DE LEIDSE MONUMENTEN De veranderingen in het stadsbeeld gedurende de jaren 1964 t/m 1966. 28e vervolg C. J. Bardet In verband met de uitvoering van het saneringsplan is men in de gemeente Leiden doorgegaan met de sloop van de panden die voor het plan moeten verdwijnen. In het stadsbeeld zijn enige grote gaten gebroken. Bij de Garenmarkt en het Korte Levendaal is een terrein vrijgekomen dat als parkeerterrein dienst doet. De doorbraak van de Hooigracht naar het Levendaal is vrijwel klaar. Ook op het Pieterskerkhof is een groot gat ontstaan door het slopen van een schoolgebouw. Doordat het slopen zoveel sneller gaat dan het uitvoeren van de aansluitende werkzaamheden is de angst alom groot, dat de aanblik van de geschonden punten het stadsbeeld nog vele jaren zal beheersen. Zo is dit in zekere mate ook het geval met de nog niet afgewerkte, maar reeds enige jaren geleden dichtgegooide Langegracht. In de afgelopen jaren kwamen twee belangrijke brzqgen gereed. De brug bij de Steenschuur naar het gedempte Korte Levendaal werd verbreed. Een grote aanwinst kunnen we de vernieuwde St. Jeroensbrug over de Vliet in het Rapenburg noemen. De twee oude stenen met opschrift werden herplaatst, en de stalen plaatligger werd vervangen door een boog zoals op afbeelding no. 24 is waar te nemen. Hiermee is het oude stadsbeeld op deze plaats weer in ere hersteld. In het artikel van ir. Vos en de heer Rodenburg (L. Jaarb. 1966 blz. 51) is uitvoerig melding gemaakt van enige, voor Leiden zo belangrijke, opgravingen. Tijdens de herbouw van het afgebrande pand van V. en D. aan de Herengracht werd bij de Groenesteeg de fundering gevonden van een vestingtoren. Deze toren maakte deel uit van de bemuring van het Hoogeland. Dit was de eerste stadsuitbreiding omstreeks het jaar 1300. De restauratie van de Bzucht die aanvankelijk zeer voorspoedig verliep, moest in verband met onvoldoende financiële middelen worden gestopt. De helft van de muur is gereed gekomen. Mede door de gedeeltelijke ont- 207
graving van het binnenterrein is het resultaat zeer verrassend. Het is van het grootste belang dat deze restauratie op korte termijn wordt doorgezet, daar anders waardevolle gegevens verloren zullen gaan. De restauratie van de Hoogla+zdse Kerk gaat in een gestaag tempo door. Niet alleen dar van de koor- en transeptmuren weer een groot deel uit de steigers is gekomen, thans is ook de steiger in het koor gesloopt. Hierdoor is in dit deel van de kerk ook het resultaat van de inwendige restauratie al waar te nemen. Het Elirabethshof aan de Oude Vest is lange tijd door sloop bedreigd. Na aankoop van het hof door de Stichting van R.K. Bejaardenzorg is thans met de restauratie begonnen. Er werden hierbij enkele belangrijke vondsten gedaan die, zoals vaak bij restauraties, een zekere aanpassing van de plannen noodzakelijk maken. Het door vele restauraties wel zwaar verminkte Rz@landshz& aan de Breestraat werd gedeeltelijk gerestaureerd. Het pannen dak is door de oorspronkelijke leibedekking vervangen. Het herstel van de voorgevel moet nog blijven wachten. Met de financiering van de restauraties gaat het, evenals elders in den lande, zeer slecht. Ondanks dat is het verheugend te constateren dat in de afgelopen periode enige goede resultaten bereikt zijn. Zo werd aan de Steenschuur de voormalige pastorie ealz de R.K.kerR van de H. Lodew+ gedeeltelijk verbouwd en gerestaureerd, waarbij twee stucplafonds behouden konden blijven. Het pand zal als bibliotheek in gebruik genomen worden. Het voor het stadsbeeld zo belangrijke hoekpand Hoogstraat- Nieuwe Rijn kreeg een goede opknapbeurt. In de ramen werd een passende roedeverdeling aangebracht. Op de vernieuwde goot werd het historische opschrift weer aangebracht. Het pand Aalmarkt 19, in gebruik als dependance van hotel Klein Minerva, werd gerestaureerd. De verminkte rechterzijde kon weer in de oorspronkelijke vorm worden teruggebracht. Graag maken wij hier melding van de restauratie van de panden Ozcde Rijn 186, Gerecht 4 en OzAe Rijta 112, en van de gedeeltelijke aanpassing van het pand Rapenburg 125. De 17- eeuwse trapgevel van het pand Lange Mare 72 werd herbouwd. Ook het pand Breestraut!9> werd opgeknapt. Van het pandje Rapenburg 94, dat door de eigenaar inwendig reeds belangrijk was opgeknapt, is nu ook de voorgevel hersteld. De ramen kregen een meer passende roedeverdeling en de voordeur werd verbeterd. Boven de voordeur werd een nieuw snijraam geplaatst. Het pand Hogewoerd 87 werd vrijwel geheel gesloopt en vervolgens vernieuwd. De voorgeve kon echter behouden bhjven en werd aanzienlijk opgeknapt. Dit waren verschillende voorbeelden van particuliere initiatieven tot restauratie die voor het herstel van het stadsbeeld onmisbaar zijn. Hiernaast kunnen we melding maken van een geheel andere benadering van het Leidse monumentenbezit. 208
Het betreft hier het werk van de Stichting Stzcdestenhuisvestilzg Leiden. Deze Stichting heeft in de afgelopen jaren op grote schaal veelal bedreigde Leidse monumenten aangekocht. Een groot aantal is inmiddels geheel of gedeeltelijk gerestaureerd en in gebruik genomen. In het verslag over 1963 (L. Jaarb. 1964 blz. 158) werd reeds melding gemaakt van de restauratie van het pand Papengracht 8. Deze is gereed gekomen. Ook de aangekondigde herbouw van het pand Oude Singel 52 is voltooid. In verband met de slechte toestand van het buurpand ZUO. 50 werd ook dit pand door de Stichting aangekocht. Ook hiervan werd de voorgevel herbouwd. Op dezelfde Singel kocht de Stichting Studentenhuisvesting de panden 68, 66 en 68. Alleen het pand no. 66 is nog niet klaar. Als ook dit pand zich na restauratie weer in de grachtwand zal voegen, mag hier met recht van een waar stuk stadsherstel gesproken worden. Van het pand Rapenburg 12 werd de zijgevel aan de Langebrug reeds verbeterd. De voorgevels van dit pand èn van Rapenbgrg 14 werden aangepast. In de ramen is een passende roedeverdeling aangebracht, waardoor de gevels hun oorspronkehjke schaal hebben herkregen. Het pand Rapenbarg 52 werd zeer grondig onder handen genomen, de oorspronkelijke balklagen konden echter worden gehandhaafd, waardoor de oude structuur van het pand bewaard gebleven is. De later aan de linkerzijde ingebroken deur is weggenomen. De panden Rapenbwg 120 en 122 worden thans nog voor de studentenhuisvesting gereed gemaakt. Het 18e eeuwse pand Nieawsteeg 31, reeds lang bewoond door meisjesstudenten, werd door de Stichting aangekocht en grondig gerestaureerd. De schilderijen in de tuinkamer werden door de restaurateur van Eerde uit Rotterdam hersteld. Verder vermelden we nog het herstel van de twee panden Herengracht 41 en 43, en van het pand Oude Vest 35. Het herstel van het hoekpandje Groenhazengracht-Doelengracht is begonnen. Naast de aankoop van genoemde panden heeft de Stichting Studentenhuisvesting ook reeds enkele hofjes in eigendom verworven. Het Jean Michelhofje aan de Pieterskerkgracht, dat zo ver in verval verkeerde dat nauwelijks aan restauratie kon worden gedacht, is nu een zeer geriefelijk onderkomen voor 24 studenten. Ook het veel grotere Loridanshof aan de Varkenmarkt is na aankoop door de Stichting in restauratie en zal spoedig weer een sieraad voor de stad zijn. Het is duidelijk dat deze hofjes, die wat betreft de bewoonbaarheid een groot probleem gingen vormen voor de stad, op deze wijze een bestemming kunnen krijgen waarvoor ze uitermate geschikt zijn, terwijl ze daardoor tegelijkertijd voor de toekomst gespaard kunnen worden. Na het overlijden van molenaar W. van Rhijn is de Korenmolefl De Vak, daterend uit 1743, gerestaureerd. In de molen is nu het molenmuseum onder- 209
gebracht, waarmee deze molen opnieuw een belangrijke, zij het gewijzigde functie heeft gekregen in het Leidse stadsleven. Mede door de grote activiteit van de Stichting Studentenhuisvesting konden in dit verslag verheugende resultaten op het gebied van restauraties in Leiden worden vermeld. In een stad, zò rijk aan monumenten en nog goed bewaarde stadsgezichten zal, en dit kan niet genoeg benadrukt worden, de restauratieactiviteit nog veel groter moeten worden wil men de binnenstad bewoonbaar houden en het voor Leiden zo typerende stadsbeeld bewaren. ILLUSTRATIES afb. 23. St. Jeroensbrug voor de restauratie. Foto G. v/d Mark, 1943. Prentverz. Gem. archiefdienst, nr. 8156. afb. 24. St. Jeroensbrug na de restauratie anno 1966. Foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg. afb. 25. Oude Singel, nrs. 50-52. Foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg. afb. 26. Oude Singel, nr. 68. Foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg. afb. 27. Interieur Nieuwsteeg nr. 31. Foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg. 210
MONUMENTEN UIT DE OMGEVING VAN LEIDEN I/zifde ueruolg door C. J. BARDET Hoewel deze verslagperiode drie jaren betreft, is de restauratie-activiteit in de omgeving van Leiden zo gering, dat hiervan geen enkele belangrijke rastauratie verslag kan worden uitgebracht. In Leiderdor* werd, in afwachting van de noodzakelijke algehele restauratie, de uit 1845 daterende toren van de N.H. Kerk, gesloopt. De oorspronkelijke westgevel met het ingangsportaal daterende uit 1781 is weer hersteld. De toren van de Hervormde Kerk te Rz$zsburg kwam gereed. In het opengemaakte achtkant werd een carillon aangebracht. Na het slopen van het oude raadhuis van Rijnsburg kon het laatste onderzoek op het abdijcomplex plaats vinden. Of de tweede westtoren van de voormalige abdijkerk bestaan heeft kon niet worden aangetoond. In Rijnsburg is in de verslagperiode nog het Spinozahuisje opgeknapt. Met grote spijt moeten wij ook hier constateren dat de achterstand in de restauraties steeds groter wordt. Vooral voor de landelijke bouwkunst heeft dit ernstige gevolgen, daar uitstel van restauratie hier meestal niet mogelijk is. ILLUSTRATIE afb. 28. Wassenaar, Buurtweg nr. 40, na restauratie. Foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg. (Foto van vóór de restauratie, Leids Jaarb. 1963 afb. 53.) 211