Over mediawijsheid INLEIDING Omdat het gebruik van de termen 'media-educatie' en 'mediawijsheid' niet voor iedereen duidelijk is, eerst even dit: De Raad voor Cultuur spreekt van mediawijsheid en niet langer van media-educatie, omdat: media-educatie zowel in de praktijk als in het overheidsbeleid te exclusief gericht is op onderwijs, kinderen en jongeren, aanbod en bescherming; mediawijsheid legt meer dan media-educatie de nadruk op het zelf maken of produceren van media-inhouden; mediawijsheid voegt 'mentaliteit' of houding toe als belangrijk aspect van mediawijsheid. 1 Dit betekent een verbreding van het 'vak'gebied dat toch al breed is, waardoor het voor docenten soms lastig is te bepalen wat mediawijsheid precies inhoudt. In dit gedeelte gaan we in op de vele facetten van mediawijsheid. 1 Zicht op... media-educatie en mediawijsheid.
INFORMATIE De Raad voor Cultuur geeft de volgende definitie voor mediawijsheid (ook gehanteerd door Kennisnet, Cultuurnetwerk en het mediawijsheidexpertisecentrum): "Mediawijsheid staat voor het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld." Het betreft hierbij alle media: oude media: kranten, radio, televisie, tijdschriften, fotografie, film; nieuwe media: computer, mobiel en handheld: internetinformatie, socialsoftware (delen) en andere software ((gezamenlijk) informatie verwerken). Dit onderscheid is echter door de tijd achterhaald. Een oud medium als tv is immers al gemixt met een nieuw (internet, mobiel, enzovoort). Er is wel een verschil met de oude situatie, veroorzaakt door het feit dat de wereld gemedialiseerd is: het proces waarin media steeds meer de context, inhoud en bemiddelaars worden van informatie, kennis en ervaring. 'Het is een proces dat wordt ondersteund door een fascinatie voor beelden - een fascinatie die zijn wortels vindt in de behoefte de wereld te begrijpen door hem te visualiseren en die versterkt wordt door de explosieve toename van mogelijkheden om beelden te produceren. Ook de groei van het internet en de verschillende gebruiksvormen ervan heeft de rol van media in de samenleving ingrijpend veranderd. Dat er vrijwel geen enkel cultuur-, kennis- en ervaringssegment is dat niet wezenlijk beïnvloed wordt door media.' 2 Je bent dus in en met media of je wilt of niet, dat was vroeger niet zo. De context voor leren en opgroeien is veranderd, dus moet de begeleiding van leerlingen zich ook aanpassen. Een ander belangrijk fenomeen is het laagdrempelige karakter: bijna iedereen in de westerse wereld heeft beschikking over internet en bijna iedereen kan een filmpje uploaden, een foto bewerken, enzovoort. VERSCHILLENDE ASPECTEN Bij het wijs leren omgaan met media zijn verscheidene aspecten te constateren 3. 1 Mediageletterdheid Voor zowel oude als nieuwe media: kennis, houding en bewustzijn over verschillende sociale en maatschappelijke aspecten van media: mediabewustzijn of mediageletterdheid. Wat zoveel inhoudt als de kritische omgang met media; het herkennen en interpreteren van betekenissen als mediaconsument en mediaproducent. 2 Zicht op... media-educatie en mediawijsheid. 3 Vergelijk Mediawijsheid. Leven in de gemedialiseerde samenleving. 2 OVER MEDIAWIJSHEID
2 Informatie- en strategische vaardigheden. Het zoeken en selecteren (vooral nieuwe media), het interpreteren en verwerken van informatie (uit alle media) en het creëren en communiceren (vooral nieuwe media); dus informatie- en strategische vaardigheden. 3 ICT-vaardigheden Voor de nieuwe media: de ICT-vaardigheden; het bedienen van computer, foto- en filmcamera's en de diverse software, maar ook het technisch juist bedienen en instellen van zoekmachines of digitale lees- en schrijfvaardigheden. 4 Veilig en sociaal mediagebruik Nieuwe media (van sociale netwerken tot mobiele telefonie) maar ook reclame- en tvcommercials bevatten een zeker gevaar voor de gebruiker: veiligheid (technische aspecten: virus, spam, firewall) en sociaal mediagebruik (sociale aspecten en ethische aspecten als digitaal pesten, de omgang met persoonlijke informatie). Kortom, het gaat om een breed scala aan kennis, vaardigheden en mentaliteit. VERSCHILLENDE INVALSHOEKEN Afhankelijk van de achtergrond van een organisatie stellen sommige instellingen dat door de snelle ontwikkelingen van de nieuwe media juist deze extra aandacht behoeven. ICT in de klas noemt het bijvoorbeeld ICT-geletterdheid. Andere organisaties leggen meer nadruk op het beschouwen en interpreteren van en kritische omgang met beelden. SLO legt het accent op visuele geletterdheid of mediageletterdheid. En weer anderen leggen de nadruk op het veilig gebruiken van internet, zoals Stichting its4kids, Mediarakkers en Mijn Kind Online. Terwijl men, ten slotte, bij audiovisuele vorming de pijlen richt op de productieve kant van mediawijsheid. VAARDIGHEDEN Uit de bovenbeschreven aspecten mediageletterdheid (1), informatievaardigheden (2), ICTvaardigheden (3) en veilig en sociaal mediagebruik (4) ontstaat een vaardighedenschema. 1 de kritische omgang met media: herkennen en interpreteren van betekenissen 3 het zoeken, selecteren, interpreteren, verwerken, creëren en communiceren Mediawijsheid 2 het bedienen van computer, foto- en filmcamera's en de diverse software 4 toepassen van netiquette en gebruiken van beschermingsmogelijkheden 3 OVER MEDIAWIJSHEID
Deze vaardigheden staan in verschillende relaties tot de genoemde invalshoeken, de vakinhouden van mediawijsheid, audiovisuele vakinhouden en traditionele vakinhouden. WEB VAN RELATIES Er is een uitgebreid web van relaties en overlappende inhouden met betrekking tot mediawijsheid. Het toepassen van nieuwe media in de les is immers niet alleen weggelegd voor de ICT-coördinator of AV-docent. Docenten in bijna ieder vakgebied kunnen een rol spelen bij het mediawijs maken van hun leerlingen. Het is daarbij van belang dat op het gebied van mediawijsheid een samenhangend curriculum wordt ontwikkeld waarin alle gebieden voldoende aan bod komen. Een school kan overigens ook besluiten om het vak apart op te voeren of mediawijsheid in verschillende projecten aan te bieden. In de lessen, projecten en opdrachten mediawijsheid moeten leerlingen op kritische wijze beeld, geluid en tekst: bekijken; gebruiken; maken. BEKIJKEN: MEDIAGELETTERDHEID EN (BEELD)BESCHOUWING Daarvoor is nodig dat de leerling inzicht krijgt in: hoe aan tekst, beeld, geluid en beweging betekenis wordt gegeven; hoe die betekenissen invloed hebben op zichzelf en op anderen. Tekst, (bewegend) beeld en geluid kunnen op verschillend niveau bekeken worden: inzicht in betekenissen, het effect op jezelf, het effect op anderen in relatie tussen jou en anderen. Zie voor deze niveaus en meer vakinhouden Mediawijsheid invoeren op school. Het leren beschouwen is een belangrijk instrument voor het vak. Voor het beschouwen van tekst, beeld, geluid en beweging kan het volgende schema worden gebruikt. BESCHOUWEN VAN TEKST, BEELD, GELUID EN BEWEGING De bedoeling achter een product (de tekst, het beeld, het geluid of sequentie en meestal een combinatie hiervan) zoeken. 1 Van wie? Wie is de maker en vooral de opdrachtgever? 2 Wat is het doel? Waarom is de tekst, het beeld, het geluid en/of de beweging gemaakt; wat wil het bereiken? 3 Wat is de boodschap? Welke waarden en normen zijn te herkennen? Let op; ook als deze waarden en normen niet de boodschap vormen, wordt de boodschap er wel vaak door gekleurd. 4 Hoe is het gemaakt? Welke technieken en beeldelementen zijn gebruikt? 5 Voor wie? Wie is de doelgroep? Meer informatie over dit onderwerp is te vinden op de websites van de SLO en Kennisnet. GEBRUIKEN EN MAKEN: INFORMATIE- EN STRATEGISCHE VAARDIGHEDEN Hoewel het lijkt of jongeren heel goed kunnen zoeken, is de praktijk anders. Goed Google-en is iets anders dan goed zoeken. Google levert altijd duizenden hits op. Jongeren zijn onvoldoende 4 OVER MEDIAWIJSHEID
toegerust om aan bronnenkritiek te doen en kennen meestal slechts een beperkt aantal mogelijkheden van internet en multimedia. Zoeken en vinden Zoekexperts verwachten dat het Google-en zal moeten veranderen. Momenteel is 20% van de resultaten bij zoekmachines vervuild met informatie die te weinig met de zoekvraag zelf te maken heeft. Daarnaast wordt maar 80% van de béste op de zoekvraag aansluitende informatie gevonden. Deze 20/80-verhouding verandert met het groeien van de hoeveelheid informatie. Dit betekent dat leerlingen zich én door een woud van niet ter zake doende vindresultaten heen moeten worstelen én dat zij de beste resultaten niet zomaar vinden. Het toepassen van betekenisvolle zoektermen, het maken van een woordenspin, het uitbreiden van zoekcriteria en andere hulpmiddelen bij het zoeken zoals woordenwolken en aquabrowsers helpen leerlingen bij hun zoekopdrachten. Bronnenkritiek Iedereen kan publiceren. Er is een groeiende waardering voor berichten gevonden via weblogs, twitter en sites als www.geenstijl.nl die door jongeren al snel worden beschouwd als nieuwsbron, zonder na te gaan wat de intentie en de kleuring van de afzender is. Er is in het algemeen weinig oog voor bronnenkritiek. Dit wil niet zeggen dat jeugdige leerlingen met een wetenschappelijke objectieve blik moet leren kijken en te interpreteren. Het is echter wel mogelijk hen het belang van bronnenkritiek te tonen en hen een aantal methodes te bieden om een bron te lijf te gaan. Het uitbreiden van de mogelijkheden tot publicatie, expressie en mogelijkheid via gsm, mail en internet is met de veranderende mogelijkheden een lastig onderdeel. Het is echter goed mogelijk om de horizon van leerlingen te verbreden en te laten zie wat de mogelijkheden als consument en producent van media zijn om op onderzoek uit te gaan. Meer informatie over dit onderwerp is te vinden op de website van Kennisnet. GEBRUIKEN EN MAKEN: ICT-VAARDIGHEDEN De techniek is in het verleden vaak een struikelblok gebleken in het onderwijs. Juist uit angst voor of door de grote onbekendheid werd dit onderdeel meer doel dan gereedschap. Mede in verband met veilig en sociaal internet (zie hierna), is het van belang leerlingen wegwijs te maken in het beveiligen van de eigen persoonsgevens bij het zoeken of bij het aanmaken van profielen. Hoe kun je veilig down- en uploaden, chatten en msn-en, hoe kun je je computer of telefoon instellen. Voor dit onderwerp zal in veel gevallen hier de grens van het onderwijs liggen: de veranderingen zijn vrijwel niet bij te houden. Het is echter van belang om jongeren op deze mogelijkheden te wijzen. Op de website van Kennisnet zijn veel doorverwijzingen over dit onderwerp te vinden. GEBRUIKEN: VEILIG EN SOCIAAL INTERNET Jongeren worden in de huidige gemedialiseerde wereld zoveel blootgesteld aan beeld en geluid dat het gevaar voor hen en hun gezondheid kan opleveren. Ouders en onderwijsgevenden kunnen nauwelijks met de ontwikkelingen in de pas lopen. Mediawijsheid waarbij jongeren voldoende toegerust worden om de mediawereld op een veilige manier tegemoet te kunnen treden, begeeft zich op vele gebieden; zoals beïnvloeding, sociale netwerken en sociaal gebruik. 5 OVER MEDIAWIJSHEID
Beïnvloeding: reclame, voorlichting, beeldvorming, imagovorming Internetten: Internetten en geld, virussen, spam Sociale netwerken: cyberpesten, chatten vreemden, profielen, weblogs Sociaal gebruik: en publiek bellen, tv en visite Meer informatie hierover is te vinden bij Digibewust en de Mediarakkers. 6 OVER MEDIAWIJSHEID
BRONNEN EN VERWIJZINGEN LITERATUUR Aarsman, H. (2005). De Aarsmancollectie. Nai Uitgevers/Publishers. Cultuurnetwerk Nederland (2005), Zicht op... media-educatie en mediawijsheid. Achtergronden, literatuur, projecten en websites. Cultuurnetwerk Nederland (2009). Bulletin Cultuur en school, katern Cultuur + Educatie 26. Met name interessante inleiding ten aanzien van de vraag: of je inzet op 'veilig internetten, bescherming, waarschuwen', of meer richting de kant van 'kritischer & mondiger maken en groter bewustzijn creëren' gaat. Het bulletin geeft daar in de inleiding een heldere (internationale) uiteenzetting over. De mediawijzer van Kennisnet Dubbeldam, T., A. Smelik & E. Wevers (2005). Geletterd kijken. Werken met beelden in de nieuwe onderbouw. Enschede: SLO. Hop, L. (2006). Reclame weet wat je ziet. Alkmaar: Vives Media. Luijendijk, J. (2006). Het zijn net mensen. Podium b.v. Uitgeverij. Mediawijsheidexpertisecentrum. Mediawijsheid. Leven in de gemedialiseerde samenleving. Pardoen, J. & F. Zwanenberg (2010). Handboek Mediawijsheid. Stichting Mijn Kind Online. School tv. Het kan, mediawijsheid op school. INTERNET Algemeen www.mediawijzer.net (binnenkort ook mediawijsheid.nl) Het centrale informatiepunt over mediawijsheid. http://mediawijsheidexpertisecentrum.nl http://mediawijsheidexpertisecentrum.nl/nieuws Mediawijsheid Expertisecentrum is opgezet door Beeld en Geluid, ECP.NL, Kennisnet, de Publieke Omroep en de Vereniging Openbare Bibliotheken. http://mediawijs.kennisnet.nl/ De site over mediawijsheid van Kennisnet. Heel veel achtergrondinformatie, voorbeelden en praktische uitleg. http://oud.debibliotheken.nl/content.jsp?objectid=21541 Informatie over de rol van bibliotheken op het gebied van mediawijsheid. http://www.leraar24.nl/dossier/717/mediawijsheid Docenten aan het woord over mediawijsheid. http://mediawijs.kennisnet.nl/indeles/rolleerkracht/mediawijzer Over de rol als docent. Bewustmaking www.slo.nl/vg Informatie speciaal over mediageletterdheid, het beschouwen en analyseren en interpreteren van beelden. http://www.infovaardig.nl/ Website over informatievaardigheden. http://www.mediajournaal.nl/ Met berichtgeving over de media. De site bevat regelmatig berichten die als basis voor een interessante discussie bij mediawijsheid kunnen dienen. 7 OVER MEDIAWIJSHEID
Veiligheid http://www.digibewust.nl/ Nationale informatiewebsite over gebruik van digitale media. www.reclamerakkers.nl De website van Media Makkers/Reklame Rakkers. Zij maken veel werk van veilig internet voor kinderen tot en met 12 jaar. http://www.kindonline.nl Site van kenniscentrum Jeugd en Media met ondermeer te downloaden Handboek Mediawijsheid. https://www.bof.nl/ons-werk/webwijs/ Jongeren applicatie over privacy. http://www.mijndigitalewereld.nl/ http://diplomaveiliginternet.kennisnet.nl/ Praktische websites http://www.medialessen.nl/ Een schat aan lesmateriaal. http://www.digin.nl Gratis onderwijstool voor informatievaardigheden. http://videoplein.kennisnet.nl/ Praktische en overzichtelijke ondersteuning voor productie het maken en publiceren van een film. http://www.krantindeklas.nl/ Met heel veel interessante opdrachten en voorbeelden, zeker de moeite waard. DEZE WEBSITE mediawijsheidinvoerenopschool.pdf eenleerlijnmediawijsheid.pdf 8 OVER MEDIAWIJSHEID
SCHOOLVOORBEELDEN KSE KATHOLIEKE SCHOLENGEMEENSCHAP, ETTEN-LEUR Stijn Streuvelslaan 42 4873 EB Etten-Leur T (076) 5015905 E kse@k-s-e.nl Schoolportret: http://www.cultuurprofielscholen.nl/schoolportretten/k atholieke-scholengemeenschap-etten-leur De KSE heeft in de cultuurprofilering gekozen voor media-educatie. Dit betekent dat de school bewust aandacht besteedt aan kunst en cultuur en daarvoor samenwerkingsverbanden aangaat met de (culturele) omgeving. De leerlingen worden vanuit zoveel mogelijk vakken bewust gemaakt van de mediabeelden waar ze elke dag door overspoeld worden. De leerlingen worden zo vaardig gemaakt om hiermee kritisch en veilig om te gaan. Dat gebeurt met behulp van de moderne digitale media waar deze generatie zo vertrouwd mee denkt te zijn. Leerlingen en docenten van brugklas tot en met mavo-4, havo-5 en vwo-6 nemen deel aan lessen media-educatie en steken er veel tijd in. Vanuit de onderwijs- en mediawereld worden de vorderingen op de KSE met belangstelling gevolgd. Dit heeft al allerlei projecten en samenwerkingverbanden opgeleverd met een groot scala aan culturele instanties en media-organisaties zoals Kennisnet, Teleac/NOT, Beeld en Geluid en SchoolTV. Praktijkvoorbeeld op de KSE van invoering van een leerlijn mediawijsheid / audiovisuele vorming: http://www.scribd.com/doc/13163242/het-kan-mediawijsheid-op-school. WESSEL GANSFORTCOLLEGE Heerdenpad 8 9731 BW Groningen T (050) 5410656 E heerdenpad@wesselgansfort.nl I www.wesselgansfort.nl Schoolportret: http://www.cultuurprofielscholen.nl/schoolportretten/ wessel-gansfortcollege MULTIMEDIA Het Wessel Gansfort college richt zich binnen mediawijsheid op multimedia dat vooral wordt gegeven in het tweede en derde jaar van het vmbo. Het vak is een creatieve en praktische invulling op het programma van vmbo-top. In het vierde schooljaar kunnen leerlingen het vak multimedia kiezen en afsluiten met een schoolexamen om 9 OVER MEDIAWIJSHEID
vervolgens door te stromen naar de opleiding Multimedia Design en Gaming van het Alfa-college. Of ter voorbereiding op een andere media opleiding / ICT Beroepen die bij deze richting horen: grafisch vormgever, multimedia vormgever, vormgever animatie en games, fotografie en video, theatertechnicus, audiovisueel medewerker, beroepen in de drukkerij. EINDDOELEN MULTIMEDIA; DE LEERLING: kan zijn persoonlijk portfolio beheren; kan een concept voor een persoonlijke website maken; kan een leer- en werkplanning maken; kan een leer- en werkproces maken en bewaken; kan doelmatig en veilig omgaan met materialen, gereedschappen en apparatuur; kan informatie in verschillende gegevensbestanden opzoeken, selecteren, verzamelen en ordenen; kan onderdelen van een computer gebruiksklaar maken (installeren van software, updates en uitbreidingen); heeft inzicht in de eigen toekomstmogelijkheden binnen het vervolgonderwijs en de grafimediabranche; heeft zicht op de beroepen, de beroepspraktijk en actuele ontwikkelingen in de grafimediabranche; kan zichzelf presenteren en kan zijn/haar keuzes toelichten. 10 OVER MEDIAWIJSHEID