beeldende vorming klas 2 Ruimte Wat ga je doen? Je begint met het doorlezen van de hele tekst over ruimte. Daarna maak je de opdrachten. Lees de aanwijzingen zorgvuldig door om fouten te voorkomen. Bestudeer ook de planning op pagina 6. Wat is ruimte? In het woord ruimte zit het woord ruim, dat staat voor open - vrij en wijd. Het is de plaats om ons heen waarin wij ons kunnen bewegen. Ondanks het feit dat wij ruimte niet echt kunnen vastpakken, ervaren wij voortdurend ruimte om ons heen. Zo voelen we ons in een klein kleedhokje benauwd en in een groot voetbalstadion krijg je het gevoel dat je zelf heel klein bent. Bij ruimte kun je verschil maken tussen onbegrensde ruimte (buiten) en begrensde ruimte (binnen). De binnenruimte is de plaats van veiligheid, geborgenheid. Misschien heb jij zelf ook een eigen plekje om je af te schermen voor de buitenwereld. Ruimte in de kunst Ruimte is het duidelijkst aanwezig in de drie-dimensionale (3D) kunst. Een ruimtelijk werkstuk heeft lengte, breedte en diepte in tegenstelling tot een schilderij. Dat heeft alleen lengte en breedte, het is plat. Maar met een aantal trucjes kan een schilder of tekenaar de indruk wekken dat er toch ruimte op dat platte vlak is. Een duidelijk voorbeeld van ruimtesuggestie op een plat vlak zie je hierboven5. Het is een schilderij, dus hartstikke plat, maar toch lijkt het alsof je in een kamer kijkt. We noemen dit perspectief. Dadelijk lees je daar meer over. Zo n werkstuk hebben jullie ook in de brugklas gemaakt met interieur-exterieur. Maar dit interieur is wel een beetje kaal, vind je niet? De schilder heeft een aardig spelletje gespeeld met licht en Ruimte ; Jan Willem Maris; acrylverf op papier, 1990. donker. Leg eens uit waarom het schilderij aan de rechterkant veel donkerder lijkt dan links: Opdracht 1a: Overlapping is een ander middeltje om in een schilderij diepte te suggeren. Het woord overlapping zegt eigenlijk al wat het betekent: twee of meer delen van het beeld liggen over elkaar, ze overlappen. Dat is heel duidelijk te zien in het volgende schilderij4 De man rechts overlapt een stukje van de gitaar. De gitarist overlapt voor een deel de man achter en ze overlappen beiden de deuropening. De deuropening overlapt weer de beide deuren op de achtergrond. Muziekles; Kenney Mencher; olieverf op doek Afsnijding is de derde manier om ruimte in een plat vlak te suggereren. Het schilderij lijkt buiten de rand verder te gaan. 3Op het schilderij zie je dat verschillende delen van de voorsnelling ook zijn afgesneden. Schrijf er maar eens een aantal op: 1 Opdracht 1b:
Tot aan de 15e eeuw zat er nog niet zoveel diepte in schilderijen. Om ruimte of diepte te suggereren, zette de schilder de verschillende onder delen gewoon boven elkaar. De bovenste figuur moest dan verder weg lijken. Op de foto hiernaast zie je dat de mijnheer op de voorgrond even groot is als die op de achtergrond. Zo lijken ze boven elkaar te staan. Perspectief Het heeft heel lang geduurd voordat schilders het schilderen van ruimte beheersten. Pas in de tijd van de Renaissance (rond 1400) beginnen ze op een wetenschappelijke manier te onderzoeken hoe je ruimte op een plat vlak kunt weergeven. Ze ontdekken de regels van het perspectief. Een van de eerste kunstenaars die er in slaagde om perspectief te gebruiken, was Brunelleschi (begin 15e eeuw). Hij gebruikte een horizon en vluchtpunten waarheen hij vluchtlijnen liet lopen. Ook de schilder Rafaël (1483-1520) paste perspectief toe. Op het plaatje zie je hoe Rafaël dacht dat een school uit de tijd van de Grieken eruit zag. Dit is een typisch onderwerp voor schilders uit de Renaissance. Kunstenaars en wetenschappers uit de Renaissance kregen interesse in de tijd die lang voor hen lag. Door ruïnes en geschriften van de Grieken en Romeinen te bestuderen, kregen ze een indruk van de oude tijden. Rafaël: De school van Athene. 1510-1511. Vaticaan Rome. Op de afbeelding zie je dat alles naar een punt verdwijnt. Probeer eens te ontdekken waar het punt ligt waarheen alle lijnen in dit schilderij verdwijnen. Trek eens een aantal lijnen naar dat punt.4 2 isala - beeldende vorming -ruimte
Moulin Rouge Veel later, in de 19e eeuw, maakte een andere kunstenaar -Henri Toulouse Lautrec- ook gebruik van afsnijding en overlapping. Deze kunstenaar is bekend om zijn affiches. Veel van zijn posters kun je nu nog kopen en ze lijken heel erg modern. Toulouse Lautrec schilderde en tekende vooral over het Parijse uitgaansleven. De kunstenaar kwam veel in de Moulin Rouge. Dit is een bekende uitgaansgelegenheid in Parijs. Als je het affiche goed bekijkt6 lijkt alles plat. De onderdelen zijn niet plastisch getekend omdat er geen schaduwen in zitten. Door de gekleurde kleding krijgt de danseres de meeste aandacht. De mensen op de achtergrond zijn De muziek film Moulin Rouge was in 2001 een groot succes. Misschien krijg je er wel een stukje van te zien. als silhouet afgebeeld. De heer op de voorgrond is grijs getekend met slechts een paar lijnen waardoor je zijn arm kunt onderscheiden. Hij staat er maar half op. De andere helft moet je er zelf maar bijdenken. Toulouse-Lautrec gebruikt hier dus afsnijding om de ruimte nog verder door te laten lopen. De figuur op de voorgrond overlapt de danseres en zij overlapt weer de mensenmenigte op de achtergrond. Bij overlapping komen delen van een vorm dus niet in beeld doordat er iets anders voor is gezet. Toch is er ook diepte te zien. De schuin omhoog lopende lijnen van de houten vloer geven perspectief aan de tekening. o n d e r d e l e n l os n a a s t e l ka a r p laat s t zo nd er o ve r l a p p i n g a l l e E n z o z i e t he t er u i t a l s j e Henri Toulouse - Lautrec: Moulin rouge. 1891 3
Plasticiteit René Magritte schilderde dit kunstwerk in 1928. Het stelt, zoals je ziet, een pijp voor, maar kijk eens naar de tekst die hij erbij zet... Magritte laat ons zien dat een schilderij toch altijd een plat vlak blijft. Het maakt niet uit hoe realistisch je bijvoorbeeld een pijp schildert, het is geen echte pijp, maar slechts een afbeelding ervan. Doordat de schilder gebruik heeft gemaakt van licht en schaduw lijkt de pijp op een vorm die je haast zou kunnen vastpakken. De pijp krijg ruimte of plasticiteit. Maar het is niet echt, hij blijft geschilderd. Ook glimlichtjes spelen een belangrijke rol bij deze neppijp. Het oppervlak van de pijp is glad en weerkaatst zo het licht. Door die weerkaatsing wordt de kleur soms zo licht dat je de eigen kleur van de dingen niet meer kunt zien. Dit glimlicht is dus een nieuwe manier om ruimte te suggereren. In de brugklas heb je geleerd dat er twee schaduwmanieren zijn die ook nog zorgen voor meer ruimtesuggestie: slagschaduw en eigen schaduw. Opdracht 2: Raap al je franse kennis eens bij elkaar en schrijf hieronder eens de vertaling van deze merkwaardige tekst: Magritte speelde graag spelletjes met de werkelijkheid. Ook in zijn andere schilderijen wordt dat duidelijk. Deze figuratieve of realistische schilderkunst wordt surrealisme genoemd. Zoek in een encyclopedie of woordenboek de betekenis op van dit woord en schrijf deze hieronder bij opdracht 3. Opdracht 3: Surrealisme: Opdracht 4: Als je dit schilderij van Magritte heel goed bekijkt, zie je dat er iets vreemds mee aan de hand is. Beschrijf dat vreemde hieronder eens in hele zinnen. René Magritte, La condition humaine 1, 1933, olieverf op doek, 100 x 81 cm. Privéverzameling. 4 isala - beeldende vorming -ruimte
Opdracht 5: Op de voorgaande bladzijden en in de les zijn allerlei manieren behandeld om ruimte te suggereren in een plat vlak. Als je goed om je heen kijkt, zul je vrij eenvoudig zelf voorbeelden kunnen ontdekken van dergelijke trucjes. Ze komen voor in reclameafbeeldingen, op foto s, in schilderijen en tekeningen. Hieronder staan omschrijvingen van ruimte-trucjes. Zoek naar plaatjes en plak in de naastliggende hokjes een duidelijk voorbeeld van elk van die begrippen. Probeer precies binnen de hokjes te plakken en deze hokjes helemaal te vullen. De hokjes zijn 9 x 5 cm. Overlapping Delen van vormen komen niet in beeld, doordat andere vormen ervoor zijn geplaatst. Afsnijding Deze vormen zitten altijd bij de rand van de afbeelding. Een deel van de vorm past niet meer binnen de tekening, schilderij of foto, zodat het lijkt of de vorm buiten de rand verder gaat. lijnperspectief Met een horizon en vluchtpunten wordt op een wiskundige manier ruimte gesuggereerd. Vooraan is alles groter en naar achteren wordt alles kleiner. plasticiteit Met behulp van licht en schaduw lijkt het net of we de vorm zo kunnen vastpakken. 5
Opdracht 6: Verdeel een vel schetspapier in vier vakken. In deze vakken teken je wat spullen uit je etui na. In het eerste vak laat je zien wat overlapping is. In het tweede gebruik je afsnijding en in het derde vak gebruik je plasticiteit. Plasticiteit kun je bereiken door schaduw en glimlichten te gebruiken. In het laatste vak gebruik je alle drie voorgaande beeldmiddelen samen om een zo groot mogelijk effect van ruimte te suggereren. Gebruik geen letters of cijfers in je tekening! overlapping afsnijding plasticiteit alledrie samen Salvador Dali: Versmeltende tijd, 1931. Olieverf op doek, New York, Museum of Modern Art. Salvador Dali. (1904-1989) was een heel beroemde surrealist. Deze Spaanse schilder, bekend om zijn zeer lange, puntige snor, maakte zeer fantasievolle schilderijen. Ook vervaardigde hij ontwerpen voor sieraden en meubels. In 1972 is er een speciaal Dali-museum geopend in Figueras, Spanje.) Ruimtevaart Opdracht 7: We gaan met waterverf een surrealistische tekening maken. Je mag kiezen uit het onderwerp ruimtevaart, science fiction en vliegende objecten of een surrealistisch onder water landschap. Hiervoor is het nodig dat je plaatjes verzamelt die je als inspiratiebron kunt gebruiken. Gebruik in je tekening (delen van) machines die in werkelijkheid helemaal niet kunnen vliegen of drijven. Dat zijn dan bijvoorbeeld: boormachines, keukenmachines, ventilatoren, fietsdynamo s, föhns, een ipod enzovoort. Probeer deze zaken zo te bewerken dat je op het eerste gezicht niet meteen zien wat er mis in je tekening. In je tekening moet je de volgende ruimte aspecten verwerken: afsnijding - overlapping - plasticiteit - groot/klein. Teken eerst héél dun met een HB-potlood. Je schildert met een penseel nr. 6 of 8 en je gebruikt voor kleine details penseel nr. 2 of 4. Waterverf heeft een speciale techniek. Zo gebruik je veel water om de kleur lichter te maken en dus géén wit zoals bij plakkaatverf of acrylverf! Begin met de lichte delen en bouw langzaam op naar donkerder. Je docent doet de aquareltechniek voor. Op pagina 7 staat waarop wordt gelet bij het beoordelen van je werkstuk. Planning: Week 1 Teksten lezen en de opdrachten 1 tm. 5 maken. Plaatjes verzamelen van technische apparaten en ruimtevaart. Week 2 Opdracht 6 maken en beginnen aan de schetsen van opdracht 7. Week 3 De derde schets in het net uitwerken op aquarelpapier en beginnen met waterverf. Week 4, 5,6 De tekening uitwerken met waterverf. Hierna dien je het evaluatieformulier in te vullen en tegelijk in te leveren met je tekening en werkmap. 6 isala - beeldende vorming -ruimte
Naam Klas evaluatie Ruimte Dit papier wordt gebruikt bij de beoordeling (met een moeilijk woord heet dat evaluatie) van je tekening. Je dient het gelijk met je werkstuk in te leveren. Probeer je antwoorden zo duidelijk mogelijk te formuleren. Wat heb je gedaan om op het idee te komen van jouw tekening? Antwoord in hele zinnen. Met welke middelen heb je er een surrealistische tekening van gemaakt? Antwoord in hele zinnen. Vond je dit een leuke opdracht? Waarom wel of waarom niet? 1. Hoe echt lijken je surrealistische ideeën in je werk? 2. Hoe is de toepassing van ruimte-elementen als afsnijding en overlapping? 3. Hoe is de toepassing van de ruimte-elementen plasticiteit en groot/klein? 4. Hoe is de toepassing het materiaal waterverf: heb je echt waterig geschilderd of toch dekkend? cijfer leerling Als je werk niet af is, wat is hiervan dan de reden? cijfer docent 7