Zorg voor het erfgoed

Zorg voor het erfgoed De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verbindt beleid, kennis en praktijk. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 1

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 2 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 3

Wat is de Rijksdienst? De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is het Nederlands expertise-centrum voor erfgoed. Wat is Erfgoed? Erfgoed is een verzameling sporen uit het verleden, zichtbaar of onzichtbaar. De zorg voor het erfgoed is een publiek belang, waarvoor ook de rijksoverheid borg staat. De Rijksdienst is de uitvoerende instantie voor erfgoedzorg. De Rijksdienst, ook wel RCE genoemd, is onderdeel van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Zorg voor cultureel erfgoed betreft niet alleen behoud of bescherming. Tegenwoordig stellen we steeds vaker de vraag hoe cultuurhistorische waarden een plaats kunnen krijgen in ruimtelijke plannen. Door een antwoord te zoeken op deze vraag, geven we de toekomst een herkenbaar verleden! Onze medewerkers, ruim driehonderd in getal, zijn specialisten op velerlei gebied; restauratoren, historisch onderzoekers, chemici, juristen, kunsthistorici, archeologen, stedenbouwkundigen, archiefmede-werkers en zo meer. Zij werken op vier verschillende locaties in het land. In het hoofdkantoor in Amersfoort zitten onderzoekers, beleidsmedewerkers en communicatie- en informatie-deskundigen. Er is ook een grote openbaar toegankelijke bibliotheek. In Rijswijk beheren we de kunstcollectie van het Rijk. In Amsterdam werken onze specialisten samen met die van de Universiteit van Amsterdam en het Rijksmuseum. Gezamenlijk doen zij onderzoek naar het van behoud van kunst, kunstnijverheid, archief- en boekcollecties en historische objecten. En in Lelystad is de maritieme rijkscollectie gehuisvest. De Rijksdienst in cijfers vestigingen: Amersfoort, Rijswijk, Amsterdam en Lelystad budget: voor de organisatie ruim 35 miljoen euro en voor subsidies 80 miljoen euro personeel: ca. 325 medewerkers en ruim 100 stagiaires per jaar Neem bijvoorbeeld tastbare voorwerpen in musea, archeologische vondsten, archieven, monumenten of historische landschappen. Maar ook ontastbare overblijfselen zoals gebruiken, verhalen of gewoonten zien we als erfgoed. Erfgoed is dan ook overal: in ons denken, in ons doen en in al wat ons omgeeft. Dat maakt erfgoed zo waardevol. Erfgoed heeft ook een functie, een waarde. Niet één, maar een meervoud ervan. Om te beginnen is er de esthetische waarde, zoals van een schilderij, een gebouw of een sieraad. Dan is er de historische waarde; dankzij onderzoek geven archeologische vondsten ons een schat aan kennis over hoe het leven er in het verleden aan toe ging. Een functie van erfgoed die we als gemeenschap meer en meer onderkennen, is de sociaal-maatschappelijke. Erfgoed geeft een gemeenschap identiteit, een gezicht en samenbindende kracht. Erfgoed heeft onmiskenbaar ook een economische waarde, denk aan toerisme of het feit dat erfgoed het vestigingsklimaat voor particulieren of bedrijven aanzienlijk vergroot. Erfgoed in cijfers 63.000 rijksbeschermde monumenten 420 beschermde stads- en dorpsgezichten 10 werelderfgoederen 140.000 objecten uit de Kunstcollectie van het Rijk in beheer bij de RCE 4 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 5

Wat doet de Rijksdienst? Kennis vergaren en verspreiden, beleid en wetten uitvoeren, subsidies en garanties verstrekken en praktisch adviseren, dát is het werk van de Rijksdienst. Hoe werkt de Rijksdienst? De Rijksdienst heeft als missie de erfgoedzorg in Nederland beter te laten functioneren. Onze kracht zit in de combinatie van drie elementen; de praktijk van erfgoedzorg, de wetenschappelijke kennis en het overheidsbeleid. Deze drie elementen voeden elkaar. Zo baseren we onze praktische adviezen op wetenschappelijke kennis, op een flinke dosis ervaring en op het beleid. Andersom levert onze kennis uit de praktijk en de wetenschap een goede bijdrage aan de ontwikkeling van beleid. De zorg voor erfgoed komt tot stand in een samenspel van eigenaren, uitvoerende partijen, onderwijs- en kennisinstellingen, overheden én de Rijksdienst. In die samenwerking verbinden we politiek en bestuur, kennis en praktijk en de verschillende erfgoeddomeinen; monumenten, musea, archeologie en landschap. We benaderen erfgoed zoveel mogelijk vanuit het integrale perspectief dat die verschillende domeinen overstijgt. We willen het erfgoed in Nederland niet alleen behouden, maar ook duurzaam ontwikkelen en toegankelijk maken voor het publiek. We realiseren deze missie door gezaghebbend, helder, flexibel en zakelijk te zijn, met de passie voor erfgoed die onze medewerkers zo kenmerkt. Belangrijke activiteiten van de Rijksdienst zijn opgenomen in een portfolio van programma s en projecten. Deze zijn zowel kennisintensief als op de praktijk gericht. Zo is er het programma Visie Erfgoed en Ruimte dat cultuur-historie een plaats geeft in de grotere ruimtelijke ontwikkelingen. Of het Programma Verbeteracties Archeologie, een programma dat is opgesteld als gevolg van de evaluatie van de archeologiewet. Ook activiteiten die voortvloeien uit de Museumbrief Samen werken, samen sterker van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zijn in deze portfolio opgenomen, evenals het Programma Veilig Erfgoed. Activiteiten in cijfers ruim 500 adviezen bij vergunningen voor ingrijpende wijzigingen van gebouwde rijksmonumenten, plus ca.1500 informele adviezen 50 vergunningen voor ingrepen bij archeologische rijksmonumenten 80 miljoen euro subsidies voor monumenten 300.000 bezoekers op corporate website 13.000 vragen per e-mail bij de InfoDesk ca. 250 boek- en tijdschriftpublicaties ca. 500 lezingen ca. 150 symposia, workshops en platformbijeenkomsten ca. 500 bruiklenen voor tentoonstellingen en representatie Programma s en projecten Visie Erfgoed & Ruimte Verbeteracties Archeologie Maritiem Erfgoed Erfgoedmonitor Restauratiekwaliteit Herbestemming Gedeeld Cultureel Erfgoed Erfgoed digitaal Veilig Erfgoed Duurzaam Erfgoed Handreiking Erfgoed en ruimte Collectie Centrum Nederland Religieus Erfgoed Uitwerking museumbrief JPI, Europese samenwerking 6 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 7

We konden er naadloos op voortborduren Frits van Dongen Architect en stedenbouwkundige, over de herbestemming van de voormalige marinewerf in Den Helder tot theateraccommodatie: Fantastisch! Ik was flabbergasted door de ruimtelijke schoonheid van dit complex. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed had de restauratie van de werven op zo n manier begeleid dat de oude structuur geconserveerd was en eenieder de ruimte zó kon gebruiken. Alles was eigenlijk al aanwezig: de open ruimtes, de stalen constructies, de bruggen voor bijvoorbeeld de belichting en decors. We konden er naadloos op voortborduren. We hebben er alleen elementen aan toegevoegd. De toneeltoren bijvoorbeeld. Bij dat soort ingrepen is er altijd overleg met de Rijksdienst. Dat ging op een hele natuurlijke manier. Het vergt inspanning van twee kanten, de architect moet zo simpel en helder mogelijk tekenen en de Rijksdienst moet mee willen denken over de toepassing van nieuwe functies. De mensen van de Rijksdienst waardeerden de subtiele manier waarop ik die nieuwe functie mogelijk maakte. 8 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 9

De Rijksdienst in de praktijk Monumenten De Rijksdienst 1 wijst rijksmonumenten aan en beheert het monumentenregister 2 adviseert gemeenten bij ingrijpende wijzigingen van rijksmonumenten 3 verleent subsidie voor de instandhouding van rijksmonumenten 4 verleent subsidie om herbestemming van karakteristieke gebouwen te bevorderen 5 ontwikkelt kennis over de instandhouding en restauratie van gebouwd erfgoed en over de herbestemming van karakteristieke gebouwen 6 biedt kennis voor het alledaagse onderhoud van bijzondere interieurs (preventieve conservering) 7 registreert incidenten (brand, overstroming) met rijksmonumenten 8 stimuleert de kwaliteit van de zorg voor het gebouwde erfgoed 9 doet onderzoek naar energiezuinige vormen van monumentenbehoud 10 monitort de staat van het gebouwde erfgoed en de ontwikkelingen in de zorg voor het gebouwde erfgoed 10 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 11

Bijzondere werken die we zelf nooit zouden kunnen verwerven Peter Schoon Algemeen directeur Dordrechts Museum, over de bruikleen uit de Rijkscollectie: In het Dordrechts Museum hebben we al lange tijd bruiklenen uit de Rijkscollectie. Met deze bruiklenen kunnen we onze tentoonstellingen aanvullen en versterken. Vaak zijn dit bijzondere werken die we met ons reguliere aankoopbudget nooit zouden kunnen verwerven. Ze helpen ons het verhaal van deze stad nog beter te presenteren. De samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is in die lange periode steeds beter geworden. Wij krijgen het volle vertrouwen, ook als het om restauraties gaat. Omgekeerd bieden wij, door stukken uit de Rijkscollectie te tonen, natuurlijk ook een podium aan de Rijksdienst. Daarbij is er begrip voor onze positie en wensen. Zo belt de Rijksdienst ons op wanneer er een kunstwerk naar het depot in Rijswijk terugkomt dat voor ons interessant zou kunnen zijn. 12 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 13

De Rijksdienst in de praktijk Roerend erfgoed De Rijksdienst 1 beheert het deel van de Kunstcollectie van het Rijk dat niet bij musea is ondergebracht 2 restaureert objecten uit de collectie 3 geeft objecten uit de Kunstcollectie van het Rijk in bruikleen aan musea en aan overheidsinstellingen 4 verleent garantie ( indemniteit ) aan musea die kostbare bruiklenen uit het buitenland tentoonstellen 5 coördineert de inbreng van Nederland op de website Europeana, een site over de rijkdom van het erfgoed in Europa 6 ontwikkelt kennis over de waardering, het managen van risico s, de instandhouding en restauratie van kunst en kunstnijverheid 7 ontwikkelt samen met het Rijksmuseum Amsterdam en het Nationaal Openluchtmuseum Arnhem een CollectieCentrum Nederland 8 registreert incidenten met objecten van kunst en kunstnijverheid in musea 9 regelt de feitelijke teruggave van oorlogskunst 10 monitort de staat van het museale erfgoed 14 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 15

Geef de toekomst een verleden 16 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 17

Niet wat op papier staat, maar wat je uit het raam ziet Gerda Kroeze Beleidsadviseur ruimtelijk erfgoed gemeente Deventer, over de rol van erfgoed bij gebiedsontwikkeling: De samenwerking met de Rijksdienst is veranderd. De Rijksdienst heeft een andere rol, één waar op lokaal niveau behoefte aan is. In die nieuwe rol draagt de Rijksdienst kennis aan en deelt en bundelt die, bijvoorbeeld met de Handreiking Erfgoed en Ruimte. In die rol gaat het niet meer alleen om bescherming van de monumentale waarde. Er is nu ook besef voor het proces waarin waarden en belangen afgewogen worden en waarin de gemeente en gemeenschap zelf meer verantwoordelijkheid dragen. Een goed voorbeeld van zo n proces is de herbestemming van het Havenkwartier met historische silo s bij ons in Deventer. Hier zijn de cultuurhistorische waarden beschreven en meegenomen in het bestemmingsplan en de planontwikkeling voor het gebied. Deze benadering willen we in de rest van de gemeente ook hanteren, via de waardenkaart en structuurvisie die momenteel worden opgesteld. Dit is dus een andere route, met meer onzekerheden, dat wel, maar die de kwaliteit van Deventer behoudt, verder ontwikkelt en een route die erfgoed als inspiratie inzet! 18 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 19

De Rijksdienst in de praktijk Erfgoed en ruimte De Rijksdienst 1 stimuleert de inbreng van cultuurhistorie in grote ruimtelijke ontwikkelingen 2 adviseert Rijkspartners bij grote ruimtelijke opgaven en infrastructurele projecten 3 is wettelijk adviseur voor de milieueffectrapportage 4 adviseert over de ontwikkeling van (toekomstige) werelderfgoederen en desgevraagd bij ingrijpende wijzigingen in beschermde stads- en dorpsgezichten 5 adviseert overheden over de zorg voor cultuurhistorische waarden bij grote ingrepen in het landschap in het kader van de water- en energieopgave 6 adviseert Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en andere landschapsbeheerders over de omgang met cultuurhistorische waarden 7 ontwikkelt methoden en technieken voor de studie van het historische landschap 8 ontwikkelt een kennisinfrastructuur voor het historische landschap 9 monitort de staat van het landschappelijke erfgoed en de ontwikkelingen in de zorg voor het historische landschap 10 monitort erfgoedwaarden in ruimtelijke plannen 20 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 21

Minder vaak de schop in de grond Tonnie van de Rijdt - van de Ven Voorzitter van de Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie (AWN), over belangenbehartiging en educatie: Voor veel van onze leden (ca. 2.000) is de fysieke archeologie heel belangrijk; deze vrijwilligers houden van het opgraven zelf en willen archeologische resten in hun handen voelen. Maar net als voor de Rijksdienst, verandert ook voor ons het één en ander. Ook wij steken minder vaak de schop in de grond. Natuurlijk zijn er nog steeds vrijwilligers die samen met bedrijven veldwerk doen. Als vereniging richten we ons nu steeds meer op belangenbehartiging en educatie. De Rijksdienst steunt ons daarbij, bijvoorbeeld op het gebied van wetgeving en juridische zaken. Zoals toen we te maken hadden met een gemeente die een Romeins grafveld in situ wilde behouden, maar het nu wel laat bebouwen. Mag dat? Blijft die vindplaats op die manier wel behouden? Wij laten onze invloed gelden op lokaal gebied. Hoe we dat doen, daarover hebben we regelmatig overleg met de Rijksdienst. 22 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 23

De Rijksdienst in de praktijk Archeologie De Rijksdienst 1 wijst archeologische vindplaatsen aan als rijksmonument 2 adviseert rijkspartners, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten over de omgang met archeologische vindplaatsen 3 beheert de nationale scheepsarcheologische collectie in Lelystad 4 verleent opgravingsvergunningen 5 verleent instandhoudingssubsidies voor archeologische monumenten 6 is verantwoordelijk voor het archeologisch datasysteem ARCHIS en registreert onderzoeksmeldingen en -rapportages 7 voert verbeteracties uit in het kader van het Verdrag van Malta 8 bevordert de zorg voor het maritieme erfgoed 9 monitort de staat van het archeologische erfgoed en de ontwikkelingen van het archeologisch bestel 24 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 25

Erfgoed Digitaal Internationaal De Rijksdienst 1 ontwikkelt en faciliteert voor het erfgoedveld, samen met partners, een informatieinfrastructuur waarmee erfgoedinformatie gemakkelijk gedeeld kan worden 2 stelt de informatie van de verbonden kennisdomeinen beschikbaar aan gebruikers, zoals eigenaren, erfgoedorganisaties, de creatieve industrie en lokale overheden 3 monitort voor het beleid de status van het erfgoed 4 ontwikkelt, samen met partners, een hiërarchische begrippenlijst voor erfgoed, beleid en wetenschap, waarmee ook data in nieuwe contexten gebruikt kunnen worden (Linked Open Data) 5 zorgt dat alle interacties met de dienst digitaal afgehandeld kunnen worden 6 participeert in internationale projecten De Rijksdienst 1 coördineert de acties in Nederland die volgen uit de verdragen van de Raad van Europa op het gebied van cultureel erfgoed (bijv. het Verdrag van Malta) en de Unesco (bijv. het Werelderfgoedverdrag) 2 neemt deel aan internationale kennisnetwerken, zoals het Europese Joint Programma Initiative Cultural Heritage en Global Change, of op mondiaal gebied ICOMOS voor monumenten en archeologie en ICOM voor Musea 3 bereidt de nominatie voor van nieuwe werelderfgoederen 4 doet verslag aan de Unesco over de staat van het werelderfgoed in Nederland 5 voert het beleid uit van het Gedeeld Cultureel Erfgoed, samen met tien andere landen waarmee Nederland een gezamenlijk verleden heeft 6 participeert in internationale gremia zoals het European Heritage Heads Forum, ICCROM en de European Archaeological Council 26 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 27

Gegevens Bezoekadres Smallepad 5 3811 MG Amersfoort T (033) 421 7 421 Postadres Postbus 1600 3800 BP Amersfoort F (033) 421 7 799 info@cultureelerfgoed.nl InfoDesk Voor al uw vragen T (033) 421 7 456 info@cultureelerfgoed.nl Website www.cultureelerfgoed.nl Bibliotheek Vestiging Amersfoort Open ma t/m vr 9-17 uur Smallepad 5 3811 MG Amersfoort 033-421 7 444 bibliotheek@cultureelerfgoed.nl Vestiging Rijswijk Open op afspraak Visseringlaan 3 2288 ER Rijswijk 033-421 7 144 bibliotheek-rijswijk@cultureelerfgoed.nl Vestiging Amsterdam Open ma t/m vr 9-17 uur Locatie Ateliergebouw Amsterdam Hobbemastraat 22 1071 ZC Amsterdam 033-421 7 744 bibliotheek-amsterdam@cultureelerfgoed.nl Vestiging Lelystad Open ma en di 9-17 uur en op afspraak Oostvaardersdijk 01-04 8244 PA Lelystad 033-421 7 444 bibliotheek-lelystad@cultureelerfgoed.nl Colofon Ontwerp SchaapOntwerpers Tekst Annette Lubbers Fotografie Marie Cecile Thijs Druk Drukkerij Tuijtel 28 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 29

We delen en verbinden erfgoedkennis 30 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 31

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed adviseert en inspireert bij het behoud, de duurzame ontwikkeling en de toegankelijkheid van het meest waardevolle erfgoed van ons land. De Rijksdienst voert de wet- en regelgeving uit op het gebied van monumentenzorg, archeologie, historisch landschap en museale collecties.