BELGIË Consumentenbescherming - Inleiden van een rechtsvordering tot collectief herstel De wet van 28 maart 2014 die een titel 2 De rechtsvordering tot collectief herstel invoegt in het boek XVII van het Wetboek van economisch recht introduceert in het Belgisch recht, zoals reeds het geval was in het merendeel van de Angelsaksische landen en meerdere landen van Europa, de mogelijkheid tot het instellen van een rechtsvordering tot collectief herstel. Deze wet trad op 1 september 2014 in werking. De vordering kan slechts ingesteld worden indien de gemeenschappelijke oorzaak van de collectieve schade zich heeft voorgedaan na deze datum. Deze nieuwe vordering vult de beschermingsmaatregelen van consumenten aan. De stakingsvordering stond de Minister en een consumentenvereniging reeds toe tussen te komen om de belangen van de consumenten te beschermen. Een dergelijke vordering is evenwel slechts beperkt tot een bevel een einde te stellen aan de inbreuken, eventueel vergezeld van een publicatiemaatregel. De consumenten die meenden schade te hebben geleden, konden enkel een schadeloosstelling bekomen door individueel een vordering tot schadevergoeding of tot terugbetaling van de betaalde sommen in te stellen. Dit was echter de uitzondering en bracht geen grote risico s voor de onderneming met zich mee. De rechtsvordering tot collectief herstel brengt hierin verandering. WELKE ZIJN DE MATERIES VOOR EEN RECHTSVORDERING TOT COLLECTIEF HERSTEL? De rechtsvordering tot collectief herstel staat toe een procedure op te starten die gericht is op de herstelling van een collectieve schade, geleden door de leden van een groep van consumenten. Het ingeroepen motief dient haar oorzaak te vinden in een, zelfs mogelijke, contractuele tekortkoming of schending van de Europese regelgeving of van de wetten opgesomd in artikel XVII.37 van het Wetboek van economisch recht of haar uitvoeringsbesluiten. Deze opsomming bevat niet minder dan eenendertig verwijzingen naar verschillende wetten, Europese verordeningen en boeken van het Wetboek van economisch recht die ongeveer alle materies behandelen die raken aan de belangen van de consumenten. Zo kan onder meer gewezen worden op de regelgeving omtrent: - economische mededinging (kartel, misbruik van machtspositie, etc.); - marktpraktijken en consumentenbescherming; 1 / 5
- betalings- en kredietdiensten; - kwaliteit van producten en diensten; - intellectuele eigendom; - geneesmiddelen; - de bescherming van consumenten inzake voedingsmiddelen en andere producten; - bescherming van de persoonlijke levenssfeer en van persoonsgegevens; - ambulante- en kermisactiviteiten; - contracten tot reisorganisatie; - diverse vervoersovereenkomsten; - landverzekeringsovereenkomsten; - de organisatie van de gas- of elektriciteitsmarkt; - elektronische communicatie of de bescherming van de consumenten met betrekking tot omroepdistributiediensten. WIE KAN DE GROEP VAN CONSUMENTEN VERTEGENWOORDIGEN? De betrokken consumenten zijn geen afzonderlijke partijen bij de procedure, maar komen tussen als een groep van consumenten bijgestaan door één unieke persoon die optreedt als vertegenwoordiger. De wet preciseert wie in deze hoedanigheid mag optreden. Het betreft: (1) een vereniging ter verdediging van de consumentenbelangen die rechtspersoonlijkheid bezit en voor zover zij in de Raad voor het Verbruik vertegenwoordigd is of door de minister erkend is; (2) een vereniging met rechtspersoonlijkheid die door de minister erkend is, waarvan het maatschappelijk doel in rechtstreeks verband staat met de collectieve schade die door de groep is geleden en die niet op een duurzame wijze een economisch doel nastreeft; en (3) een federale Ombudsman van de de Consumentenombudsdienst, die bij wet van 4 april 2014 gecreëerd werd, maar die slechts kan optreden in de onderhandelingsfase. DE NEERLEGGING VAN EEN VERZOEKSCHRIFT EN HET DUBBELE OPTIESYSTEEM De vordering tot collectief herstel wordt ingeleid door neerlegging van een verzoekschrift bij de griffie van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel. De rechter spreekt zich binnen de twee maanden volgend op deze neerlegging uit over de ontvankelijkheid. Hij gaat na of het beroep op een dergelijke vordering meer doelmatig lijkt dan een rechtsvordering van gemeen recht en bepaalt het toepasselijke optiesysteem, alsook de termijn en modaliteiten voor uitoefening van het keuzerecht. Er bestaan immers twee systemen: enerzijds een optiesysteem met inclusie ( opt-in ), waarvan slechts die consumenten deel uitmaken die hun wil hiertoe hebben geuit en, anderzijds, het optiesysteem met exclusie, waarin alle consumenten die benadeeld werden door collectieve schade lid zijn van de groep, behoudens zij die hun wil geuit hebben geen deel te willen uitmaken van de groep ( opt-out ). Indien de rechtsvordering het herstel van lichamelijke of morele collectieve schade betreft, is enkel het optiesysteem met inclusie toepasbaar. Dit geldt onverkort ten aanzien van consumenten die hun woonplaats in het buitenland hebben voor dewelke de keuze van exclusie onontvankelijk is. 2 / 5
De ontvankelijksheidsbeslissing wordt in het Belgisch Staatsblad gepubliceerd en op de website van de FOD Economie. De rechter stelt de termijn vast waarbinnen de consumenten hun keuzerecht kunnen uitoefenen. Deze termijn mag niet korter zijn dan dertig dagen en niet langer dan drie maanden, te rekenen vanaf de dag van bekendmaking van de ontvankelijkheidsbeslissing. DE ONDERHANDELINGSFASE (VERPLICHT) Na het verstrijken van de optietermijn start een verplichte onderhandelingsfase van drie tot zes maanden, gedurende dewelke de groepsvertegenwoordiger en de door de vordering geviseerde onderneming een akkoord over het herstel van de collectieve schade onderhandelen. Op gezamenlijk verzoek van de partijen of op zijn eigen initiatief, doch wel met hun akkoord, kan de rechter een erkend bemiddelaar aanstellen om de partijen bij te staan bij de onderhandelingen. Indien deze onderhandelingen een akkoord opleveren, kan dit ter homologatie aan de rechter worden voorgelegd. De rechter zal het niet homologeren indien het elementen bevat die kennelijk onredelijk zijn. De homologatie van een dergelijk akkoord tot collectief herstel houdt geen erkenning in van de aansprakelijkheid van de onderneming. De homologatiebeschikking verbindt alle leden van een groep, op uitzondering van de consument die zou aantonen niet redelijkerwijs kennis te kunnen hebben genomen van de ontvankelijkheidsbeslissing binnen de door de rechter vastgestelde termijn. De homologatiebeschikking wordt in het Belgisch Staatsblad en op de website van de FOD Economie met de tekst van het akkoord bekend gemaakt. DE FASE TEN GRONDE EN HET VONNIS Indien de partijen geen akkoord bereikt hebben binnen de vastgestelde termijn of indien dit niet door de rechter gehomologeerd werd, gaat de fase ten gronde verder. De rechter kan daarbij besluiten tot een verplichting tot collectief herstel. Zijn beslissing zal een gedetailleerde beschrijving dienen te bevatten van de collectieve schade, de beschrijving van de groep, de modaliteiten en het bedrag van het herstel. De rechter kiest ofwel voor een globaal vergoedingsbedrag ofwel voor een geïndividualiseerd bedrag, te betalen aan elke consument die zich aanmeldt. De beslissing van de rechter wordt in het Belgische Staatsblad en op de website van de FOD Economie bekend gemaakt. De beslissing van de rechter over de grond bindt alle groepsleden, met uitzondering van de consument die, hoewel hij deel uitmaakt van de groep, zou aantonen redelijkerwijs geen kennis te kunnen hebben genomen van de ontvankelijkheidsbeslissing gedurende de daarin voorziene termijn. EEN SCHADEAFWISSELAAR VOOR DE UITVOERING VAN HET AKKOORD OF DE BESLISSING Uit een lijst opgesteld door de rechtbank duidt de rechter een schadeafwikkelaar aan. Deze schadeafwikkelaar verzekert de correcte uitvoering van het gehomologeerde akkoord of van de beslissing ten gronde. Hij stelt een voorlopige lijst op van de leden van de groep die herstel wensen te bekomen. 3 / 5
De groepsvertegenwoordiger en de onderneming kunnen de opneming of uitsluiting van een groepslid op de voorlopige lijst betwisten. Het is in dit opzicht nodig te verduidelijken dat een consument die zich burgerlijke partij gesteld heeft voor een strafrechtelijke rechtbank, evenwel geen beroep kan doen op een rechtsvordering tot collectief herstel. De rechter roept vervolgens de schadeafwikkelaar, de onderneming, de groepsvertegenwoordiger en de leden van de groep wiens inschrijving op de voorlopige lijst betwist worden samen, ten einde een uitspraak te doen over de definitieve lijst. De rechter blijft gevat tot het herstel krachtens het gehomologeerde akkoord of de beslissing ten gronde integraal is uitgevoerd voor alle groepsleden die voorkomen op de definitieve lijst. Wanneer het akkoord of de beslissing volledig is uitgevoerd, maakt de schadeafwikkelaar een eindverslag over aan de rechter die een beslissing neemt over de definitieve afsluiting van de rechtsvordering. WAT ZIJN DE RISICO S VOOR DE ONDERNEMINGEN? Onder verwijzing naar het Angelsaksische voorbeeld, waar de vordering tot collectief herstel (class action) een vaak voorkomende praktijk is, kan geen enkele onderneming het risico minimaliseren om de last van een schadeloosstelling te moeten dragen ten aanzien van een groep van consumenten die schade leden door praktijken in strijd met de wetten die hen beschermen. Zo kan bijvoorbeeld gewezen worden op de verplichting tot geheel of gedeeltelijke terugbetaling aan alle abonnees van energievoorzienings- of elektronische communicatiediensten van het abonnement dat in strijd met de wetten die deze materies regelen werd afgesloten, of tot terugbetaling van de aankoopprijs van de verkregen goederen of geleverde diensten naar aanleiding van een praktijk die als oneerlijk, bedrieglijk of agressief wordt beschouwd. De Belgische wetgever is echter voorzichtig geweest. Niet alleen zouden de opeenvolgende fases van de procedure bepaalde garanties voor de ondernemingen moeten bieden wat betreft de realiteit van de groep van consumenten die schade lijden en wat betreft de ernst van het orgaan dat hen vertegenwoordigd en van de ingeroepen grieven, bovendien is er geen enkel bijzonder financieringsmechanisme voor deze procedure voorzien, zodat de volledige financiële last op de instantie die de consumenten vertegenwoordigt terecht komt. We herinneren er bovendien aan dat een pact de quota litis, dat erin bestaat om de honoraria in functie van het behaalde resultaat vast te leggen, verboden is bij elke procedure. Rekening houdend met de financiële risico's die verbonden zijn aan deze complexe procedure, kan men aannemen dat slechts een instantie die de consumentenbelangen verdedigt en die voldoende financieel draagkrachtig is, in deze collectieve rechtsvordering zal stappen en dit met de behoedzaamheid die hierbij past. Uit voorzorg zou zij voorafgaandelijk door de stakingsrechter een tekortkoming kunnen laten vaststellen, alvorens een procedure tot collectief herstel in te leiden, tijdens dewelke het de rechter enkel nog zal toekomen om het te betalen bedrag en de verdeling tussen de leden van de groep van consumenten die schade hebben geleden te bepalen. Laurent de Brouwer Grégory Sorreaux 4 / 5
Advocaten Avocats Lawyers Avenue Louise 149 (box 20) 1050 Brussels Belgium www.simontbraun.eu Tel: +32 (0)2 533 17 52 ; +32 (0)2 533 17 19 Fax: +32 (0)2 543 70 80 Email : Laurent.debrouwer@simontbraun.eu ; gregory.sorreaux@simontbraun.eu Recommended by Chambers and Partners and the Legal 500 5 / 5