SURREËLE WERELDEN Grafisch Ontwerp: Lesley Moore T/M 9 JUNI 2014 CENTRAAL MUSEUM Centraal Museum, Utrecht centraalmuseum.nl
ONTDEK SURREËLE WERELDEN ZO GEBRUIK JE DE KIJKWIJZER In de tentoonstelling Surreële Werelden sta je oog in oog met surrealistische kunstwerken. Maar wat is het surrealisme eigenlijk en hoe ziet surrealistische kunst eruit? Met deze kijkwijzer bij de hand kom je er in de tentoonstelling alles over te weten! De kijkwijzer bestaat uit drie delen. In het eerste deel (intro) kom je erachter wat het surrealisme is. In deel twee (verdieping) ga je de diepte in! Je ontdekt meer over surrealistische kunstenaars en de kunstwerken die zij hebben gemaakt. In het laatste deel (verwerking) staan opdrachten die je op school of thuis kunt doen, waarbij je aan de slag gaat met wat je in de tentoonstelling gezien en geleerd hebt. Klaar om in de wereld van het surrealisme te stappen? Volg de bordjes naar EXPO 10, waar de tentoonstelling begint. Frank Halmans, Logeerbedden, 1998. Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 2 van 11
PLATTEGROND INTRO Onderstaande plattegrond geeft de route aan door de tentoonstelling. SURREALISME, WAT IS DAT EIGENLIJK? 1 1. Deze tentoonstelling gaat over het surrealisme, een stroming in de kunst. Waar moet jij aan denken bij het woord surrealisme? Wanneer is iets surrealistisch? 2 3 Bovenkamer 4 5 Kabinetten Kabinetten Ongeveer 90 jaar geleden waren er een aantal kunstenaars die niet langer meer de gewone werkelijkheid wilden schilderen. In plaats daarvan lieten ze hun fantasie de vrije loop gaan. Ze probeerden kunst te maken vanuit hun onderbewustzijn. Het onderbewustzijn is de plek in je hersenen waar je dromen, verlangens en emoties zich bevinden. Deze wilden ze dan ook als inspiratiebron gebruiken in plaats van de rede en het denken. Omdat deze kunstenaars niet langer meer de gewone werkelijkheid schilderden, maar hun dromen en onderbewuste gevoelens probeerden te verbeelden, veranderden hun kunstwerken. De realiteit werd een vreemde nieuwe werkelijkheid, een surrealiteit. Daarom noemen we deze kunstenaars surrealisten. 2. Zoek in de eerste zaal naar een kunstwerk dat je het meest surrealistisch vindt en een kunstwerk dat je het meest op de gewone werkelijkheid vindt lijken. Schrijf hieronder de kunstenaars en de titels van de kunstwerken op. Waarom heb je juist deze twee kunstwerken gekozen? 6 7 8 Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 3 van 11
Alle surrealistische kunstenaars probeerden een manier te vinden om de dromen en emoties uit hun onderbewustzijn te verbeelden in hun kunstwerken. Maar niet alle surrealistische kunstenaars deden dat op dezelfde manier. Grofweg zou je een verdeling kunnen maken in twee verschillende manieren waarop de surrealistische kunstenaars hun werk maakten. Werkwijze 1: Kunstenaars proberen zo precies mogelijk droombeelden te schilderen of te tekenen. Werkwijze 2: Kunstenaars beginnen spontaan met tekenen of schilderen zonder dat ze van tevoren weten hoe het kunstwerk er uiteindelijk uit komt te zien. Werkwijze 1: J.H. Moesman, Grens, 1950. 3a. Kun jij in de eerste drie zalen een voorbeeld van beide werkwijzen vinden? Schrijf hieronder de kunstenaars en de titels van de kunstwerken op: 3b. Wat voor verschillen zie je in deze twee werken? Tip: Kijk goed naar het onderwerp en de titel van het schilderij, de kleuren en vormen en de manier waarop de kunstenaar zijn kwast gebruikt. Schildert hij bijvoorbeeld netjes of slordig, met korte of lange verfstreken, is de verf heel dun of juist dik opgebracht? Werkwijze 2: Kristians Tonny, Surrealistisch landschap, 1927. Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 4 van 11
VERDIEPING SURREALISME IN UTRECHT De belangrijkste Utrechtse surrealist was Johannes (Jopie) Moesman. Voor Moesman betekende het surrealisme vooral vrijheid. Nu kan ik eindelijk doen wat ik wil zei hij, toen hij het werk van de surrealistische kunstenaars in Parijs zag. Moesman schilderde dan ook alleen maar wat hij zelf interessant vond en trok zich van niemand iets aan! Hij gebruikte in zijn kunstwerken vaak verschillende niet bij elkaar passende beelden uit de werkelijkheid. Vaak verzon hij er dan zelf nieuwe beelden bij waardoor het schilderij nog surrealistischer werd. Tip: Wil je weten wat Moesman zo bijzonder vond aan het Franse surrealisme? Loop dan naar zaal 2. Daar kun je een aantal kunstwerken zien van beroemde surrealisten zoals Max Ernst en Man Ray. 4a. Ga in de eerste zaal op zoek naar een schilderij van Johannes Moesman. Schrijf de titel op van het werk dat je gekozen hebt. 4b. Welke voorwerpen in dit schilderij herken je uit de werkelijkheid? Wat heeft hij er zelf bij verzonnen denk je? Fedde Weidema, Stranding, 1945. Kijk goed naar wat je op het schilderij ziet. Vind je de titel passen bij het kunstwerk? Leg uit waarom. 5a. Loop in de eerste zaal naar het schilderij Stranding van Fedde Weidema. 4c. Vind je dit schilderij surrealistisch of niet? Leg uit waarom je dat vindt. 5b. Als jij een titel zou mogen bedenken voor dit kunstwerk, welke titel zou dit dan zijn? Veel surrealistische kunstenaars, zoals Weidema, maar ook Moesman, gaven hun kunstwerken vaak raadselachtige titels mee die niet echt lijken te passen bij het kunstwerk. Zo wordt het schilderij nog surrealistischer! Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 5 van 11
INVLOED VAN HET SURREALISME NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Na de tweede wereldoorlog raakte een groep kunstenaars opnieuw geïnspireerd door de surrealisten. Net als deze kunstenaars wilden ook zij het onderbewustzijn tot uiting laten komen in hun kunstwerken. Samen richtten deze kunstenaars de Cobra groep op. De Nederlandse Karel Appel hoorde ook bij deze groep. Sommige mensen vinden dat de schilderijen van Appel een beetje op kindertekeningen lijken. En dat kan kloppen, want Appel was geïnspireerd door de kunst van kinderen! Loop door naar de derde zaal. Ga hier op zoek naar een kunstwerk van Karel Appel. De Cobra groep is door zes West-Europese kunstenaars en dichters opgericht. In de naam COBRA zitten de eerste letters van de steden waar de kunstenaars vandaan komen: COpenhagen, BRussel en Amsterdam Loop naar het kunstwerk gekooide werelden van Eugène Brands dat ook in deze zaal hangt. Deze kunstenaar was korte tijd lid van de Cobra groep. 6a. Welk kunstwerk heb je gekozen? Schrijf de titel van het werk op. 7a. Kijk goed naar het werk en probeer zo veel mogelijk dingen op te noemen die je ziet in het kunstwerk. 6b. Hoe kun je aan het kunstwerk zien dat Appel geïnspireerd werd door kindertekeningen? Tip: Kijk goed naar het onderwerp van het schilderij, de kleuren en vormen en de manier waarop Appel zijn kwast gebruikt. Schildert hij bijvoorbeeld netjes of slordig, met korte of lange verfstreken, is de verf heel dun of juist dik opgebracht? 7b. Waar zou dit kunstwerk over gaan denk jij? Verzin je eigen verhaal bij dit kunstwerk. Probeer daarbij de dingen die je bij vraag 7a hebt opgeschreven te betrekken. Eugène Brands, Gekooide werelden, 1946. Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 6 van 11
DE BOVENKAMER Ga rechts in deze zaal de trap op naar boven. Nu sta je in de bovenkamer, waar tekeningen te zien zijn van Paul Klemann. Klemann is een Nederlandse kunstenaar die tekeningen maakt van zijn dromen. Direct nadat hij wakker is maakt hij snel een aantal tekeningen, voordat hij vergeten is waarover hij gedroomd heeft. In de film legt hij uit waarom hij kunstwerken van zijn dromen maakt en hoe hij dit doet. 8. Bekijk de film waarin Paul Klemann vertelt over zijn droomtekeningen. Beantwoord de volgende vraag. Waarom gebruikt Klemann zijn dromen als onderwerp van zijn kunstwerken en niet de gewone werkelijkheid om hem heen? Paul Klemann, Twee elkaar begroetende zeeppompjes, 1993. KRISTIANS TONNY Loop naar de ruimte onder de entresol. Hier zijn kunstwerken te zien van Kristians Tonny. Tonny was een Nederlandse surrealist, die vooral onder de Franse surrealistische kunstenaars erg bekend was. Hij kon ontzettend goed tekenen en daar specialiseerde hij zich dan ook in. In Parijs maakte hij kennis met het blind tekenen. Om de fantasie echt de vrije loop te laten gaan gebruikten de surrealistische kunstenaars manieren om niet te kunnen zien wat ze aan het maken waren. Ze deden bijvoorbeeld hun ogen dicht terwijl ze bezig waren met tekenen. Of ze gebruikten een vel papier dat bestreken was met een verfstof die afdrukken naliet als je er met je pen of kwast op kraste. Zo kon je niet zien wat je aan het tekenen was, vandaar de naam blind tekenen. Doen! Wij gaan net als Kristians Tonny blind tekenen! Doe je ogen dicht en maak met je potlood een tekening in onderstaand vlak. Probeer niet te veel na te denken over wat je gaat tekenen, maar maak de tekening vanuit je onderbewustzijn. Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 7 van 11
9a. Is het moeilijker of makkelijker om met je ogen dicht een tekening te maken? Leg uit waarom. 9b. Hielp het tekenen met je ogen dicht om beter je fantasie te gebruiken? Leg uit waarom. KABINETTEN Loop naar de volgende ruimte waar de zaal opgedeeld is in een aantal kabinetten. Elk kabinet heeft een eigen thema. Dit zijn thema s die vaak terugkomen in de werken van surrealistische kunstenaars. Het kabinet Breinreis is een heel bijzondere ruimte. Daar kun je namelijk een reis door je eigen hersenen maken. Maak het jezelf gemakkelijk in de stoel en ontdek hoe je eigen brein je voor de gek kan houden! Bekomen van je breinreis? Loop dan naar het kabinet Haar. Bekijk de foto s van Voebe De Gruyter. Er zijn niet alleen surrealistische schilders maar ook surrealistische fotografen. Soms is het iets heel gewoons dat zij fotograferen. Het is dan de manier waarop ze het fotograferen waardoor het surrealistisch wordt. Ze maken bijvoorbeeld vreemde schaduwen of houden hun camera ondersteboven terwijl ze een foto maken! Doen! Probeer met je smartphone een surrealistische foto te maken in de tentoonstelling of op school. Tip: gebruik je eigen lichaam, het licht en de schaduw in de tentoonstelling en de omgeving waar je de foto maakt. 10a. Kun je zien wat De Gruyter heeft gefotografeerd? 10b. Is de foto in scène gezet of heeft ze gewoon gefotografeerd wat ze zag? Waarom denk je dat? Loop naar het kabinet La Retour du Chapeau. Marijke van Warmerdam is geen surrealistische kunstenaar. Toch is dit werk te zien in deze surrealistische tentoonstelling. Kun jij erachter komen waarom? 11. Kijk goed naar de film en schrijf op wat jij hier surrealistisch aan vindt. Loop naar het kabinet Hoofden Onthoofden. In dit kabinet zie je schilderijen en foto s waarin kunstenaars op een surrealistische manier hoofden hebben afgebeeld. Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 8 van 11
Doen! Laat je inspireren door deze kunstenaars! Zoek een klasgenoot op en teken met potlood een surrealistisch portret van elkaar. Denk goed na over de manier waarop je het hoofd van je klasgenoot surrealistisch kunt maken. Gebruik de kunstwerken in deze zaal eventueel als inspiratiebron. J.H. Moesman, Portret L.v. G., 1933. WERKPLAATS In deze werkplaats kun je zelf aan de slag met verschillende methodes die de surrealisten gebruikten bij het maken van hun kunstwerken. We hebben al gezien dat Kristians Tonny blind ging tekenen om zijn fantasie helemaal de vrije loop te kunnen laten gaan. Een soortgelijke techniek is het automatisch tekenen, dat je terug vindt in deze zaal. Maar de surrealistische kunstenaars gebruikten ook andere methodes. Ze maakten bijvoorbeeld collages. Dat is een kunstvorm waarbij uitgescheurde of uitgeknipte stukken papier op een stevige ondergrond worden geplakt. De surrealisten gebruikten hiervoor plaatjes of tekst uit tijdschriften, maar ook stukjes van foto s en tekeningen. Van alle verschillende stukjes maakten ze uiteindelijk een nieuw kunstwerk. De surrealisten bedachten ook een spel waarmee ze hun fantasie de vrije loop konden laten gaan. Dit noemden ze Cadavre Exquis. Bij dit spel wordt door een paar kunstenaars samen één tekening gemaakt. Een vel papier wordt in vier delen gevouwen en elke kunstenaar maakt op één stuk van het papier een gedeelte van de tekening. Vervolgens vouwt hij dit dicht en dan kan de volgende verder tekenen. Dit gaat zo door totdat iedereen een gedeelte heeft getekend en het werk af is. Op deze manier weet je niet wat degene voor je heeft getekend en zie je dus ook pas wat het geworden is als iedereen zijn stukje van de tekening afgemaakt heeft. Hier kun je zelf de verschillende surrealistische werkmethodes uitproberen! Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 9 van 11
KABINETTEN In de volgende zaal zijn nog meer kabinetten te vinden. Ga naar het kabinet Familie. Frank Halmans heeft families gemaakt van dezelfde soort voorwerpen. Zo passen alle kleine kinderbedjes in het grote moeder en vader bed. Maar hoe zit het met de klokken? 12. Welke klok of klokken denk jij dat papa en/of mama voor moeten stellen? Welke klok of klokken zijn de kinderen? Leg je keuze uit. Vind je dit een leuk werk? Kijk dan onder het kopje verwerking. Daar staat een opdracht die hoort bij dit werk en die je kunt doen als je uit het museum komt. Ga naar het kabinet Ogen en Oren. 13. Wat voor verschillende manieren gebruiken de kunstenaars om de ogen en oren in hun kunstwerken surrealistisch te maken? Tip: Kijk goed naar de materialen en vormen die de kunstenaars gebruiken en of ze misschien dingen weglaten of erbij verzinnen in hun kunstwerk. PIPILOTTI RIST In deze zaal is het werk Expecting (verwachten) van de kunstenares Pipilotti Rist te zien. Rist maakt videowerken en installaties waarin ze videobeelden combineert met geluiden of muziek en soms ook geur. Ze wil namelijk dat je al je zintuigen gebruikt om haar werk te ervaren en te beleven. 14a. Sluit je ogen en snuif de geur goed op. Luister naar de muziek. Wat voor gevoelens roepen de muziek en de geur bij je op? Blij, boos, verdrietig, gelukkig of...? Schrijf je eigen gevoel op. 14b. Doe nu je ogen weer open en kijk naar de beelden. Vindt je deze beelden passen bij de geur en de muziek? Leg uit waarom wel of niet. Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 10 van 11
VERWERKING Gefeliciteerd! Met het maken van deze kijkwijzer ben je nu een expert op het gebied van surrealistische kunst. Maar misschien heb je nog niet genoeg van al die gekke surrealisten? Dan kunnen onderstaande opdrachten uitkomst bieden. Deze opdrachten kun je zelfstandig of in een groep doen, op school of thuis. Je kunt ook overleggen met je docent wat een leuke opdracht is om met al je klasgenoten te doen. Denk nog even terug aan de wekkers van Frank Halmans. De achterkanten van deze wekkers leken op zielig kijkende gezichten. Dit kwam door de mechaniek aan de achterkant van de klokken. Ga op de weg van het museum terug naar school/thuis of op school zelf op zoek naar gezichten! Maak met je smartphone foto s van alles om je heen waar jij een gezicht in herkent. Frank Halmans, Sad Machines, 2007. Veel kunstenaars in deze tentoonstelling lieten zich bij het maken van hun werk inspireren door dromen. Laten we het nu eens andersom doen. Kies je favoriete kunstwerk uit de tentoonstelling. Zoek via de website van het museum http://centraalmuseum.nl/ontdekken/ of via https://www.google.nl/ een afbeelding van het kunstwerk op. Verzin een droom die bij dit kunstwerk past. Let op: voor deze verwerkingsopdracht moet je wel alvast een favoriet kunstwerk hebben uitgekozen in de tentoonstelling en daar de titel en kunstenaar van hebben genoteerd! Wat heb jij vannacht gedroomd? Met de hele klas schrijven jullie je dromen op een blaadje. Hussel ze door elkaar en pak een blaadje uit de stapel. Maak een tekening bij de droom van je klasgenoot. COLOFON Kijkwijzer voortgezet onderwijs bij de tentoonstelling Surreële Werelden, 15 februari t/m 9 juni 2014 Uitgave: Centraal Museum Utrecht, www.centraalmuseum.nl Tekst: Harma van Uffelen, Educatie en Interpretatie Ontwerp: Lesley Moore, Amsterdam Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 11 van 11