--en-oefenterreinen/ natuurgebieden-defensie Vragen kunt u e-mailen naar: dvdcommunicatie.cd.dvd.cdc@mindef.nl Foto cover: Kleine wrattenbijter op ASK Oldebroek Foto achterzijde: Valkruid op het Infanterieschietkamp Harskamp