Docentenhandleiding Hoog water op het schoolplein? Versie: Land van Heusden en Altena Inhoud van de docentenhandleiding: 1. Inleiding 2. Doelstellingen 3. Werkwijze 4. Planning 5. Materialen 6. Voorbereiden lessen 7. Extra bronnen en werkvormen 8. Antwoorden opdrachten
1. Inleiding Utrecht, dinsdag 19 mei 2015 Beste docent aardrijkskunde, Voor u ligt de gloednieuwe lesmethode hoog water op het schoolplein. Een lesmethode om het overstromingsrisicobewustzijn van leerlingen te vergroten. Deze methode is speciaal gemaakt voor 3 havo/vwo. De methode bestaat uit 7 hoofdstukken, die in principe staan voor 7 lessen. In deze 7 lessen leren leerlingen alles over de oorzaken en gevolgen van overstromingen, maar kijken ze ook naar mogelijke oplossingen. Het bijzondere aan de methode is de regionale insteek. Voor het gehele rivierengebied zijn er 5 versies gemaakt, elk voor een deel van het rivierengebied. Deze versie van de lesmethode is speciaal voor het land van Heusden en Altena gemaakt. U bent één van de eersten die het lesmateriaal te zien krijgt. We zijn erg benieuwd naar wat u van de lesmethode vindt. Alle tips, opmerkingen en aanmerkingen zijn meer dan welkom! We vinden inbreng van leraren erg belangrijk in het ontwikkelen van lesmateriaal. Graag gaan we met u in gesprek over de nieuwe lesmethode. Mocht u het lesmateriaal in uw lessen willen gebruiken, dan mag dat uiteraard! We zijn daarom tevens benieuwd of, en hoe, u het materiaal kunt gebruiken. Mocht u nog vragen hebben, schroom dan niet om contact op te nemen. Mijn mailadres is: h.e.russchen@students.uu.nl Ook kunt u bellen met 0611303332 Veel plezier en succes met het doornemen en beoordelen van het lesmateriaal. Alvast hartelijk dank voor uw inbreng! Hanneke Russchen
2. Doelstellingen De leerling kan: - met betrekking tot Nederland, het Rivierengebied en zijn schoolomgeving benoemen van welke wateren een overstromingsdreiging uit gaat. - uitleggen onder welke omstandigheden hoog water een bedreiging kan vormen - de dijken en duinen benoemen die hem tegen overstromingen moeten beschermen - uitleggen onder welke omstandigheden een dijk of duin bezwijkt - uitleggen hoe de verspreiding van het overstromingswater over het land beïnvloed wordt door de hoogteligging van het gebied, de ligging van het doorbraakgat en regionale waterkeringen. - omschrijven hoe hoog het overstromingswater kan komen in de schoolomgeving. - omschrijven welke gevolgen een overstroming van de schoolomgeving heeft voor het dagelijks leven en voor hemzelf en zijn familie. - omschrijven wat het waterschap/hoogheemraadschap doet op het gebied van dijkcontrole, dijkonderhoud en dijkverbetering. - kan benoemen welke dijken in het Rivierengebied niet voldoen aan de norm. - kan benoemen wat hij/zij in het geval van een overstroming wel en niet kan verwachten van de plaatselijke autoriteiten. - kan beargumenteren of hij in het geval van een overstroming in zijn schoolomgeving moet evacueren of naar het hoogste punt in huis moet gaan. - in groepsverband werken De leerling is: - zich bewust van het feit dat het onderwerp overstromingsgevaar relevant is voor hem/haar en zijn familie - gemotiveerd om familie en vrienden uit te leggen wat er op school verteld wordt over de overstromingsgevaar. De leerling heeft: - meer aandacht en interesse voor het onderwerp overstromingsgevaar en het werk van het waterschap - meer aandacht voor landschappelijke elementen in de omgeving die met waterbeheer te maken hebben.
3. Werkwijze U kunt de lesmethode op 2 manieren doorlopen met uw leerlingen: 1. Met behulp van de powerpoint kunt u klassikaal uitleg geven aan uw leerlingen. Na deze uitleg kunnen de leerlingen de opdrachten horend bij het hoofdstuk maken. 2. U kunt er ook voor kiezen om geen klassikale uitleg te geven. In dat geval lezen leerlingen zelfstandig de leesteksten door, waarna zij de opdrachten horend bij het hoofdstuk maken. In de planning is uitgegaan van lessen van 50 minuten. Mochten lessen korter dan deze 50 minuten duren, of komt de docent tijd tekort, wordt geadviseerd om de openstaande opdrachten door de leerlingen als huiswerk te laten maken. Graag horen we het van u wanneer de hoofdstukken te kort of te lang zijn. Tijdens het lezen van het lesboek zult u bij hoofdstuk 1 en hoofdstuk 4 opdrachten tegenkomen waarbij de overstromingsrisicoatlas gebruikt moet worden. Voor het Rivierengebied zijn helaas de doorbraakanimaties nog niet beschikbaar. In plaats daarvan wordt tijdelijk direct de maximale waterdiepte getoond wanneer een doorbraaklocatie wordt aangeklikt.
4. Planning Hoofdstuk Werkvormen Tijd (in minuten) Hulpmiddelen Computer/smartphone nodig voor: Les 1 1. Introductie Maken: opdracht 1 t/m 3 15 Opdracht 3: Opdracht 3: computer Overstromingsrisicoatlas Uitleg: leestekst 1.2 20 Powerpoint - Maken: opdracht 4, 5 15 (+ thuis) Opdracht 4: atlas - Les 2 2. Een overstroming Uitleg: leestekst 2.1 30 Powerpoint - in mijn omgeving, kan Maken: opdracht 6 t/m 10 20 (+thuis) Opdracht 7: wielenkaart Opdracht 7: computer dat echt? ArcGis Les 3 3. Hoe kan een dijk Uitleg: leestekst 3.1 30 Powerpoint doorbreken? Maken: opdracht 11 t/m 15 20 Opdracht 15: site/app Dijk patrouille Opdracht 15: computer of smartphone Les 4 Les 5 Les 6 4. Het verloop en de gevolgen van een overstroming 5. Wat doet de overheid om de kans op overstromingen te verkleinen? 6. Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming? Veldwerk: opdracht 16, 17 (huiswerk) Uitleg: leestekst 4.1 15 Powerpoint Maken: opdracht 18 t/m 23 35 Opdracht 18 t/m 23: overstromingsrisicoatlas Uitleg: leestekst 5.1 25 Powerpoint Opdracht 18 t/m 23: computer Maken: opdracht 24 t/m 30 25 (+thuis) Opdracht 26: computer (kan ook met behulp van bijlage X in deze handleiding) Uitleg: leestekst 6.1 15 Maken: opdracht 31 t/m 35 (+ 35 Opdracht Site/app Computer: 31, 32, 33
extra opdracht) Huiswerkopdracht 6.3 Les 7 7. Eindopdrachten Extra opdracht 36 huiswerk Overstroom ik Smartphone: extra opdracht Keuze uit groepsopdracht 1 of 2
5. Materiaal De lesmethode bestaat uit het volgende materiaal: - Lesboek - Powerpoint - Docentenhandleiding - Overstromingsrisicoatlas: http:/www.overstromingsrisicoatlas.nl/
6. Voorbereiden lessen Hoofdstuk 2 Opdracht 7 Voor deze opdracht moet er door docenten eerst een topkaart van de omgeving downloaden en uitprinten. Stap 1: Ga naar de volgende website: http://scouting-weredi.nl/algemeen/kaarten. Stap 2: Kies voor 1:50.000 Stap 3: Verplaats het rode rechthoekje naar de plaats waar de school staat, en klik op genereer kaart. Stap 4: Print de kaart. Je kunt de kaart eventueel op A3 formaat printen. Dan heb je meer detail. Een nadeel is dat de schaal dan niet meer klopt. Hoofdstuk 3 Opdracht 17 Potentieel geschikte veldwerklocaties zijn beschikbaar via http://arcg.is/1dbqyjg Hoofdstuk 5 Opdracht 27 Voor deze opdracht gebruiken leerlingen infographics van Ruimte voor de Rivier projecten, die ze in principe zelf op internet opzoeken. Mochten docenten tijdens die les geen beschikking hebben tot computers/internet, dan kan de docent één of meerdere infographics vóór de les begint downloaden, uitprinten en in de les op papier aan de leerlingen uitdelen. Stap 1: ga naar http://www.ruimtevoorderivier.nl/projecten/ Stap 2: ga naar een project naar keuze, en klik op meer op ruimte voor de rivier achtergrond en feiten Stap 3: hier vindt u de infographic van het project die u kunt downloaden en uitprinten voor de leerlingen
Stap 2
Stap 3
7. Extra bronnen en werkvormen Filmpjes over het hoogwater van 1995 o Hoogzwangere op de vlucht: https://vimeo.com/117468107 o Op stel en sprong uit de Betuwe: https://vimeo.com/117468106 o Actie #ZOHOOG: https://vimeo.com/117468105 Werkvorm over horizontaal evacueren (alternatief voor hoofdstuk 6 opdracht 35) o Print de volgende pagina met kaartjes uit, en laat de leerlingen de kaartjes uitknippen. Verdeel de leerlingen in groepjes en stel ze de volgende vraag: Wat neem je mee bij een ramp? Elk groepje mag 5 spullen meenemen. Achter elk kaartje moet een verhaal zitten.
Gel/wax/hairspray Regenjas Tandenborstel Foto-albums Fles water Pak koekjes I-Pad Flesjes water Draagbare radio Waarschuwingsfluitje of vuurpijl Papieren kaart Mobiele telefoon (met google maps) Fiets Auto Hamster Warme trui
8. Antwoorden opdrachten Hoofdstuk 1 Opdracht 1:Oefenen met een overstromingsramp, zinnig of onzinnig? a Eigen antwoord van leerling, bijvoorbeeld dat het nuttig is om een rampenplan te maken omdat er een kans is op een overstroming en we dan goed voorbereid moeten zijn, en dit kan door in een plan op te stellen wat we doen ten tijde van een ramp b Eigen antwoord van leerling, bijvoorbeeld dat het nuttig is om een rampenplan te maken omdat er een kans is op een overstroming en we dan goed voorbereid moeten zijn, en dit kan door te oefenen Opdracht 2: Schattingen van het verloop van een overstroming a Eigen antwoord van leerling b Eigen antwoord van leerling c Eigen antwoord van leerling Opdracht 3: Berekeningen van het verloop van een overstroming a Eigen antwoord van leerling b Eigen antwoord van leerling c Eigen antwoord van leerling d Eigen antwoord van leerling e Eigen antwoord van leerling Opdracht 4: Wateroverlast Eigen antwoord van leerling. In het antwoord moeten de volgende verbanden opgenomen zijn: hoe hoger de ligging van de woonplaats, hoe kleiner de kans op wateroverlast, hoe meer de bodem bedekt is met asfalt, tegels en stenen, hoe groter de kans op wateroverlast, en hoe meer veen en klei in de bodem, hoe groter de kans op wateroverlast. Opdracht 5: Conclusie Eigen antwoord van leerling Hoofdstuk 2
Opdracht 6: Afvoergolf a Van 25 januari tot ongeveer 7 februari. Dat zijn ongeveer 14 dagen. b 2 dagen c Na ongeveer 14 dagen Opdracht 7: Wielen a Antwoord afhankelijk van gebied b Antwoord afhankelijk van gebied c Door de nieuwe dijk aan de kant van de rivier om het wiel heen te leggen d Doordat er in het verleden meerdere dijkdoorbraken geweest zijn, waarbij een wiel is ontstaan, en de nieuwe dijk elke keer verlegd moest worden Opdracht 8: Hoogteligging a Antwoord afhankelijk van gebied b Het verschil in hoogte kan verklaard worden door de mate van overstromingen in het verleden. Hoe meer overstromingen, hoe meer sediment, hoe hoger de grond ligt. c Omdat men vroeger ook van het water leefde, zo was de grond vlakbij een rivier vruchtbaarder
Opdracht 9: Dwarsdijken en terpen a
b c De terpen liggen aan de oostzijde van de Diefdijk. Dit stuk land overstroomde zo nu en dan, ten westen van de Diefdijk vonden minder overstromingen plaats omdat de Diefdijk dat stuk land beschermde. d Pas nadat de Diefdijk werd aangelegd, werd het land ten oosten van de Diefdijk kwetsbaarder voor overstromingen. Bij een overstroming voor de aanleg van de Diefdijk, kon het water naar het westen wegstromen. Na aanleg van de Diefdijk, bleef het water bij een overstroming tegen de Diefdijk aanstaan. e De mensen die ten westen van de Diefdijk woonden, omdat hun land met de aanleg van de Diefdijk beter beschermd is tegen overstromingen stroomopwaarts. Opdracht 10: Conclusie
Eigen antwoord van leerling Hoofdstuk 3 Opdracht 11: Doorsnede over een dijk Opdracht 12: Faalmechanismen
Opdracht 13: Begroeiing De begroeiing is van belang voor de bestendigheid tegen watererosie van de dijk bij hoge waterstanden en neerslag Opdracht 14: Duur van de hoogwater Als het hoogwater langer aanhoudt, raakt de dijk verzadigd van het water en is de kans groter dat de dijk doorbreekt Opdracht 15: Dijkpatrouille Eigen antwoord van leerling Opdracht 16: Waarnemen Antwoord afhankelijk van gebied
Opdracht 17: Verwerken Antwoord afhankelijk van gebied Hoofdstuk 4: Het verloop en de gevolgen van een overstroming Opdracht 18: Het verloop van een overstroming a Antwoord afhankelijk van gebied b Antwoord afhankelijk van gebied c Antwoord afhankelijk van gebied d Antwoord afhankelijk van gebied e Antwoord afhankelijk van gebied Opdracht 19: Overstromingsvrije gebieden a Antwoord afhankelijk van gebied b Antwoord afhankelijk van gebied c Antwoord afhankelijk van gebied Opdracht 20: Snelheid en waterhoogte a Omdat na 10 dagen de hoogwatergolf weer voorbij is, en het water weer via de rivier kan worden afgevoerd b Eigen antwoord van leerling Opdracht 21: Onzekerheden in de berekeningen a Waarschijnlijk erger, omdat er in de berekeningen wordt uitgegaan van de sterkte van de dijk zoals die zou moeten zijn, maar in werkelijkheid de dijk zwakker zou kunnen zijn door de faalmechanismen b Na enkele dagen zou de dijk geheel kunnen doorbreken, in plaats van dat het water door een gat in de dijk naar binnen stroomt c Als de overstroming zich in de winter voordoet, vallen er meer slachtoffers, omdat er dan meer afvoer van water is en een grotere kans op veel neerslag Opdracht 22: Gevolgen van overstromingen a Antwoord afhankelijk van gebied b Antwoord afhankelijk van gebied c De beschikbaarheid en kwaliteit van communicatiemiddelen en evacuatiemiddelen.
d Onder andere snelheid waarmee het water zich verplaatst, afstand van woningen e.d. tot de doorbraaklocatie e Omdat al het water uit het oosten naar het westelijk deel van het dijkringgebied stroomt, dit komt door het verhang van het gebied. Opdracht 23: Gevolgen van overstromingen in een stad bij jou in de buurt a Antwoord afhankelijk van gebied b Antwoord afhankelijk van gebied Opdracht 24: Indirecte gevolgen van overstromingen Antwoord afhankelijk van gebied Hoofdstuk 5: Wat doet de overheid om de kans op overstromingen te verkleinen? Opdracht 25: Meerlaagsveiligheid Opdracht 26: Laag 1 Preventie (Ruimte voor de Rivier) a Antwoord afhankelijk van project b Antwoord afhankelijk van project c Antwoord afhankelijk van project d Antwoord afhankelijk van project e Antwoord afhankelijk van project Opdracht 27: Laag 1 Preventie (Versterken van de dijken)
Opdracht 28: Laag 2 Gevolg-beperkende maatregelen a Huizen op palen, aanleggen van wallen/dijken rond kwetsbare voorzieningen. Wegen ophogen. Spuisluizen aanleggen waarmee het water versneld het gebied uit kan. b Het gebouw op palen zetten. Het gebouw ontwerpen als een boot Opdracht 29: Laag 3 Rampenbestrijding en crisisbeheersing a Die uitspraak klopt, bij een evacuatie gaan inwoners weg uit het overstroomde gebied, maar bijvoorbeeld huizen blijven staan en kunnen
beschadigen door het water b In situaties waarbij een heel groot gebied onder water staat, en waarbij veel mensen tegelijkertijd geëvacueerd moeten worden. Opdracht 30: Preventie van wateroverlast a via neerslag en grondwater b via gemalen en molens Opdracht 31: Preventie van wateroverlast in de omgeving van de school a Eigen antwoord van leerling b Antwoord afhankelijk van gebied Huiswerkopdracht Eigen antwoord van leerling Hoofdstuk 6: Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming? Opdracht 32: Mijn huis in www.overstroomik.nl a Antwoord afhankelijk van gebied b Antwoord afhankelijk van gebied
Extra opdracht Opdracht 33: Verticaal vluchten a Antwoord afhankelijk van gebied b Antwoord afhankelijk van gebied c Antwoord afhankelijk van gebied d Je kunt dagenlang geen boodschappen meer doen. Je hebt geen verwarming meer. Je hebt geen elektriciteit meer. Je hebt geen internet en telefoonbereik meer. Je kunt je huis niet meer uit. Je huis stort in. Je verhongert. Je raakt onderkoeld. Geen risico Klein risico x x x x Groot risico x x x x e Voldoende (houdbaar) eten en (drink)water. Contant geld, waarschuwingsfluitje, gereedschap set, zakmes. Radio en zaklamp met (extra) batterijen, waxinelichtjes, aanstekers en lucifers. f Controleer of je weg kan komen via dakraam of ladder. Maak duidelijk waar je bent, hang een wit laken uit je raam. Sluit gas, water en elektriciteit af Opdracht 35: Horizontaal vluchten a Antwoord afhankelijk van gebied
b Antwoord afhankelijk van gebied c Je komt met de auto vast te staan in de file Je auto komt zonder benzine te zitten Je hebt geen internet en telefoonbereik meer. Je verhongert. Je raakt onderkoelt. Geen risico Klein risico x x Groot risico x x x d Warme kleding, stevige schoenen, medicatie, voldoende houdbaar eten en drinken, volle brandstoftank, waarschuwingsfluitje, e Verken je route, welke wegen zijn beschikbaar, welk (openbaar)vervoer neem je. Laat familie en vrienden weten waar je heen gaat. Sluit je woning af Opdracht 36: Wat doet jij? a eigen antwoord leerling, iets in de trant van: nee, want er zijn veel meer mensen die moeten vluchten dan er hulpdiensten beschikbaar zijn b eigen antwoord leerling c met een radio kan je het belangrijke nieuws volgen over de overstroming, weersverwachting en informatie over evacueren Opdracht 37: Samenvattende opdracht Wateroverlast Overstroming Oorzaak 1. Enorme 2. Dijkdoorbraak regenbui Waterdiepte 3. Maximaal 4. Enkele meters 20cm Duur 5. Uren tot 6. Weken tot
Voorkomen (welke gebieden) dagen 7. Laaggelegen gebieden met veen en kleibodem, en stedelijke gebieden Gevolgen: schade 9. Verminderde inkomsten van boeren, en schade aan kelders en vloeren in huizen Gevolgen: slachtoffers 11. Weinig gewonden, geen doden Gevolgen: maatschappelijke ontwrichting 13. Files op de weg, treinen en bussen vallen uit Preventiemaatregelen door de overheid 15. Inzet van gemalen en retentiegebieden Maatregelen die je zelf kunt nemen als het gebeurt 18. Zandzakken voor de deur leggen maanden 8. Alle gebieden behalve hooggelegen gebieden en gebieden die beschermd worden door regionale keringen 10. Enorme materiele schade aan gebouwen, auto s, infrastructuur, landbouw, etc. 12. Veel gewonden en doden 14. Totale ontwrichting van het dagelijks leven 16. Dijk versterking en de rivier meer ruimte geven 17. Verticaal of horizontaal vluchten