Trefwoorden Rouw Verlies Rouwprotocol ANNEMIEKE VAN DER STERREN EN LOES MEEUWISSEN LICHT OP VERLIES Begeleiding van rouwende medewerkers (deel 1) Iemand die een dierbare heeft verloren wordt door zijn omgeving vaak een beetje uit de weg gegaan. Niet uit onwil of harteloosheid, maar omdat het moeilijk lijkt om de juiste toon te vinden. Bang ook voor de hevige emoties die misschien loskomen. En zo laten we de nabestaande ongewild in de kou staan. Ook in organisaties en bedrijven speelt dit probleem. Leidinggevenden moeten er iets mee. Annemieke van der Sterren is coördinator rouw en rouwzorg bij de Landelijke Stichting Rouwbegeleiding (LSR). www.verliesverwerken.nl E-mail: info@verliesverwerken.nl Loes Meeuwissen is journalist. Serie over verlies In dit eerste deel van een serie van vier artikelen over verlies gaan we in op rouw en rouwbeleving en op de vraag hoe organisaties om kunnen gaan met rouwende werknemers. In artikel twee gaat Gwen Timmer (trainer/therapeut) in op de interpersoonlijke vaardigheden. Hoe communiceer je over eigen verlies of over dat van een ander. In het derde artikel belicht Erik van der Meer (bedrijfsarts en interim-manager) de rol van de manager bij verliesverwerking van medewerkers. Een heel andere invalshoek van verlies komt aan de orde in het vierde deel. In dit artikel behandelt Marjolein Meijer, adviseur bij Kern Konsult, verlies in het kader van reorganisatie en veranderingsprocessen. De serie is totstandgekomen naar aanleiding van het symposium Licht op verlies. Op de website www.lichtopverlies.nl vindt u aanvullende informatie over verlies in het licht van organisatieverandering, in het licht van teamontwikkeling en in het licht van persoonlijke ontwikkeling (met onder meer het verlies-stress-onderzoek). 12
WWW.KLUWERMANAGEMENT.NL Ieder mens krijgt in de loop van zijn leven te maken met verlies. Dat kan verlies van werk zijn, van een huwelijk, van een vriendschap, van gezondheid, of het meest ingrijpend: van een dierbare die sterft. Mensen die dit meemaken doorlopen een heel scala aan (vaak heftige) reacties en gevoelens. Dit is nodig om het verlies te verwerken en zich aan te passen aan een leven zonder de aanwezigheid van degene die men heeft verloren. Ieder mens beleeft een ingrijpend verlies op zijn eigen manier. Dat is onder andere afhankelijk van karakter, culturele of godsdienstige achtergrond, eerdere verlieservaringen, de betekenis die de overledene had in het leven van de nabestaande, en het persoonlijke en sociale netwerk. Rouwtaken Er zijn dus geen vaste recepten te geven voor het rouwproces. Wel kunnen er een aantal rouwtaken worden onderscheiden die elke nabestaande moet doorlopen om het verlies te verwerken. De Amerikaanse rouwdeskundige William Worden noemt er vier: 1. Aanvaarden van de realiteit van het verlies Men weet dat een dierbare is overleden, maar dat hij of zij écht dood is, en dus voorgoed uit het leven is verdwenen, dringt pas geleidelijk door. Het besef van de onomkeerbaarheid hiervan is nodig om de pijn van het gemis te kunnen voelen. 2. Doorleven van pijn en verdriet Het is volgens Worden onmogelijk om iemand te verliezen van wie je veel hebt gehouden en geen pijn te voelen. Andere wetenschappers nuanceren deze opvatting: als bijvoorbeeld je ouders op zeer hoge leeftijd sterven, hoeft dit niet altijd groot verdriet met zich mee te brengen. 3. Aanpassen aan een nieuw leven waarin de overledene niet meer aanwezig is De rouwende moet zich leren instellen op alle veranderingen die het verlies van een dierbare met zich meebrengt. Dat geldt voor zijn of Misverstanden over rouw De manier waarop mensen met rouwenden omgaan is altijd gekleurd door hun eigen opvattingen. Die hoeven niet per se juist te zijn. Wijdverbreide en hardnekkige misverstanden zijn onder andere: Als je rouwt, moet je zichtbaar veel verdriet hebben, anders krijg je later problemen. Rouw verloopt via een vast patroon. Het verdriet wordt minder, via een vaste en gelijkmatige curve. Als alle feestdagen en seizoenen van een jaar voorbij zijn, heb je het ergste gehad. Rouwverwerking verloopt altijd sneller met de hulp van een psycholoog of andere hulpverlener. Vrouwen verwerken een verlies beter dan mannen, omdat ze beter hun gevoelens kunnen uiten. haar beleving van het dagelijks leven: je mist bijvoorbeeld een partner, iemand die het huishouden organiseerde of die het initiatief nam in het contact met andere mensen. Maar ook je sociale omgeving reageert anders op je dan vroeger. 4. De overledene emotioneel een plaats geven en de draad van het leven weer oppakken Vroeger ging men ervan uit dat verlies pas goed verwerkt was als de band met de overledene was doorgesneden. Nu wordt daar anders over gedacht: de relatie met de overledene blijft ook na de dood bestaan, maar in een andere vorm, als herinnering. De emotionele energie kan dan weer worden ingezet voor andere mensen of activiteiten. Bovengenoemde taken kennen geen vaste volgorde, ze lopen tijdens het rouwproces door elkaar, en de tijd die ze in beslag nemen varieert van persoon tot persoon. Het is dan ook niet precies te zeggen op welk moment een verlies helemaal verwerkt is. En soms gaat de pijn nooit meer helemaal weg, terwijl het leven toch weer als zinvol wordt ervaren. De emoties en gevoelens die de rouw met zich meebrengt kunnen sterk verschillen, en ze beperken zich niet tot verdriet en somberheid: ook angst, agressie, schuld en verwarring spelen vaak een rol. Overigens vertonen veel rouwenden ook allerlei lichamelijke reacties, Mensen die een zwaar verlies hebben geleden zijn daar ook op hun werk mee bezig. zoals spanningsklachten, veel minder of juist meer behoefte om te eten of te drinken en concentratieproblemen. Verder kunnen mensen die een groot verlies hebben geleden zich erg moe of lusteloos voelen, last hebben van slapeloosheid of juist overactief worden. Maar hoe persoonlijk gekleurd het rouwproces ook is, bijna elke rouwende heeft er behoefte aan om zolang als dat nodig is zijn of haar verhaal te vertellen aan mensen in de directe omgeving, dus óók in de werkomgeving. Collega s en leidinggevenden kunnen iemand die rouwt veel hulp en steun bieden, zelfs al vinden ze dat moeilijk en zijn ze bang om het verkeerd te doen. Bijna niemand vindt het gemakkelijk om een rouwende tegemoet te treden, al is het maar omdat het een confrontatie kan inhouden met eigen verdriet. Toch is het heel belangrijk om, hoe onbeholpen ook, te laten merken dat je meeleeft, zodat de nabestaande zich niet in de steek gelaten voelt. Hulp bij rouw Hoe help je iemand die rouwt? In elk geval door hem of haar ruimte en tijd te geven om zich te uiten en het verlies te verwerken. Dat kun je doen door: 13
MANAGEMENT TOOLS NUMMER 5 / 2005 MANAGEMENTINFO OP NIVEAU Wilt u als manager breed geïnformeerd worden? Niet alleen op uw eigen vakgebied, maar ook over andere bedrijfsdisciplines. Met Management Executive gaat u goed voorbereid in gesprek met collega-managers. Deze unieke combinatie van een tijdschrift en online database biedt managementinformatie op het gebied van hrm, operations, ict, financiën, marketing en innovatie. Ik wil: kunnen meepraten over alle bedrijfsdisciplines alle managementinfo bij de hand een nog betere visie vormen een onderbouwde mening kunnen geven Ja, ik wil GRATIS kennismaken met Management Executive: ik ontvang een proefnummer van het tijdschrift ik heb een maand lang onbeperkt toegang tot de online database bereid te blijven om te luisteren, ook na langere tijd; te bedenken dat de nabestaande iemand heeft verloren die onvervangbaar is, en dat het verdriet daarover soms lang kan duren; clichéopmerkingen die het verdriet bagatelliseren te vermijden; de emoties en het gedrag van de rouwende in de context van de rouw te zien; geen ongevraagde adviezen te geven; te accepteren dat ieder op zijn of haar manier rouwt en niet boos of geïrriteerd te worden als de nabestaande het anders doet dan jij goed acht; te vragen waar de rouwende behoefte aan heeft; af en toe voor te stellen samen iets te ondernemen, waarbij de ander de keuze heeft hier wel of niet op in te gaan. Het is heel belangrijk om, hoe onbeholpen ook, te laten merken dat je meeleeft. Rouw op het werk Als werkgever, leidinggevende en collega kun je veel betekenen voor nabestaanden. Rouw is immers geen gemoedstoestand die je naar believen kunt in- en uitschakelen; mensen die een zwaar verlies hebben geleden zijn daar ook op hun werk mee bezig. Ze kunnen vaak niet normaal functioneren, en als de werkomgeving daar geen begrip voor heeft en ook nog eens het contact uit de weg gaat, bestaat de kans dat de rouwende lichamelijke of psychische klachten krijgt of zelfs helemaal niet meer kan werken. Beleid maken rond het omgaan met rouwende werknemers is niet eenvoudig, al was het maar omdat mensen zo verschillend reageren op verlies. De een zal al zijn energie nodig hebben om zich in de privé-situatie staande te houden, en zich dus langere tijd absoluut niet kunnen concentreren op het werk, terwijl de ander de structuur van het werk juist als een houvast ervaart. Een rouwprotocol, opgesteld in overleg tussen werkgever en werknemers, is een goed hulpmiddel om recht te doen aan al die verschillende mensen en hun gevoelens. Zo n protocol is zowel een draaiboek voor de eerste dagen na een overlijden als een gids voor de langere termijn. 14 Voor één maand management informatie betaalt u niets! Ontvangen wij binnen één maand na ontvangst van het tijdschrift geen tegenbericht van u, dan gaan wij ervan uit dat u uw abonnement wilt verlengen. Bij het proefnummer ontvangt u een brief met een annuleringsmogelijkheid. Een jaarabonnement (6x een tijdschrift en onbeperkt toegang tot de online database) kost 152,- (incl. BTW). Vraag een gratis proefabonnement aan: www.kluwermanagement.nl/shop Tips voor leidinggevenden Stap zelf op de rouwende af. De drempel mag niet te hoog worden; voor een rouwende is het moeilijk contact te herstellen. Collegiaal contact kan veel betekenen voor de rouwende. Houd ook het gesprek over het verlies tussen hem en zijn collega s gaande. Open zelf het gesprek omtrent eventuele aanpassing van tijden en taken. Hiermee erken je iemands verdriet. Laat wat kan een poosje prevaleren boven wat moet. Geef ook aandacht aan collega s die werkzaamheden overnemen. Informeer bij de rouwende zelf waarmee hij geholpen is en vraag zo nu en dan of hij zich inderdaad gesteund voelt. Wees enigszins bekend met mogelijke reacties en gevoelens van een rouwende werknemer. Probeer iets te weten te komen over rituelen en tradities uit zowel religie als cultuur van de betrokken werknemer.
WWW.KLUWERMANAGEMENT.NL Voorbeeldprotocol ingeval van een verlieservaring van een werknemer Algemeen Een protocol is een handleiding voor leidinggevenden en medewerkers, en beoogt een zorgvuldige manier van handelen ingeval een collega iemand verliest die hem/haar zeer na stond. Het protocol beoogt eveneens een wijze van opvang van een getroffen werknemer waardoor deze de ruimte krijgt om te rouwen, zoals hij/zij dat nodig heeft zonder het contact met het werk te verliezen. Dit protocol gaat over het handelen, niet over het omgaan met een rouwende collega. Over het omgaan met een rouwende collega het volgende: Erken dat het niet altijd gemakkelijk is om iemand die rouwt tegemoet te treden. Rouwgevoelens kunnen sterk wisselen van karakter; bedenk dat (negatieve) reacties van een rouwende vaak niet persoonlijk zijn bedoeld. Het is van belang dat zowel leidinggevenden als collega s een actieve houding aannemen ten aanzien van de rouwende collega. Steun aanbieden en het daarbij laten is niet voldoende. Vragen wat hij/zij nodig heeft is eveneens van belang. Geef de werknemer erkenning van het verdriet en de ruimte om dit te uiten op de werkplek. Doe dit niet als hij/zij ervoor kiest om de gevoelens voor zichzelf te houden. Geef geen ongevraagde adviezen en maak geen clichéopmerkingen ( zoals de tijd heelt alle wonden ). Het is aan te bevelen om algemene informatie te zoeken over het rouwproces zodat de rouwende collega beter te begrijpen is. Laat geduld en begrip gedurende een periode prevaleren boven prestatie en resultaat. Niet wat moet, maar wat kan Het is wenselijk dat de leidinggevende bekend is met mogelijke reacties en gevoelens van een werknemer in rouw. Het is eveneens wenselijk dat de leidinggevende bekend is met rituelen en tradities uit zowel religie als cultuur van de betrokken werknemer. Het is een suggestie om, behalve verjaardagen, ook sterfdagen in de agenda te zetten. Heb als leidinggevende en als collega s ook oog voor meer verborgen rouw, zoals een medewerker met een miskraam of een medewerker die de partner in een niet erkende relatie verliest. Het is van belang zich te realiseren dat het verwerken van een verlies een vertrouwelijk proces is dat de rouwende zeer kwetsbaar kan maken. Een protocol werkt alleen als het wordt gebruikt. Stappenplan Stap 1 1. Er komt een melding binnen van het overlijden van iemand uit de directe omgeving van een van de werknemers. 2. Degene die de melding aanneemt, informeert of de getroffen werknemer zelf wil dat het overlijden bekend wordt gemaakt op zijn/haar afdeling. 3. Indien dit de wens is van de werknemer wordt de melding doorgegeven aan de afdeling waar de betreffende werknemer werkzaam is. 4. Indien dit de wens is van de werknemer roept de leidinggevende de collega s bij elkaar en: licht de collega s in omtrent de situatie rond het overlijden voor zover dit bekend is; licht de collega s in ingeval er sprake is van religieuze afscheids- of rouwrituelen; geeft de aanwezigen de gelegenheid om onderling te reageren; maakt afspraken over handelingen, zoals advertentie, bloemen of anderszins; wijst een contactpersoon aan die met de rouwende collega in contact treedt over eventuele aanwezigheid bij de uitvaart; verdeelt het werk van de getroffen werknemer en bespreekt eventueel welke externe relaties geïnformeerd moeten worden. 15
MANAGEMENT TOOLS NUMMER 5 / 2005 5. De leidinggevende condoleert namens de werkgever en spreekt met de getroffen werknemer over de eventuele wens en de mogelijkheid om aansluitend op de uitvaart extra vrije tijd/verlof te nemen. 6. De leidinggevende brengt de collega s op de hoogte van de eventuele afwezigheid. Stap 2 1. Als door de getroffen werknemer een rouwkaart is gestuurd of als hij/zij anderszins te kennen heeft gegeven de aanwezigheid van de werkgever, resp. de leidinggevende en collega s bij de uitvaart op prijs te stellen, dan wordt hieraan door hen die dit willen, gevolg gegeven. 2. Na de uitvaart krijgen de collega s de gelegenheid onderling te reageren op de gebeurtenissen. Stap 3 1. De aangewezen contactpersoon en overige individuele collega s kunnen contact opnemen voor persoonlijke reacties als dit door de rouwende werknemer op prijs wordt gesteld. 2. De leidinggevende zorgt ervoor zoveel te weten over rouwprocessen, rouwgevoelens en rouwreacties evenals van rouwrituelen uit de religie respectievelijk de cultuur van de getroffen werknemer, dat hij/zij de getroffen werknemer de ruimte kan geven die nodig is voor een goede verwerking. 3. De leidinggevende nodigt de rouwende uit om te overleggen over de situatie. Er zijn mogelijkheden om bijvoorbeeld: het verlof nog enige tijd voort te zetten; het takenpakket de komende tijd aan te passen; de arbeidstijden de komende tijd aan te passen of naar behoefte flexibel te maken; begeleiding aan te bieden; (meer/andere) samenwerking met collega s aan te bieden; afspraken te maken voor regelmatig contact met het werk en de collega s. 4. Een door de getroffen werknemer zelf aangewezen collega kan, als hij/zij dit wenst, gedurende enige tijd wat meer aandacht hebben voor de psychische en fysieke toestand van de rouwende. De werkgever resp. de leidinggevende zou hiervoor aan de collega gelegenheid kunnen geven. Stap 4 1. Indien afspraken gemaakt zijn omtrent werkverzuim of werkaanpassing, dan wordt regelmatig opnieuw gesproken over de situatie. De afspraken worden naar behoefte bijgesteld tot de werknemer weer volledig in het arbeidsproces kan functioneren. 2. Als de werknemer het werk geheel of gedeeltelijk heeft hervat kan, als hij/zij dit wenst, geruime tijd met regelmaat naar de situatie en de toestand worden geïnformeerd. De leidinggevende vraagt bij die gelegenheid eveneens of de werknemer het werk aan kan en of voldoende steun ervaren wordt van leidinggevende en collega s. 3. Van belang is dat de werkomgeving weet dat de rouwende nog lange tijd na het overlijden te maken kan hebben met rouwreacties (zoals onder andere concentratiestoornissen). 16
WWW.KLUWERMANAGEMENT.NL Meer informatie Meer informatie is te vinden in De gids na een overlijden, een uitgave van de LSR en eveneens op de LSR-website: www.verliesverwerken.nl. Meer informatie over rouw in werksituaties is te vinden in een aantal brochures: Werken met verlies, een uitgave van de LSR. Verslag van de LSR-conferentie over rouw en arbeid in 2000, inclusief enige artikelen met achtergrondinformatie over dit onderwerp. Behalve voor werkgevers en leidinggevenden is de brochure ook bedoeld voor werknemers. U kunt de brochure bestellen door 4,50 over te maken naar: gironummer 4616384 t.n.v. LSR in Utrecht o.v.v. het codenummer L 05 Rouw op de werkvloer, een uitgave van Yarden, tel. 036-527 86 66. Brochure Rouw en arbeid Terug naar je werk na de dood van je kind door Kokkie Jonkers, uitgegeven door de Vereniging Ouders van een Overleden Kind, 2004. Te bestellen door overmaking van 2,25 op gironummer 3747923 t.n.v. VOOK te Noordwijk o.v.v. brochure 12. Delen in verlies, een uitgave van het CNV, afd. publieke zaak. Te bestellen via tel. 070-416 06 00 of te downloaden via www.cnvpubliekezaak.nl/div/ Rouwprotocol.pdf. Samenvatting Iemand die een dierbare heeft verloren, wordt door zijn omgeving vaak een beetje uit de weg gegaan. Ook in organisaties en bedrijven speelt dit probleem. Leidinggevenden moeten er iets mee, maar weten vaak niet hoe ze dit moeten aanpakken. Dit artikel gaat in op rouw en rouwbeleving en op de vraag hoe organisaties om kunnen gaan met rouwende werknemers. Het behandelt het rouwprotocol, een hulpmiddel om recht te doen aan al die verschillende mensen en hun gevoelens. Zo n protocol kan dienen als draaiboek voor de eerste dagen na een overlijden en als een gids voor de langere termijn. MANAGEMENT TOOLS www.kluwermanagement.nl BASE Meer lezen? Zie in de Management Tools Base het artikel: Speech op zakformaat: slechtnieuwstoespraken (checklist), E. van der Spek Voor dit artikel is gebruikgemaakt van de informatie op de website van de Landelijke Stichting Rouwbegeleiding. 17