krant Voor en door de besturen van de eredienst

krant Voor en door de besturen van de eredienst Mei 2017 2 De Sint-Bavokerk in Gontrode (Melle): een mooi voorbeeld van nevenbestemming // 6 Stappenplan kan erfgoed in parochiekerken redden // 8 De belangrijkste wijzigingen van het Onroerenderfgoeddecreet en -besluit voor parochiekerken op een rijtje

De Sint-Bavokerk in Gontrode (Melle) Een mooi voorbeeld van nevenbestemming De kerkfabriek van Gontrode (Melle) staat niet stil! Wat voorheen het kerkgebouw was, is nu een multifunctionele ruimte die zowel voor huwelijken, begrafenissen en doopsels kan gebruikt worden, alsook voor tentoonstellingen, concerten en theatervoorstellingen. Daarnaast worden ook de pastorie en de bijhorende tuin aangepakt: ze worden omgebouwd tot een sociaal project voor mensen die hulpbehoevend zijn. Religiokrant zat aan tafel met Johan De Baets (penningmeester Sint Bavo Gontrode - Melle) om te horen hoe de kerkfabriek dit allemaal in goede banen leidt. 2

Johan De Baets: De pastorie wordt volledig gestript en in de tuin wordt een nieuwbouw geplaatst. religiokrant Jullie hebben als kerkfabriek de laatste jaren niet stilgezeten. Hoe zijn beide projecten tot stand gekomen? Johan De Baets: Vzw De Heide was op zoek naar uitbreidings mogelijkheden voor haar patiënten. De locatie waar de vereniging toen zat, was te klein en voldeed niet meer om mensen die hulpbehoevend zijn, onder te brengen. Aangezien de pastorie toen niet meer bewoond was, hebben we die verhuurd en werden er 6 bewoners in ondergebracht. Daarnaast wilden we ook iets doen met de tuin van de pastorie, want die tuin is woonuitbreidingsgebied. Er waren dus mogelijkheden om van de pastorie en de tuin een mooi project te maken. We zijn toen naar de gemeente gegaan met de vraag om de pastorie en de tuin volledig om te bouwen en in te zetten voor mensen die hulpbehoevend zijn. De gemeente was onmiddellijk akkoord want het is voor alle partijen een win-winsituatie. Omdat we de pastorie in erfpacht hebben gegeven (voor 99 jaar, n.v.d.r.), blijven we eigenaar. Dit paste perfect met de visie van de kerkraad: eigenaar blijven van de gebouwen zoals kerkgebouw, pastorie en tuin, maar die gebouwen wel aanwenden voor sociale doeleinden. religiokrant Wat wordt er allemaal aangepakt? Johan De Baets: De pastorie wordt volledig gestript en in de tuin wordt een nieuwbouw geplaatst zodat we in de toekomst 21 in de plaats van 6 hulpbehoevenden kunnen opvangen. Hierdoor zullen vzw De Heide, vzw Caritas Melle en vzw Kanunnik Triest elk 7 mensen in het nieuwe project kunnen onderbrengen. Daarnaast wordt de hele zolder van de pastorie ter beschikking gesteld van de kerkraad. We kunnen er vergaderen, we kunnen er ons archief in kwijt, Onze pastorie zal onderdak bieden aan 21 hulpbehoevenden. religiokrant Wie financiert dit alles? Johan De Baets: Aangezien de pastorie en tuin in erfpacht zijn gegeven, moeten wij de kosten voor dit project niet zelf dragen. Ze vallen ten laste van de vzw. Die is verantwoordelijk voor alles en na 99 jaar worden wij opnieuw eigenaar. Sint-Pauluskerk Sint-Pauwels Interieurrestauratie detail vrijgelegd en gerestaureerd koor Wij zijn graag uw partner voor de restauratie van uw kerkinterieur (restauratie-, schilder-, en boenwerken). De Witte bvba Dorpsstraat 36 9190 Stekene 03 779 74 82 info@dewittebvba.be www.dewittebvba.be Sint-Carolus-Borromeuskerk Antwerpen Interieurrestauratie 3

Dankzij de vergoeding voor de erfpacht zijn we zelfbedruipend geworden. Twee vliegen in één klap dus voor de kerkfabriek (lacht). religiokrant Ook het kerkgebouw werd aangepakt. Hoe zijn jullie daarbij te werk gegaan? Johan De Baets: Sinds september 2015 zijn er in ons gebouw bijna geen erediensten meer. We speelden daarom met het idee om het kerkgebouw om te bouwen tot een multifunctionele ruimte. In september vindt in het kerkgebouw een concert van het Festival van Vlaanderen plaats. Ook hierin was vzw De Heide geïnteresseerd, maar erfpacht was geen optie. Dus besloten we om het project zelf te beheren en de kosten van de verbouwing te dragen. Dankzij de vergoeding voor de erfpacht was dit geen probleem. De bedoeling is wel om een langdurig huurcontract (voor 27 jaar, n.v.d.r.) af te sluiten met vzw De Heide. Zo zijn we zeker van inkomsten voor de toekomst en moeten we ons niet al te veel zorgen maken over verhuur en zo. religiokrant En hoe verliepen de verbouwingen? Johan De Baets: Voor de verbouwingen hebben we het binnenhuisarchitectenbureau Ad Random onder de arm genomen. De buitenzijde van het gebouw en een aantal andere grote kostenposten zoals centrale verwarming en elektriciteit moesten niet meer aangepakt worden, want die hadden we in het verleden al in orde gebracht. Dat was een groot voordeel. We stelden drie voorwaarden aan onze binnenhuisarchitect. Ten eerste moest het gebouw een multifunctionele ruimte worden. Ten tweede moest het kerkelijk karakter van het gebouw behouden blijven. En ten derde moest het meubilair blijven staan. En met die drie voorwaarden in het achterhoofd ging hij aan de slag: er werd nieuwe verlichting en een nieuwe geluidsinstallatie geplaatst, alles werd mooi in het wit geschilderd en er werden 120 stoelen en multifunctionele meubelstukken Johan De Baets (1946) Was 25 jaar lang werkzaam bij Akzo Nobel Chemicals. Hij startte er als salesmanager voor de Benelux en klom op tot senior salesmanager Benelux, Griekenland, Turkije, Cyprus, Israël, Midden- Oosten en Zuid-Afrika. Daarnaast is hij op vrijwilligersvlak een duizendpoot. Zo is hij nauw betrokken bij vzw De Heide en vzw De Heidekruiers. Van die laatste vereniging was hij medeoprichter alsook eerste voorzitter. Momenteel is hij in beide vzw s lid van de raad van bestuur. Daarnaast is hij ook nog voorzitter en lid van de algemene vergadering en van de raad van bestuur van vzw Het Anker Gontrode. 4

aangeschaft. Die meubels kunnen omgevormd worden tot een lezenaar, een tafel, een kast, een zitbank, religiokrant Het kerkgebouw kan dus voor veel zaken gebruikt worden? Johan De Baets: inderdaad. Voor vieringen, tentoonstellingen, concerten, Zo vindt er in september in de kerk een concert van het Festival van Vlaanderen plaats. Allen hierheen dus (lacht)! religiokrant En ondertussen zijn alle bouwwerken achter de rug? Johan De Baets: Was het maar zo (lacht). De keuken moet dit jaar nog geïnstalleerd worden, en dan is er nog het probleem waar ook veel andere kerken mee kampen Er zijn geen toiletten! Gelukkig is er het project van de pastorie naast de kerk en hebben we kunnen regelen dat er naast de kerk toiletten worden gebouwd. We hopen dat alle werken tegen september van dit jaar afgerond zijn. Duimen dus! Wist u dat? Het orgel in de Sint-Bavokerk dateert van 1834. Het is het oudste nog bekende en bespeel bare instrument van de beroemde orgel bouwer Leo Lovaert uit Nevele. Sinds 1980 is het orgel beschermd als monument. Orgelmaker Joris Potvlieghe uit Tollembeek voltooide een grondige restauratie van het instrument in augustus 2010. In de Sint-Bavokerk is het steeds 14 C: een optimale temperatuur voor het orgel. w ij versterken het Woord Geluid & Videoinstallaties - Camerabewaking LED verlichting - Advies - Herstellingen Scharestraat 48-8020 Ruddervoorde www.kerkgeluid.be - info@kerkgeluid.be - 0497/123.607 5

Stappenplan kan erfgoed in parochiekerken redden Het CRKC lanceert samen met de Provincies Oost Vlaanderen en Antwerpen een stappen plan voor het waarderen, selecteren en herbestemmen van roerend religieus erfgoed in parochie kerken in Vlaanderen. In de context van het wijzigende parochielandschap zijn kerkbesturen steeds meer op zoek naar concreet advies bij het beheer van erfgoed in de parochie kerk. Het nieuwe stappenplan wil hierop een antwoord bieden. Stappenplan 1. Voorbereiding 2. Inventaris 3. Waarderen 4. Selectie en bestemming 5. Uitvoeren bestemmingsplan 6. Afronden Er beweegt wat in het kerkenland schap. Op verschillende niveaus wordt nagedacht over het huidige en toekomstige gebruik van de parochiekerken in Vlaanderen. Sommige kerken krijgen naast de religieuze functie ook een andere invulling, en af en toe krijgen kerkgebouwen zelfs een geheel andere bestemming. Dat heeft uiteraard ook een impact op de omvang rijke collectie voorwerpen die zich in deze kerken bevindt. Meestal kunnen niet alle objecten ter plaatse bewaard blijven. Het beheer van dit waardevolle religieuze patrimonium is een belangrijke taak die op de schouders van de kerkbesturen komt te liggen. Waarderen, selecteren en herbestemmen in 6 duidelijke stappen De collectie begrijpen, de juiste stukken selecteren, een gepaste herbestemming bepalen: het kunnen stuk voor stuk lastige opgaven blijken. Om kerkbesturen te helpen die opgaven tot een goed einde te brengen, ontwikkelde het CRKC samen met de Provincies Antwerpen en Oost-Vlaanderen het stappenplan voor het waarderen, selecteren en herbestemmen van roerend religieus erfgoed in parochiekerken. De nieuwe tool loodst u stap voor stap door het moeilijke proces van waardering, selectie en herbestemming. Zo helpt het stappenplan kerk besturen om correct met het erfgoed om te gaan en om verantwoorde keuzes te maken. Boven dien houdt de methodiek rekening met de kerkelijke richt lijnen en het wettelijk kader. Het stappen plan is volledig online beschikbaar op de website www. stappenplanreligieuserfgoed.be. 6

7

De belangrijkste wijzigingen van het Onroerenderfgoeddecreet en -besluit voor parochiekerken op een rijtje Op 17 juli 2015 werd het kerntakenplan van de Vlaamse regering goedgekeurd. Met dit plan bepaalde de regering welke taken de Vlaamse overheid nog op zich neemt, en welke taken worden over geheveld naar lokale besturen. Ook voor het agentschap Onroerend Erfgoed werden kerntaken vastgelegd. Dit leidde tot een aantal aanpassingen in het Onroerend erfgoed decreet en het Onroerenderfgoedbesluit. Beide zijn van kracht sinds 1 januari 2017. Religiokrant zet alle wijzigingen, die van belang zijn voor beschermde parochiekerken in eigendom van kerk fabrieken en gemeenten, voor u op een rijtje en duidt de gevolgen van de wijzigingen in kwestie. Het premiestelsel in een notendop Omdat de belangrijkste aanpassingen rechtstreeks te maken hebben met het premiestelsel waarop beschermde kerken een beroep kunnen doen, is het nuttig het premiestelsel nog eens kort samen te vatten. Voor het beheer van beschermde kerken kunt u aanspraak maken op de basispremie van 40 % of op een verhoogde erfgoedpremie van 80 %. Als de gemeente eigenaar is van een beschermde parochiekerk, zijn volgende premiepercentages van toepassing: De kerk wordt gebruikt voor de eredienst: 80 % premie. De kerk wordt gebruikt voor de eredienst en voor een nevenfunctie: 80 % premie. De kerk is onttrokken aan de eredienst of is herbestemd: 80 % premie. Is de kerkfabriek eigenaar van een beschermde parochiekerk, dan geniet ze volgende premiepercentages: De kerk wordt gebruikt voor de eredienst: 80 % premie. De kerk wordt gebruikt voor de eredienst en voor een nevenfunctie: 80 % premie. De kerk is onttrokken aan de ere dienst of is herbestemd: 40 % premie. Alle parochiekerken, ongeacht of de kerkfabriek of de gemeente eigenaar is, kunnen dus aanspraak maken op een verhoogde erfgoedpremie van 80 % als ze voldoen aan volgende voorwaarden: De kerk moet beschermd zijn als monument. Is de kerk enkel beschermd als stads- of dorpsgezicht of als cultuurhistorisch landschap, dan kan ze mits voor legging van een beheersplan aanspraak maken op 40 % premie. Er moet een goedgekeurd beheersplan zijn. Het gebouw moet bestemd zijn voor de eredienst en ook als dusdanig gebruikt worden. De kerk moet opgenomen zijn in een goedgekeurd kerkenbeleidsplan. 8

TIP Uit bovenstaande premieregeling blijkt dat het voor kerkfabrieken en dus ook onrechtstreeks voor de gemeenten die de kerkfabrieken financieel ondersteunen belangrijk is om bij de opmaak van een kerkenbeleidsplan rekening te houden met de financiële implicaties die een herbestemming met zich meebrengt. Kerk fabrieken die eigenaar van een parochiekerk zijn, hebben er alle baat bij om te kiezen voor een nevenbestemming, willen ze gebruikmaken van de verhoogde erfgoedpremie van 80 %. Toegevoegde definities (Onroerenderfgoeddecreet, artikel 2.1.) Erkende eredienst Om rechtsonzekerheid te vermijden, werd het begrip erkende ere dienst aan de definities toegevoegd. Hierdoor kreeg het begrip ook meteen een decretale basis. De definitie verwijst rechtstreeks naar het Eredienstendecreet van 7 mei 2004 (art. 4), waarin de gebouwen voor de katholieke eredienst omschreven worden als kerk of kerken van de parochie, beheerd door een kerkfabriek. Verder zegt de definitie dat de gebouwen effectief voor de eredienst gebruikt moeten worden. Bijgevolg vraagt het agentschap om aan te tonen dat de parochiekerk daad werkelijk op regelmatige basis diensten en vieringen aanbiedt. Dit kan bijvoorbeeld aangetoond worden in het kerkenbeleidsplan. De voorwaarde dat er minstens 45 erediensten per jaar moeten plaats vinden, werd geschrapt en is dus niet langer geldig. Kerkenbeleidsplan Ook de definitie kerkenbeleidsplan kreeg een decretale basis en wordt omschreven als een lokaal gedragen langetermijnvisie voor alle parochiekerken binnen één gemeente, dat eerst wordt goedgekeurd door het bisdom en vervolgens door de gemeenteraad. Het schriftelijke document moet minimaal volgende gegevens bevatten: een beschrijving van de gebouwen; een situering van elk gebouw in zijn ruimtelijke omgeving; een beschrijving actueel gebruik en actuele functie; een onderbouwde visie op toekomstig gebruik en functie; een plan van aanpak dat beschrijft hoe nevenfuncties of herbestemmingen onderzocht zullen worden. Iedere gemeente met minstens één als monument beschermde parochie kerk is dus genoodzaakt een kerkenbeleidsplan op te maken, wil ze voor die kerk een verhoogde erfgoedpremie kunnen aanvragen. De website van Onroerend Erfgoed stelt een inspiratienota kerken beleidsplannen ter beschikking, waarin de definitie verder wordt toe gelicht en waarin praktische tips voor de opmaak ervan worden meegeven (www.onroerenderfgoed.be). Naast de vereisten opgelegd door het agentschap, bevat elk kerkenbeleidsplan uiteraard ook een pastoraal luik. Hiervoor heeft elk bisdom een eigen visie en stappenplan ontwikkeld, terug te vinden op de website van het CRKC (www.crkc.be/ kerkenbeleidsplan). De ervaring leert dat Onroerend Erfgoed de nieuwe bepalingen zeer streng toepast, waardoor weinig van de reeds goedgekeurde kerken beleidsplannen voldoen. Naast het ontbreken van een aantal formele punten, blijkt vooral de langetermijnvisie een breekpunt te zijn. In tegenstelling tot het beheers plan, waarvoor een geldigheidsduur van 20 jaar in het decreet werd vastgelegd, spreekt het decreet voor kerken beleidsplannen enkel van een lange termijnvisie. Navraag bij het agentschap geeft geen uitsluitsel maar leert dat het plan legislatuuroverschrijdend moet zijn. Of uw reeds goedgekeurde kerkenbeleidsplan voldoet aan de gestelde eisen? Dat vraagt u best zelf na bij het agentschap Onroerend Erfgoed of bij het CRKC. Beperkte toevoegingen kunnen via een addendum gebeuren en moeten eveneens door het bisdom en de gemeenteraad worden goedgekeurd. LET OP Restauratiedossiers voor beschermde parochiekerken die ontvankelijk werden verklaard vóór 1 januari 2015 moeten vóór 1 oktober 2017 een actueel en goed gekeurd VZW Traject Vindt u de administratieve verplichtingen ook altijd maar zwaarder worden? En wat komt er weer bij? Hebben we eindelijk een kerkenbeleids plan en nu is het weer niet goed. En als we plannen willen laten maken, moeten we ook nog aanbesteden volgens de regelgeving overheidsopdrachten. Mag het wat gemakkelijker? JA: Dat mag en kan. Vzw Traject kan zeker niet alles voor u doen, maar de administratie van uw overheidsopdrachten nemen wij van u Advies Begeleiding Training Vorming Secretariaat voor kerkbesturen over van begin tot einde, inclusief bestekken, besluiten, briefwisseling en het overleg met gemeente bestuur en subsidiërende overheden. En als u buiten de administratie overheidsopdrachten nog andere begeleiding wenst, dan zoekt ons team van deskundigen in overleg met u daar graag een oplossing voor waarin u zich het beste kan vinden. Aarzel niet om contact met ons op te nemen voor een vrijblijvend gesprek over onze voorwaarden. U zult zien: die vallen reuze mee. Attentie > In het najaar wijzigt de regelgeving overheids opdrachten volledig volgens de nieuwe Europese richtlijn. Hebt u interesse in een praktische uitleg op maat van kerkbesturen? Meldt u bij ons. Wij organiseren dan in het najaar infosessies hierover in uw streek. www.vzwtraject.be paul.knoops@vzwtraject.be tel. +32 497 16 88 13 9

kerkenbeleidsplan bevatten. Is die timing niet gehaald, dan wordt het dossier van de wachtlijst geschrapt en moet een nieuwe premieaanvraag ingediend worden. Dit dossier dient uiteraard samengesteld te worden overeenkomstig de huidige wetgeving en zal dus zowel een goedgekeurd beheersplan als een goedgekeurd kerkenbeleidsplan moeten bevatten om van een verhoogde premie van 80 % te kunnen genieten. Recuperatie van de btw Voor restauratiedossiers voor beschermde monumenten die vóór 1 januari 2015 ontvankelijk werden verklaard, wordt de aanvaarde kostenraming niet langer vermeerderd met de btw. De oude regel geving maakte het immers mogelijk om niet alleen het niet-recupereer bare deel van de btw maar ook een deel van de algemene kosten in de premie berekening in te brengen. Hierdoor werd aan het einde van de rit vaak meer gesubsidieerd dan wat in aan merking kwam voor subsidiëring. Voor dossiers ingediend na 1 januari 2015, wordt de premie berekend op de aanvaarde kostenraming inclusief btw, op voorwaarde dat de premienemer kan aantonen dat hij de btw niet kan recupereren (Onroerenderfgoedbesluit, art. 11.2.12). Actualisering van het beschermingsbesluit Omdat de kwaliteit en de omvang van beschermingsdossiers sinds de eerste beschermingen in 1931 zeer divers zijn, voorziet het Onroerenderfgoeddecreet (art. 6.2.1.) in de mogelijkheid om een beschermingsbesluit geheel of gedeeltelijk te wijzigen. Als u als eigenaar te maken hebt met een verouderd beschermingsbesluit of een summier beschermingsdossier en als dat tot onduidelijkheid leidt, bijvoorbeeld over wat nu precies beschermd is en wat niet, dan kunt u aan het agentschap Onroerend Erfgoed een evaluatie van het beschermde goed vragen. Zo n evaluatie kan leiden tot de wijziging van het beschermingsbesluit door toevoeging van beheersdoel stellingen en van een lijst van cultuurgoederen. Algemene schilderwerken en kleine restauratiewerken Vakmensen met ruime ervaring in het schilderen van kerken (incl. altaren, enz.). www.dewaalverf.be Tel.: 03/650.16.50 info@dewaalverf.be 10

De aanvraag tot opmaak van een beheersplan wordt geschrapt De calvarie op het kerkhof van de Sint-Martinuskerk in Neerharen is een mooi voorbeeld van ZEN-erfgoed. Hierdoor kan de kerkfabriek aanspraak maken op een verhoogde premie van 60 % voor de restauratie ervan. Toevoeging van beheersdoelstellingen Als de bijzondere voorschriften voor instandhouding en onderhoud in het ministerieel besluit niet duidelijk genoeg of onvoldoende zijn om het beschermde goed te beheren zoals het moet, of als de geformuleerde beheersdoelstellingen ontoereikend zijn, dan kunt u vragen om toevoeging of aanvulling van beheersdoelstellingen. Toevoeging van een lijst van cultuurgoederen Roerende goederen die zich in een beschermd monument bevinden, kunnen deel uitmaken van de bescherming. Zij worden in de regelgeving cultuurgoederen genoemd. Voor deze roerende goederen kan een erfgoedpremie aangevraagd worden en gelden toelatingsplichten. Omdat het niet altijd duidelijk is welke roerende goederen ook cultuur goederen zijn, kan een eigenaar mits motivatie aan het agent schap vragen om de bestaande lijst van cultuurgoederen bij het beschermings besluit aan te passen of een lijst van cultuurgoederen Voor beschermde kerkhoven wordt samen met de bevoegde erfgoedconsulent een selectie gemaakt van de graven die als ZEN-erfgoed worden opgenomen in het beheersplan. Voor die graven kan de kerkfabriek dan ook genieten van een verhoogde premie van 60 %. aan het beschermingsbesluit toe te voegen. Vanaf dan behoren de cultuurgoederen definitief bij het monument en mag de werkelijke band tussen het monument en het cultuurgoed niet verbroken worden. Met andere woorden: vanaf dan mogen de cultuurgoederen het gebouw niet definitief verlaten. TIP Een snellere en minder ingrijpende manier om roerende goederen de status van cultuurgoederen te verlenen, is het beheer s plan. Door een gemotiveerde lijst van cultuurgoederen in het beheersplan op te nemen, worden die goederen voor de duur van het beheersplan, zijnde 20 jaar, aan het monument verbonden. Voor die goederen kunt u dan ook aanspraak maken op een onderhouds- of restauratiepremie. Colofon Om de administratieve last voor eigenaars van beschermde goederen én voor de overheid te verminderen, werd de procedure voor de aanvraag tot opmaak van een beheersplan geschrapt. Toch is het aangewezen om contact op te nemen met het agentschap Onroerend Erfgoed, zodra u een beheers plan voor de kerk wil (laten) opmaken. Zo kan de verantwoordelijke erfgoedconsulent vooraf meegeven welke goederen in het beheersplan moeten worden opgenomen enkel de kerk, of bijvoorbeeld ook het omringende kerkhof. Tevens kan bekeken worden of er een erkenning van cultuurgoederen mogelijk is, dan wel of bepaalde erfgoedelementen, zoals de kerkhofmuur, uitzonderlijke graf monumenten of waardevolle beplanting als ZEN-erfgoed kunnen aangeduid worden. ZEN- erfgoed kan immers aanspraak maken op een verhoogde erfgoedpremie van 60 %. Op die manier vermijdt u onaangename verrassingen bij de (pre-)advisering van het beheersplan en worden de premiemogelijkheden voor alle erfgoedelementen ten volle benut. Deze bijdrage werd geschreven door Marjolijn Van Damme & Claartje Verloove www.hekate.be religiokrant is een semestriële uitgave van Uitgeverij Vanden Broele. // Vormgeving & druk Vanden Broele Productions // Verantwoordelijke uitgever Uitgeverij Vanden Broele Stationslaan 23, 8200 Brugge T. 050 64 28 00 F. 050 64 28 08 www.uitgeverij.vandenbroele.be // Adverteren in religiokrant Meer info & tarieven via valerie.degroodt@vandenbroele.be 050 64 28 00 0473 69 87 39 // Vragen & opmerkingen Wenst u extra nummers van deze religiokrant te ontvangen? Krijgt u de religiokrant op het verkeerde adres toegestuurd? Laat het ons weten via info@religiosoft.be. Alle rechten voorbehouden. Beweringen en meningen geuit in de artikels zijn die van de geïnterviewden en niet noodzakelijk die van de organisaties die ze vertegenwoordigen. 11

Renoresto Het enige B2B event in België voor renovatie & restauratie www.renoresto.be 100 deelnemers Op een unieke locatie 21 & 22 september 2017 Eskimofabriek gent