Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel

M200515 Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel Exportthermometer drs. S.C. Oudmaijer Zoetermeer, januari 2006

Exportprestaties en exportpotentieel van de industrie, de dienstensector en de groothandel De totale directe Nederlandse industriële export is in 2004 met 4% gegroeid t.o.v. 2003; de export van het industriële midden- en kleinbedrijf (MKB) groeide over deze periode zelfs met 5,1%. Deze industriële exportstijging komt vrijwel volledig voor rekening van de exporten van al exporterende bedrijven en niet zozeer van nieuwe exporteurs. De directe export van diensten is in 2004 met 3,7% gestegen t.o.v. 2003 en de groothandel is in 2004 2,7% meer gaan exporteren dan in 2003. Naast de gerealiseerde export is een theoretisch exportpotentieel aanwezig. Het gaat hierbij om de vooralsnog onbenutte export. Binnen de industrie bedraagt het onbenutte exportpotentieel bijna 10 miljard euro in 2004. De mate waarin het aanwezige potentieel wordt benut in de industrie varieert van 55% in het kleinbedrijf tot 93% in het grootbedrijf (gemiddeld 88%). Binnen de dienstensector en de groothandel is er nog veel ruimte om de export te verhogen; het onbenutte exportpotentieel bedraagt hier ruim 45 miljard euro. De mate van benutting van het potentieel bedraagt binnen de dienstensector gemiddeld 37% en binnen de groothandel 64%. Van de industriële export gaat 75% naar de oude EU-lidstaten (EU-15). De export van diensten is in vergelijking met de industriële export veel minder gericht op EU-15- landen; van de export van diensten gaat namelijk maar 54% naar de oude lidstaten. Voor de bestemming van de industriële export valt op dat name Oost-Europa en Azië enorm in trek zijn bij exporteurs. Leeswijzer De voorliggende publicatie gaat nader in op de exportontwikkeling en het exportpotentieel van bedrijven in de industrie, de dienstensector en de groothandel in 2004. De opzet van de publicatie is als volgt. Allereerst komen de exportontwikkeling en het exportpotentieel van zowel het MKB als het grootbedrijf in de industrie aan bod. Er zal hierbij nader ingegaan worden op de volgende onderwerpen. - Totale directe export en exportontwikkeling van de industrie - Bestemming van de export van industriële producten - Exportpotentieel van de industrie. Vervolgens zal aandacht besteed worden aan de exportontwikkeling en het exportpotentieel van de dienstensector en de groothandel; hierbij komen achtereenvolgens de volgende onderwerpen aan de orde: - Totale directe export en exportontwikkeling van de dienstensector en groothandel - Bestemming van de export van diensten - Exportpotentieel van de dienstensector en de groothandel. Exportontwikkeling en exportpotentieel van de industrie Export industriële MKB gestegen in 2004 De directe export van de Nederlandse industrie bedroeg in 2004 ruim 66 miljard euro, een stijging van 4% t.o.v. 2003 (zie tabel 1, kolom 4). Deze stijging komt voor het grootste deel voor rekening van het MKB. Vooral het kleinbedrijf en het grote middenbedrijf (50-99 werkzame personen) deden het in 2004 met een exportgroei van respec- 2

tievelijk 5,5% en 6,2% aanzienlijk beter dan de rest van de industrie. De exportontwikkeling van de industrie lijkt zich in 2004 hersteld te hebben; in 2003 was namelijk sprake van een daling van de exporten van zowel het MKB als het grootbedrijf. 1 tabel 1 Directe export totale industrie naar grootteklasse, 2004 exportquote % exportquote expor- exportontwikkeling % grootteklasse (w.p.) teurs % t.o.v. 2003 (1) (2) (3) (4) 2-9 19 42 5,5 10-19 21 36 3,9 20-49 28 40 3,0 50-99 47 55 6,2 MKB (2-99) 33 47 5,1 GB (>99) 53 59 3,4 totaal 44 55 4,0 Bron: ERBO 2004, bewerking EIM, 2005. De tweede kolom in tabel 1 geeft de gemiddelde exportquote van alle industriële ondernemingen per grootteklasse over 2004 weer. De exportquote beschrijft het aandeel export in de omzet van bedrijven. Op het oog lijkt het of er een positief verband is tussen bedrijfsgrootte en de hoogte van de exportquote. Wanneer echter naar de exportquote van alleen de exporterende bedrijven gekeken wordt (kolom 3) lijkt dit verband minder sterk. De exportquote van MKB-bedrijven en MKB-exporteurs is in 2004 gestegen t.o.v. 2003. De exportquote van de exporterende bedrijven in het MKB bedroeg in 2003 43% (zie tabel 2). De exportquote van MKB-exporteurs is in 2004 gestegen tot 47%. De groei van de export is vooral terug te voeren op de vergroting van de exportinspanningen van al bestaande exporteurs. De exportquote is in 2004 t.o.v. 2003 vooral bij kleine bedrijven (2-9 werkzame personen) flink toegenomen. De exportquote van exporteurs was in 2003 35% bij kleine bedrijven. In 2004 is de exportquote van exporteurs in het kleinbedrijf gegroeid tot 42%. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de exportstijging in 2004 vooral toe te schrijven is aan de stijging van de exporten van al exporterende bedrijven. 1 Hessels, Jolanda en Kees Bakker (2004), Exportprestaties van het industriële MKB in 2003. Exportthermometer, EIM, Zoetermeer. 3

tabel 2 Directe export totale industrie naar grootteklasse, 2003 exportquote % exportquote expor- exportontwikkeling % grootteklasse (w.p.) teurs % t.o.v. 2002 (1) (2) (3) (4) 2-9 13 35-3,2 10-19 19 35 0,2 20-49 25 37 0,4 50-99 41 50-1,9 MKB (2-99) 28 43-1,2 GB (>99) 57 63-1,3 totaal 46 56-1,2 Bron: ERBO 2003, bewerking EIM, 2004 Export gegroeid in vrijwel alle industriële bedrijfstakken De industriële export is in 2004 in vrijwel alle bedrijfstakken gegroeid; slechts in twee industriële bedrijfstakken is sprake van een (lichte) daling van de export (zie figuur 1). De sterkste daling is waar te nemen in de Nederlandse kledingindustrie, waarschijnlijk door toenemende concurrentie uit lagelonenlanden in Azië. De sterkste stijging, van bijna 25%, heeft zich voorgedaan in de basismetaalindustrie. De behoefte van de Chinese markt aan producten afkomstig van de basismetaalindustrie leidt ook in de Nederlandse ruimte tot een toenemende vraag naar deze producten. Een andere forse stijger is de transportmiddelenindustrie. Nederland heeft van oudsher een sterke positie op de Europese markt voor transportmiddelen. Deze sector is een van de eerste die positieve effecten ondervindt van het economische herstel. Het aantrekken van de Europese bedrijvigheid leidt tot een stijgende doorvoer van logistieke stromen. 4

figuur 1 Exportontwikkeling 2004 t.o.v. 2003 per industriële bedrijfstak voedings- en genotmiddelen -0,4% textiel, kleding en leder(waren) -3,3% hout- en bouwmaterialen 0,6% papier- en karton(waren) 3,0% uitgeverijen, drukkerijen 3,6% chemie en aardolie 3,4% rubber- en kunststof 3,1% basismetaal 24,7% metaalproducten 4,6% machines 4,4% elektronische producten 7,2% transportmiddelen 12,3% meubels en overige 0,8% totaal industrie 4,0% -5,0% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% Bron: ERBO 2004, bewerking EIM, 2005. MKB presteert beter dan grootbedrijf in grootschalige bedrijfstakken In tabel 3 is de exportontwikkeling van de industriële bedrijfstakken voor het MKB en het grootbedrijf afzonderlijk weergegeven. In de tabel wordt bijvoorbeeld duidelijk dat, hoewel de export door de voedings- en genotmiddelenindustrie als geheel gekrompen is in 2004, het MKB in deze bedrijfstak toch een stijging van de export laat zien. De daling van de export binnen de voedings- en genotmiddelenindustrie valt dus toe te schrijven aan het grootbedrijf. 5

tabel 3 Exportontwikkeling MKB en grootbedrijf per industriële bedrijfstak, 2004 totale exportont- exportontwikke- exportontwikkeling wikkeling in % ling MKB in % grootbedrijf in % bedrijfstak industrie t.o.v. 2003 t.o.v. 2003 t.o.v. 2003 voedings- en genotmiddelen -0,4 1,5-0,9 textiel, kleding en leder(waren) -3,3-5,8 2,5 hout- en bouwmaterialen 0,6 2,3-1,3 papier- en karton(waren) 3,0 3,7 2,9 uitgeverijen, drukkerijen 3,6 1,1 16,2 chemie en aardolie 3,4 8,9 0,6 rubber en kunststof 3,1 3,8 2,3 basismetaal 24,7 22,3 25,4 metaalproducten 4,6 3,6 5,7 machines 4,4 3,1 5,3 elektrotechnische producten 7,2 7,3 7,2 transportmiddelen 12,3 3,0 14,6 meubels en overige 0,8 2,6-3,0 totaal industrie 4,0 5,1 3,4 Bron: ERBO 2004, bewerking EIM, 2005. In 2004 doet het MKB het qua export beter dan het grootbedrijf in sectoren waarin grote bedrijven een dominante positie innemen, zoals de chemische en de voedings- en genotmiddelenindustrie (zie tabel 3). In 2003 presteerde het MKB juist beter dan het grootbedrijf in de meer kleinschalige sectoren. 1 Bestemming van de export van industriële producten Sterke stijging export naar Oost-Europa en Azië Figuur 2 geeft het aandeel en de ontwikkeling in 2004 van de totale export van industriële producten naar een aantal bestemmingen 2. Opvallend is de sterke stijging van exporten naar Oost-Europa, met 24%, die met name toe te schrijven is aan de stijging van de exporten naar Rusland. Ook de afzet van industriële producten in Azië is sterk toegenomen (met meer dan 20%). Verder valt op dat de export naar België en Luxemburg in 2004 bovengemiddeld gestegen is t.o.v. 2003. 1 Hessels, Jolanda en Kees Bakker (2004), Exportprestaties van het industriële MKB in 2003. Exportthermometer, EIM, Zoetermeer. 2 Het gaat hier over de totale export van industriële goederen (directe en indirecte export). Dit i.t.t. tot het voorgaande, waar het alleen over de directe export gaat. 6

figuur 2 Bestemming van de totale industriële export van goederen uit Nederland: aandeel en ontwikkeling in 2004 Europa totaal 10,2% 84% EU-15 Frankrijk België en Luxemburg 9,2% 7,2% 10% 11,3% 12% 75% Duitsland 8,7% 24% Oost-Europa 6% 24,1% Rusland 1% 15% Azië 7% 20,7% China Noord- en Zuid-Amerika Verenigde Staten 2,5% 1% 6,4% 6% 5,5% 5% Wereld totaal 10,6% 100% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% aandeel in 2004 ontwikkeling exportwaarde t.o.v. 2003 Bron: CBS, Comext, bewerking EIM, 2005. Exportpotentieel van de industrie Het begrip exportpotentieel In 1991 heeft EIM een methode ontwikkeld om het theoretische exportpotentieel van het MKB te berekenen 1. Bij het theoretische exportpotentieel gaat het om de vooralsnog onbenutte export. De methode van EIM gaat uit van de aanname dat nietexporteurs in aanleg hetzelfde percentage van de omzet kunnen exporteren als hun exporterende collega s binnen dezelfde branche en dezelfde grootteklasse. Met behulp van deze methode kan bijvoorbeeld een vraag beantwoord worden als: Met welk bedrag zou de Nederlandse industriële export kunnen toenemen als een niet-exporterend constructiebedrijf met een werkgelegenheid van 40 werkzame personen eenzelfde deel van de omzet zou exporteren als exporterende constructiebedrijven met 10-100 personeelsleden?. Onbenut exportpotentieel bedraagt ruim 6 miljard euro binnen het industriële MKB In 2004 bedraagt het totale onbenutte exportpotentieel binnen de industrie bijna 10 miljard euro (zie tabel 4). Voor het MKB in de Nederlandse industrie bedraagt het onbenutte exportpotentieel 6,4 miljard euro, voor het grootbedrijf ligt dit potentieel op 3,2 miljard euro. 1 Elk, J.W. van en M.J. Overweel (1991), Met kracht naar het buitenland, Exportmogelijkheden van het Nederlandse MKB, ABN-AMRO, Amsterdam. 7

tabel 4 Exportpotentieel (uitgesplitst naar gerealiseerde export en onbenut exportpotentieel) totale industrie naar grootteklasse, 2004 grootteklasse (w.p.) gerealiseerde export x mld. euro, 2004 onbenut exportpotentieel x mld. euro, 2004 kleinbedrijf 2-9 2,2 1,8 middenbedrijf 10-19 2,3 1,3 middenbedrijf 20-49 5,0 1,8 middenbedrijf 50-99 11,9 1,5 totaal MKB 2-99 21,4 6,4 grootbedrijf >99 45,2 3,2 totaal 66,6 9,6 Bron: CBS, ERBO, bewerking EIM, 2005. Voedings- en genotmiddelenindustrie heeft hoogste exportpotentieel binnen het industriële MKB Figuur 3 laat zien dat het onbenutte exportpotentieel van het industriële MKB, zoals vastgesteld volgens de EIM-definitie, het grootst is in de voedings- en genotmiddelenindustrie. Verder zien we dat de bedrijfstakken voedings- en genotmiddelenindustrie, hout- en bouwmaterialenindustrie, metaalproductenindustrie, machine-industrie en de elektrotechnische-productenindustrie samen, goed zijn voor bijna tweederde van het exportpotentieel. figuur 3 Aandeel in totale MKB-exportpotentieel per bedrijfstak binnen het industriële MKB, 2004 voedings- en genotmiddelen 20,4% textiel, kleding en leder(waren) 2,2% hout- en bouwmaterialen 11,9% papier- en karton(waren) 1,0% uitgeverijen, drukkerijen chemie en aardolie 7,4% 8,0% rubber- en kunststof 2,7% basismetaal 1,4% metaalproducten machines elektronische producten 10,5% 10,5% 10,4% transportmiddelen 6,0% meubels en overige 7,6% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% aandeel in totale MKB-exportpotentieel Bron: CBS, ERBO, bewerking EIM, 2005. 8

Benutting van exportpotentieel is het laagst binnen het kleinbedrijf Figuur 4 laat zien dat er met name bij kleine bedrijven nog een groot onbenut exportpotentieel 1 aanwezig is. De mate waarin het totaal aanwezige exportpotentieel wordt benut varieert van 55% in het kleinbedrijf tot 93% in het grootbedrijf. figuur 4 Mate van benutting exportpotentieel van de totale industrie naar grootteklasse, 2004 kleinbedrijf 55% middenbedrijf 10-19 64% middenbedrijf 20-49 74% middenbedrijf 50-99 89% totaal MKB 2-99 77% grootbedrijf > 99 93% totaal 88% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Bron: CBS, ERBO, bewerking EIM, 2005. Hout- en bouwmaterialen heeft het laagste benutte exportpotentieel De mate van benutting van het exportpotentieel uitgesplitst naar industriële bedrijfstakken wordt weergegeven in figuur 5. Hoe hoger de score, hoe geringer naar verhouding het onbenutte exportpotentieel is. Vooral de basismetaalindustrie vertoont een hoge score; maar bijvoorbeeld ook de chemie- en aardolie-industrie en de papier- en kartonindustrie. Opvallend laag scoort de hout- en bouwmaterialenindustrie. Een reden hiervoor is dat voor een groot aantal bouwmaterialen de transportkosten al snel te hoog zijn om dit soort artikelen over grote afstanden te vervoeren. Maar ook het feit dat de hout- en bouwmaterialenindustrie een kleinschalige bedrijfstak is speelt een rol. Andere kleinschalige bedrijfstakken als uitgeverijen en drukkerijen, en meubels en overige industrie scoren eveneens laag. Binnen deze kleinschalige industrieën zit voor de toekomst het meeste exportpotentieel. Als alle industriële bedrijfstakken het exportpotentieel volledig benutten betekent dit een exportstijging van ruim 6,4 miljard euro voor het MKB. 1 Het percentage exportpotentieel betreft de gerealiseerde export in 2004, gedeeld door de optelling van die export en het berekende potentieel. 9

figuur 5 Mate van benutting exportpotentieel van de totale industrie per bedrijfstak, 2004 voedings- en genotmiddelen textiel, kleding en leder(waren) 88% 90% hout- en bouwmaterialen 44% papier- en karton(waren) 92% uitgeverijen, drukkerijen 48% chemie en aardolie 94% rubber- en kunststof 87% basismetaal 96% metaalproducten 72% machines elektronische producten transportmiddelen 87% 90% 91% meubels en overige 62% totaal 88% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Bron: CBS, ERBO, bewerking EIM, 2005. Exportontwikkeling en exportpotentieel van de dienstensector en de groothandel Totale directe export en exportontwikkeling van de dienstensector en de groothandel Gezien het belang van de dienstensector in de Nederlandse economie, en het toenemende belang van internationalisering van diensten, heeft EIM ervoor gekozen om dit jaar voor het eerst over de ontwikkeling van de directe export en het exportpotentieel van een deel van de dienstensector en de groothandel te berichten. Bij export van diensten kan het bijvoorbeeld gaan om het verlenen van rechtskundige dienstverlening, accountancydiensten en hard- en softwareconsultancy aan het buitenland. In de dienstensector onderscheidt EIM voor deze minirapportage de volgende groepen: milieudienstverlening, transport 1, en zakelijke dienstverlening 2. Groei export dienstensector en groothandel in 2004 Evenals in de industrie is er binnen de dienstensector en de groothandel in 2004 sprake van groeiende exporten (tabel 5). Opvallend is de sterke groei van de export door de milieudienstverlening. Het exportvolume van deze groep is relatief laag, de ontwikkeling is echter spectaculair met een groei van bijna 50% in 2004 t.o.v. 2003. De lichte groei van de export door de zakelijke dienstverlening is toe te schrijven aan automatiseringsdiensten. 1 2 Onder transport vallen de groepen: vervoer over land, vervoer over water, vervoer door de lucht, vervoersdiensten en de communicatiesector. Onder zakelijke dienstverlening vallen: verhuurbedrijven, automatiseringsdiensten en overige zakelijke dienstverlening. 10

tabel 5 Directe export dienstensector en groothandel, 2004 exportvolume exportquote exportontwikke- sector x 1 mln. exportquote % exporteurs % ling t.o.v. 2003 transport 11.235 36 60 4,6 zakelijke dienstverlening 4.156 12 44 0,6 milieudienstverlening 82 3 40 48,5 totaal dienstensector 15.473 29 56 3,7 groothandel 34.157 26 40 2,7 Bron: ERBO 2004, bewerking EIM, 2005. Bestemming van de export van diensten Diensten relatief vaak afgezet buiten EU-lidstaten Figuur 6 geeft een uitsplitsing van de export van diensten naar een aantal bestemmingen. Uit de figuur blijkt dat 54% van de export van diensten naar EU-15-landen gaat. Het aandeel van de export van diensten dat naar de oude EU-lidstaten gaat is laag te noemen in vergelijking met de export van industriële producten. Zoals eerder in deze rapportage al aan bod is gekomen vindt 75% van de export van industriële producten zijn weg naar de oude EU-lidstaten (zie figuur 2). Een verklaring hiervoor is dat de transportkosten van industriële producten hoger liggen dan de transportkosten van diensten; om deze reden worden diensten verder geëxporteerd dan industriële producten. figuur 6 Bestemming van export van diensten in 2004 EU-15 54,2% EU-25 56,5% Verenigde Staten 12,2% Canada 0,8% Japan 2,2% Wereld totaal 100,0% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% 90,0% 100,0% Bron:CBS, bewerking EIM, 2005. Exportpotentieel van de dienstensector en de groothandel Aanzienlijk onbenut exportpotentieel dienstensector en groothandel Het onbenutte exportpotentieel van de dienstensector en de groothandel is aanzienlijk (tabel 6). Voor de dienstensector geldt dat er zowel binnen de transportsector als binnen de zakelijke dienstverlening nog veel exportruimte is. In de komende jaren is er on- 11

der meer als gevolg van verdergaande technologische ontwikkelingen een groei van export van de zakelijke dienstverlening te verwachten 1. Er zullen onder andere in toenemende mate kansen ontstaan voor bijvoorbeeld accountants en fiscalisten in de nieuwe EU-lidstaten. tabel 6 Exportpotentieel (uitgesplitst naar gerealiseerde export en onbenut exportpotentieel) dienstensector en groothandel, 2004 sector gerealiseerde export x mld. euro onbenut exportpotentieel x mld. euro transport 11,2 13,5 zakelijke dienstverlening 4,2 12,7 milieudienstverlening 0,1 0,4 totaal dienstensector 15,5 26,6 groothandel 34,2 19,0 Bron: ERBO 2004, bewerking EIM, 2005. Figuur 7 laat het benutte exportpotentieel van de Nederlandse dienstensector en groothandel zien. Ten opzichte van de industrie valt op dat het benutte exportpotentieel in de dienstensector en groothandel een stuk lager ligt dan binnen de industrie. In de industrie wordt gemiddeld 88% van het potentieel benut (zie figuur 4). figuur 7 Mate van benutting exportpotentieel van de de dienstensector en de groothandel in 2004 transport 45% zakelijke dienstverlening 25% milieudienstverlening 17% totaal dienstensector 37% groothandel 64% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Bron: ERBO 2004, bewerking EIM, 2005. 1 Hessels, S.J.A., M.J. Overweel en Y.M. Prince (2005), Internationalisering van het Nederlandse MKB. Bestaande en gewenste inzichten, EIM, Zoetermeer. 12