1
AWN Afdeling Zuid-Veluwe en Oost-Gelderland 2
INDEX pagina: Voorwoord 4 Bestuursleden AWN afdeling 17 6 Kader en Kandidaatbestuursleden 7 Notulen van de jaarvergadering 2017 9 Exploitatierekening 2017 en toelichting op de begroting voor 2018 11 Lezingen, excursie en andere activiteiten 2017 AWN Afdeling 17 15 Veldwerk AWN Afdeling 17 21 WOII Werkgroep AWN Afdeling 17 23 Verslag Werkgroep Archeologie Zelhem AWN Afdeling 17 23 Verslag Werkgroep Archeologie Wageningen AWN Afdeling 17 25 en 31 Basiscursus archeologie AWN Afdeling 16 en 17 2016/2017 en 2017/2018 25 Archeohotspot 25 Erfgoededucatie 26 Bibliotheek 27 Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland (AWN) info 28 Colofon 29 Aantekeningen en sponsors 29 3
VOORWOORD Voor u ligt het jaarverslag 2017 van onze AWN-afdeling. Aan het tot stand komen hiervan hebben - evenals in voorgaande jaren diverse personen meegewerkt. Gewoontegetrouw blikken we in dit jaarverslag terug. Het jaar 2017 was een jaar zonder grote veranderingen. Dat was de laatste jaren ervoor wel anders, omdat de verhuizing in oktober 2013 uit de Nijhoffstraat naar het archeologiedepot in de Hazenkamp nog tot in 2016 had doorgewerkt. Na een tijd in het magazijn te hebben gewerkt, kwam de bouw van een eigen werkruimte, de inrichting hiervan en de bouw en inrichting van de grote Gispenvitrine. Dit alles vergde nogal wat inspanningen, die dus tot in 2016 doorliepen. Maar nu was dit alles rond en kon er daardoor in 2017 weer meer aan de archeologische vondsten worden gewerkt. In het bestuur vonden in 2017 diverse mutaties plaats. Gerda van Raan en Anneke Ruterink hebben afscheid genomen van het bestuur, maar gelukkig niet van de archeologie en de AWN. Omdat er toch al twee vacatures waren, had ondergetekende als voorzitter wel wat zorgen over de bezetting, maar gelukkig bleken er drie nieuwe bestuursleden beschikbaar te zijn, die in de jaarvergadering op 8 maart dan ook bij acclamatie werden gekozen. Het betreft Juliette Staudt, die zich binnen het bestuur vooral met de collectie bezighoudt, Gonnie van Dijken, die de lezingen en excursies ging coördineren en Jos van Nistelrooy, die onze nieuwe penningmeester is. Er bleef dus maar één vacature open staan, die we in de jaarvergadering van 2018 hopen te kunnen opvullen, zodat we dan na lange tijd weer eens een voltallig bestuur hebben. Bij de kaderleden was er één belangrijke mutatie. Op dinsdag 9 mei hebben we met koffie en gebak afscheid genomen van Anke Baljet in haar hoedanigheid van bibliothecaris van de afdelingsbibliotheek. Dit was tevens een afscheid voor de vele andere taken die Anke tot voor kort is blijven doen, zoals bijvoorbeeld het bijhouden van het ledenbestand, het AVK-systeem en diverse andere taken die zij lange tijd heeft vervuld. Overigens blijft Anke AWN-lid en tevens één van de sponsoren van onze afdeling. Al in de eerste week van 2017 overleed op 88-jarige leeftijd ons lid Lenie Strijbosch-Blom, die zich veel met restauratie van aardewerk objecten heeft beziggehouden. Elke dinsdag en tot op hoge leeftijd kwam zij op de fiets van Zevenaar naar Arnhem. Een bijzonder aandenken aan haar hebben we in de vorm van de fraaie schort die zij steeds droeg wanneer ze bezig was met het restaureren. Voor wat betreft de toekomst van onze AWN-afdeling zijn we als bestuur al in overleg met de gemeente Arnhem om te bezien welke mogelijkheden er voor ons zijn. Eind 2019 zal de gemeentearcheologie het depot aan de Hazenkamp gaan verlaten. Er komt dan Lenie Strijbosch (midden) met Lammert van Pijkeren en Bep Angenent actief met het restauratiewerk in 2008 in de werkruimte in de Nijhoffstraat te Arnhem. (foto Jan Verhagen) voor de gemeente een depotfunctie in de nieuwe vleugel van het Arnhems Museum en een frontoffice 4
elders, mogelijk in Rozet. Bekeken wordt of er voor de AWN mogelijkheden zijn hierin te participeren. Het jaar 2017 kende diverse archeologische activiteiten. Een forse klus die we uitvoerden, was het herinventariseren van alle kratten en dozen met projectvondsten. Deze stonden in het depot opgeslagen tussen dozen van de gemeente Arnhem. Bij deze actie hebben we alle dozen en kratten gecheckt en op houten pallets gezet, gesorteerd per gemeente. Hierdoor zijn de vondsten van elk project wee terug te vinden in de depotstellingen. Nieuw voor onze AWN-afdeling is de installatie van een eigen computernetwerk voor de opslag van alle opgravings- en vondstendocumentatie. Tot nu toe stonden bestanden verspreid op privé-computers en opslagmedia. Omdat het om behoud van informatie ex situ gaat, is dit netwerk een welkome aanwinst. Het veldwerk in 2017 bestond uit enkele kleinere onderzoeken, zoals op 26 juni in Park Reehorst in Ede. Verder waren er enkele projecten van de Werkgroep WO-II, zoals Teerosen en FLAK-Koningsweg, terwijl van het project Oosterbeek Lage Oorsprong een fraai rapport werd uitgebracht. Daarnaast groeven diverse AWN-ers mee bij projecten van derden, zoals naast de Eusebiuskerk in Arnhem (aanleg Jansbeek) en bij Harskamp Smachtenburg. Over het veldwerk leest u ook elders in dit jaarverslag. Daarnaast waren er de gebruikelijke lezingen, de basiscursus Archeologie, excursies en open dagen, zoals bij de IJzertijdboerderij bij Wekerom. Een probleem vormt nog steeds het grote aantal niet afgeronde projecten. Daarom is in het najaar een enquête gehouden om te peilen of er leden zijn die extra activiteiten willen doen, zoals meedoen bij opgravingen of het uitwerken van projecten. Dit heeft in elk geval enkele resultaten opgeleverd. Hopelijk kunnen we van lieverlee de achterstand wegwerken. Rest mij nog u veel leesplezier en een goed archeologisch jaar 2018 toe te wensen. Jan Verhagen, voorzitter 5
VOORZITTER Jan Verhagen Ooyselandweg 56, 6905 DT 6905 DT Zevenaar 0316 34 42 41 06 525 135 46 voorzitter.awn17@gmail.com BESTUURSLEDEN AWN - 17 VICE VOORZITTER Rob Nijsse Josef Israëllaan 143 6813 ID Arnhem 026 44 23 589 06 53419824 veldwerk.awn17@gmail.com SECRETARIS Peter Weegels van der Molenallee 131, 6865 CC Doorwerth 026 33 42 385 06 51637454 secretaris.awn17@gmail.com PENNINGMEESTER Jos van Nistelrooy Zonegge 19-02 6903 GV Zevenaar 0316-528509 06-29505818 penningmeester.awn17@gmail.com 6
BESTUURSLID Juliette Staudt 0640950068 collecties.awn17@gmail.com BESTUURSLID Gonnie van Dijken Roekelseweg 28 6733 BP Wekerom 06 51509945 lezingen.awn17@gmail.com KADER Bibliotheek AVK-administratie Cursussen Educatie Mirjam de Ruijter en Anneke Ruterink Juliëtte Staudt Rob Nijsse (coördinator i.s.m. AWN-16) Wim Schennink KANDIDAAT BESTUURSLID: Ron Moerenhout Terug in het bestuur Na jaren van relatieve afwezigheid en onzichtbaarheid binnen de afdeling ben ik weer terug op het bestuursnest. Sinds 1984 ben ik lid van de AWN en vrijwel al die tijd van AWN afd. 17. In de periode 1999 tot en met 2005 was ik algemeen bestuurslid van afd. 17 met als specifiek aandachtsgebied de excursies die we toen nog 2x per jaar deden. Hoogtepunt was de excursie naar Kalkriese om het slagveldterrein van de Varusschlacht te bekijken en het toen net geopende museum. Met een volle toeringcar reden we naar Duitsland. Zelf heb ik daar 7
overigens nog een graafkamp met AWN-ers logistiek geleid. Ik ben woonachtig in Oosterbeek, geboren in 1959 (dus niet in dienst geweest) en vader van drie volwassen kinderen. In het dagelijks leven ben ik communicatiemanager en perswoordvoerder bij een bedrijf dat over het hele land recreatieparken heeft. Het is daarom niet toevallig dat ik in het bestuur PR in mijn portefeuille krijg. Daarnaast schrijf ik en heb verschillende boeken op mijn naam staan. De laatste verscheen in november 2016 met als titel Laatste boot naar Sint- Helena. In dit boek vertel ik over mijn reis per Royal Mail Ship naar een van de meest afgelegen eilanden ter wereld. Inderdaad, het eiland waar Napoleon stierf. Én dat ooit van Nederland was. Ik verheug me erop om weer zitting te nemen in het bestuur. Temeer daar ik hierin herenigd wordt met mijn vaste graafmaatje Gonnie van Dijken die ik heb leren kennen in het AWN-graafkamp op het Kops Plateau in Nijmegen. Dat was in 1993, waar blijft de tijd. Kortom, over AWN-ervaring geen gebrek en dat zal ik ook met groot genoegen inzetten in het afdelingsbestuur. 8
NOTULEN VAN DE ALGEMENE LEDENVERGADERING AWN Afd.17 op 8-3-2017 Depot, Arnhem Aanwezigen: 23 leden, 1 gast en 1 hond 1. Opening. Jan Verhagen open te vergadering. Walter Prinze en Hanneke Dokter hebben zich afgemeld 2. Notulen van de ledenvergadering 11-3-2016: vastgesteld en er waren geen opmerkingen 3. Mededelingen Hoofdbestuur: De algemene ledenvergadering van de AWN is op 8 april in het Huis van Hilde 4. Mededelingen bestuur: a. Geen ingekomen stukken b. De afdeling bestaat uit 133 leden c. De voorzitter staat stil bij het overlijden van Miep Arkes en Lenie Strijbos 5. Jaarverslag 2015: de voorzitter memoreert opgravingen, excursie, de archeohotspot (Arnhem en mogelijk Ede) en het uitwerken van opgravingen en rapportage 6. Financieel jaarverslag 2015. a. De balans van de afdeling is vrijwel gelijk b. Verslag van de Kascontrole commissie, controle is uitgevoerd op 7-2- 2017 en was excellent. Zij stelt voor het verslag goed te keuren c. Kascommissie: Frank Veldt is aftredend en Gerard van Bergen wordt voorzitter. Mirjam de Ruijter wordt lid en Ron Moerenhout reservelid. d. Decharge van het bestuur vindt bij acclamatie plaats e. Begroting 2017: de investering in het computernetwerk is een onttrekking aan de reserves en zouden eigenlijk ook als inkomsten op post 107 geboekt moeten worden. Dit wordt meegegeven aan de kandidaat penningmeester 7. Bestuursverkiezing: Gerda van Raan treedt af en stelt zich niet herkiesbaar, Anneke Ruterink treedt tussentijds af. De voorzitter memoreert hun bieder excellente bijdragen aan afdeling zoals de organisatie van excursies, PR, educatie, werkgroep Ede en Dag van de Geschiedenis. Rob Nijsse, Peter Weegels en Jan Verhagen zijn alledrie aftredend bestuurslid en herkiesbaar: bij acclamatie verkozen. Er zijn 4 vacatures, waarvoor er drie kandidaten zijn: Gonnie van Dijken, Juliette Staudt en Jos van Nistelrooy. Zij worden bij acclamatie verkozen en er rest nu nog een vacature. 8. Rondvraag: a. Verzoek om de ledenlijst te delen. Deze is vanwege opschonen nog niet op orde b. Het voorstel om vluchtelingen met archeologische interesse/ervaring in te zetten bij de AWN heeft geen doorgang gevonden vanwege de beperkte klussen die er geboden kunnen worden en ook vanwege hun vertrek naar andere AZC s c. Activiteiten Romeinse tuin: er zal een bijenstand komen d. In april 2016 is er weer Historische Herberg. Om de 2 maanden elke 2 e vrijdag van de maand. 9
e. Feed-back op Archeologie in Nederland: de leden complimenteren de AWN met het nieuwe tijdschrift. Het indexeren wordt als een groot voordeel gezien. 9. Sluiting. 10
EXPLOITATIEREKENING 2017 EN TOELICHTING OP DE BEGROTING VOOR 2018 11
12
13
14
LEZINGEN, EXCURSIE EN ANDERE ACTIVITEITEN 2017 AWN AFDELING 17 Woensdag 11 januari lezingen van de WOII werkgroep door Martijn Reinders over de Duitse verdedigingswerken en Leo van Midden over verdedigingslinies op stuwwal Arnhem/Kochbunkers). De boeiende lezingen begonnen met een uitwijding over de aanleg van de Westwall, de degelijke en professionele verdedigingslinie in aan de Westgrens van Nazi Duitsland. In het begin van WOII was er met voldoende grondstoffen in bewonderenswaardig tempo deze wal aangelegd. De uitbouw vanaf Nijmegen via Arnhem naar het noorden liet echter tot eind 1944 op zich wachten, toen het eigenlijk te laat was: grondstoffen waren beperkt en de oorlog was op twee fronten heftig. De aanleg van de Kochbunkers op de stuwwal van Arnhem na Market Garden leverde met beperkte middelen toch een effectieve verdediging op. De vondst van de Britse stengun bij de Kochbunker is bijzonder, maar ook een raadsel wat nog niet opgelost is. Het fraaie en gedegen verslag van de opgraving Kochbunkers in de tuin van Museum Arnhem. Een historisch onderzoek naar en archeologische waarneming van de resten uit de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog door M. Reiners werd onder het uitbrengen van de Nieuwjaarstoast gepresenteerd. Zie ook de blog: https://martijnreinderswo2.wordpress.com/. Opgravingen Kerkplein Arnhem Op het Kerkplein in Arnhem, voor de toren van de Eusebiuskerk, worden momenteel opgravingen gedaan. Vanwege vervuiling kan de afdeling (nog) niet mee helpen. Als dat wel kan, worden geïnteresseerden op de hoogte gehouden. Vóór de Tweede Wereldoorlog was het huidige Kerkplein geen open ruimte, maar een deel van de binnenstad, bestaande uit verschillende straten met dichte bebouwing. Dit gebied heeft zwaar te lijden gehad van de oorlogshandelingen. Na de oorlog zijn de resten van de oude bebouwing grotendeels verwijderd en is het gebied grotendeels opnieuw bebouwd. Het Kerkplein is daarbij vrij gelaten. Het plein is nu al deels herbouwd. Hieraan vooraf gaand werd archeologisch onderzoek uitgevoerd. Hoewel na de oorlog veel muurresten zijn verwijderd, bleek er nog genoeg in de grond te zitten, zoals keldervloeren, putten e.d. Bovendien is het diepste niveau met de oudste resten bewaard gebleven. Hierin zijn tot nu toe sporen 15
van bewoning uit de 11e en 12e eeuw aangetroffen, dus van vóór de periode waarin Arnhem een ommuurde stad was. Beelden van de opgraving en interview met archeoloog Leo Smole: deze kunnen op in een livestream gevolgd worden op de Facebook Archeohotspot: https://www.facebook.com/329749357189323/videos/741815225982732/ Woensdag 12 april: Lezing Frank Veldt over ANTIKYTHERA Het schip, de schatten en het mechanisme Het Antikythera Mechanisme was aan boord van een Romeins vrachtschip schip beladen met bronzen en marmeren beelden, glaswerk en vele andere schatten. C.a. 70 v. Chr. verging het schip bij Antikythera, een klein eiland tussen Kreta en het Griekse vaste land. Wetenschappers geloven dat het gezonken schip waarschijnlijk de schatten van de Romeinse consul, Sulla naar Rome vervoerde. In 1900 werd het door sponsduikers ontdekt. Onder Griekse overheidstoezicht, werden in 1902 fragmenten van een bijzonder mechanisme geborgen waarvan niet duidelijk was waar het voor diende. In 1953 en 1976 gaat prof. Cousteau het wrak onderzoeken en bergt nog meer objecten. Nadien hebben veel wetenschappers onderzoek gedaan naar het wrak en zijn lading. Een team van internationale archeologen waaronder Brendan Foley van het Woods Hole Oceanographic Institution in de US hebben veel resultaten bereikt. Op 18 juni 2013 startte een congres in Leiden in het Lorentz Center, waar door historici, wiskundigen, classici, astronomen, en cultuurhistorici een week lang kennis werd uitgewisseld over het mechaniek en de wereld waarin het gebouwd is. Ook was er een publieksbijeenkomst in het Leidse Museum Boerhaave te Leiden. Het mechanisme kwam zelf niet, het is extreem breekbaar, zegt Michael Wright, gepensioneerd curator van het Science Museum in Londen en Antikytheraonderzoeker van het eerste uur Het is alsof je een bladerdeegtaart in handen hebt, er vallen voortdurend schilfers af. Lezing Stijn Heeren: Begraven Bataven. Geschiedenis en archeologie van de Betuwe van de 1e tot de 5e eeuw na Chr.; woensdag 10 mei In Verenigingsgebouw "De Schuur" heeft Stijn Heeren een interessante lezing gehouden voor een overvolle zaal met tegen de 100 geïnteresseerden. Een voorbeeld van een succesvolle samenwerking van AWN afd. Zuid- Veluwe en Oost-Gelderland met twee andere organisaties, Tuindersvereniging Elderveld (van de Romeinse Tuin) en de Historische kring Elden. 16
Generaties kinderen leerden op school dat de Batavieren oftewel de Bataven op houtvlotten de rivier de Rijn afzakten om zich te vestigen in de Lage Landen bij de zee. Zowel Julius Caesar als Tacitus maken melding van de stam der Bataven, die woonde op een eiland (Insula Batavorum) in de oostelijke Rijndelta. Dit stamgebied valt ongeveer samen met wat we nu de Betuwe noemen. De wijk Elderveld is gebouwd op Betuwse grond. Als herinnering aan de bewoners die hier 2000 jaar terug in deze streek woonden, heet de belangrijkste ontsluitingsweg dan ook de Batavierenweg. De Bataven pasten zich al snel bij de Romeinse cultuur en dan hebben we het over het begin van onze jaartelling. Na de 3e eeuw lijkt er weinig meer te worden vernomen van de Bataven. Met vrij grote zekerheid stammen de Betuwnaren niet af van dit roemruchte volk, dat overigens zelf ook al veel import kende uit het middenstroomgebied van de Rijn. Deze samenwerking smaakt naar meer en zaterdag 28 oktober is de volgende gezamenlijke activiteit: Dag van de Arnhemse Geschiedenis! Goudsbergdag; 17 juni 2017 Lunteren; IJzertijdboerderij Op 17 juni kon men zelf ervaren hoe men in de ijzertijd leefde. Geldersch Landschap & Kasteelen, gemeente Ede, PRAE, AWN en Beleef Lunteren organiseerden deze dag diverse ijzertijdactiviteiten voor jong en oud. Doorlopend werden demonstraties gegeven van ijzertijdambachten en kon men ook zelf meedoen! Een ijzertijdmuzikant maakt emuziek en vertelde over de instrumenten die ook zelf gemaakt konden worden. Een ijzertijddame was wol aan het spinnen en weven, zodat je de textieltechnieken uit die tijd kon zien. Er was een ijzertijdsmid die workshops smeden verzorgde. AWN had een scherventafel waar je kon puzzelen en andere spelletjes kon doen. Een archeoloog van de gemeente Ede gaf een korte workshop opgraven en meten, archeologie voor iedereen. Romeinse middag zaterdag 24 juni Zaterdag 24 juni werd er rond de Romeinse Tuin in park de Steenen Camer een Romeinse middag georganiseerd. Hier kon je de 2000 jaar oude geschiedenis beleven! Tijdens deze activiteit waren er rondleidingen in de Romeinse tuin maar ook naar het weer gevisualiseerde Castellum in Meinerswijk. Er waren diverse informatiekramen met heel veel info over de Bataven en de Romeinen die hier 2000 jaar geleden 17
in deze streek woonden. Alle vrijwilligers flaneerden in Bataafse en/of Romeinse kledij. Er was ook een klein Romeins kampement aanwezig. Hier kon je zien hoe de gewone Romeinse soldaten waren gehuisvest, in kleine eenvoudige tenten. Ook kon er geproefd worden van Romeinse kip-groentesoep met Romeins brood en van diverse Romeinse hapjes. Verder was er verkoop van Romeinse kruidenplantjes en oogstproducten uit de tuin zelf. De AWN afdeling 17 was aanwezig met een scherven/pittentafel, Romeinse spelletjes, kleurplaten voor kinderen en de mogelijkheid om je archeologische kennis te testen. En verder was er speciaal voor kinderen: Verkleden als Romein met een helm, schild en zwaard en dan samen op de foto (selfie) met echte Romeinse soldaten of met de striphelden Asterix en Obelix, Deze middag werd georganiseerd door de Biologische Tuinbouwvereniging Elderveld en AWN (Ver. van vrijwilligers in de archeologie). Woensdag 6 september lezing, Archeologische opgravingen in Park Reehorst tussen 2014 en 2017. Door Eric Norde, projectleider van RAAP. De Vereniging Oud Ede organiseerde i.s.m. de AWN en de gemeente Ede een lezing met de uitkomsten van de opgravingen op Sportpark Oranje. In verband met nieuwbouwplannen op het voormalige Sportpark Oranje in Ede is uitgebreid onderzoek gedaan naar sporen van bewoning uit vroeger tijden. Projectleider Eric Norde van het archeologisch bureau RAAP heeft met de regionale vereniging van vrijwilligers in de archeologie (AWN) voorjaar 2017 de laatste opgravingen verricht. Tijdens de lezing werd de uitkomst gepresenteerd met het complete beeld van de rijke geschiedenis van dit deel van Ede-Zuid. Tijdens de opgravingen werden de resten van 18 boerderijen uit de IJzertijd (ca. 250 voor Chr.), meer dan 50 opslagplaatsen voor graan en een klein grafveld gevonden. Langs de Diedenweg zijn de resten van 6 grote boerderijen uit de Middeleeuwen (1000 na Chr.) ontdekt, samen met grote hooimijten, houten waterputten en misschien wel de oudste schaapskooi van Ede. Een prachtig resultaat, met volop nieuwe informatie over het Edese erfgoed. Op deze avond werd ook het rapport van het onderzoek aan de Diedenweg nrs. 1 en 3 gepresenteerd. Bij de archeologische begeleiding van het uitgraven van de bouwput in 2004 werden een waterput en delen van boerderijen uit de 12e eeuw aangetroffen. Het rapport werd onlangs voltooid en is een goed voorbeeld van hoe op een kleine onderzoeksplek belangrijke resultaten kunnen worden geboekt. 18
Woensdag 13 september lezing: Onze vroegste voorouders. Door Leendert Louwe Kooijmans Op woensdagavond 13 september gaf Leendert Louwe Kooijmans een boeiende lezing over Onze vroegste voorouders. Recent heeft hij een boek gepubliceerd onder deze titel, het gaat in op de geschiedenis van Nederland in de Steentijd. Leendert Louwe Kooijmans behoeft geen introductie, hij was tot 2008 hoogleraar prehistorie aan de Universiteit van Leiden en staat bekend als een vooraanstaand prehistoricus. Er stond een prachtige recensie van het boek in het NRC Handelsblad, het wordt een nieuw en magistraal prehistorieboek genoemd. Woensdag 11 oktober lezing: De bodem van Nederland grondig bekeken: wat zand, klei en veen ons vertelt over de landschapsgeschiedenis van ons land, door Peter Vos; In de lezing werd ingegaan op welke wijze paleolandschapskaarten van Nederland worden samengesteld en welke processen en factoren verantwoordelijk waren voor het ontstaan van Nederland in het Holoceen (huidige warme klimaatperiode die ca. 11.500 jaar geleden begon). Met name de rol van de mens op de landschapsvorming had speciale aandacht in de lezing. Verder werd de werkwijze en de gebruikte bronnen voor het maken paleolandschappelijke reconstructiekaarten toegelicht. De getoonde reconstructiekaarten van Nederland zijn gepubliceerd in de Atlas van Nederland in het Holoceen. De recente update van deze kaarten is verschenen in het boek the The origin of the Dutch coastal landscape. Peter Vos is Kwartair geoloog en promoveerde op 10 juni 2015 aan de Universiteit Utrecht op het onderwerp Origin of the Dutch coastal landscape, long-term landscape evolution of the Netherlands during the Holocene, described and visualized in national, regional and local palaeogeographical map series. Hij is werkzaam bij Deltares in Utrecht en gespecialiseerd in de Holocene kustgenese van Nederland. Een groot deel van zijn werk begeeft zich op het snijvlak tussen geologie en archeologie. Hij doet dit werk samen met zijn collega Sieb de Vries. Zaterdag 28 oktober: terugblik Dag van de Arnhemse Geschiedenis! Thema: Geluk. Op zaterdag 28 oktober was de Dag van de Arnhemse Geschiedenis. In het centrum van Arnhem en rond het Steenen Camer-complex in Arnhem Zuid zijn tal van activiteiten georganiseerd in samenwerking met BTV Elderveld betrokken bij de activiteiten op deze laatste locatie. 19
In en rond de Romeinse Tuin waren er rondleidingen, Bataven vertelden leuke verhalen over de aanwezige groente- fruit- en kruidenplanten en er was een heus kampement opgezet. Voor de kinderen waren er een leuke quizzen, konden ze scherven plakken en afvalkuil vondsten determineren. Kinderen konden met de Romeinen op patrouille naar het Castellum. Hier konden ze met metaaldetectoren aan de slag om geluk te zoeken. Naast een lezing over de Steenen Camer en oud film materiaal van de omgeving, gaf Jan Verhagen een lezing over het geluk van de vondst van het Castellum: dat de plattegrond van het principium van het castellum Meinerswijk bewaard is gebleven, is een wonder gezien de kleiafgravingen en de veranderde stroming van de Rijk gedurende 2 millenia! Bij de afdeling Kunst en Kitsch werden enkele geluksvondsten beoordeeld op hun archeologische waarde. We hadden geluk met het weer, want pas na 16 u begon het te regenen. Over het algemeen was de belangstelling matig, hoewel sommige bewoners van Meinerwijk wel erg geïnteresseerd waren! Excursie DOMunder Op zaterdag 4 november ging onze najaarsexcursie naar DOMunder in Utrecht. We werden door een archeologisch expert rondgeleid door de oudheden die zijn W aangetroffen onder het Domplein in Utrecht. De expert was een ware leermeester die ons ook B nog wat meer archeologie bij heeft gebracht, vooral dat nooit iets is wat het lijkt: onze archeologische blik is ten allen tijde gekleurd door het heden. Het DOMunder neemt je mee door de bewogen geschiedenis van 2000 jaar Domplein, Utrecht, Nederland en Europa. De resten zijn er te zien van het Romeinse castellum Traiectum. Interessant waren ook de brandlagen uit 69 van de Bataafse opstand (B) onder een bewoningslaag van rond 700, misschien wel de eerste kerk van Willibrordus (W)? De Romeinen waren er al vroeg bij want de aanwezigheid van Legio XXX was al een voorbode van 030 als we dan toch door de bril van de 21 e eeuw kijken Een geslaagde excursie, waar de thuisblijvers spijt van kunnen hebben dat ze er niet bij waren! 20
VELDWERK AWN AFDELING 17 In eerste instantie zag het er niet naar uit dat we veel zouden kunnen graven in het Arnhemse en omgeving. Begin 2017 zag het er we naar uit dat we op het Kerkplein in Arnhem zouden kunnen meehelpen maar de ondergrond was zo vervuild dat de arme AWN vrijwilligers er niet aan bloot gesteld konden worden. Maar dat kwam later toch nog goed Eerst werden we uitgenodigd een noodopgraving te doen bij de aanleg van een grote kelder onder een huis bij het welbekende Reehorst gebied waar de AWN al aan twee redelijk grote opgravingen mocht meedoen. Nood in de zin van; de aannemer graaft tot lunchtijd een groot gat, in een uurtje tijd moesten drie AWN-ers, heel snel, Opgraving kelder woonhuis Reehorst. een plattegrond en een aantal coupes maken en tekenen, waarna de aannemer, die chagerijnig stond te wachten, het gat op juiste diepte voor de kelder wilde graven. Het is allemaal redelijk goed gelukt kan ik gelukkig vertellen. Toen, in juli, kregen we de vraag of we toch mee wilden helpen op het Kerkplein want de aannemer die de nieuwe Jansbeek aanlegde kwam opeens een aantal skeletten tegen, om precies te zijn: een paar honderd. Alle mogelijke handjes waren welkom en, vooral, studenten archeologie uit het hele land stroomden in grote aantallen toe. Ook een aantal AWNers was welkom al moest er eerst een examen in het werken op een bouwplaats in verontreinigde grond afgelegd worden. Vier vrijwilligers slaagden hiervoor. Uitgerust met veiligheidslaarsen, in stofvrije overalls, met handschoenen en een helm, als de kraan in de buurt was, gingen we in de zomerse hitte skeletten schoonkrabben met een kleine troffel. In het begin best wel eng, denk aan schedels, veel botten, gestorven aan de Pest?, 21 Opgraving Kerkplein, aanleg Jansbeek, Arnhem
Allerlei gedachten gingen door ons hoofd. Maar na een tijdje meedraaien word je nuchterder en gooi je samen met een echte archeoloog een grote kuil gevuld met allerlei botten en schedels omhoog in een grote Big Bag. Toch blijven er wrange momenten zoals toen ik weer een skelet schoonkrabde (klinkt oneerbiedig maar zo ging het nu eenmaal) trof ik op heup/buikhoogte een klein skelet aan; een baby, gestorven (en begraven) waarschijnlijk met zijn moeder. Zucht. Maar al met al: het was een heel bijzondere ervaring, ook zeer goed voor je anatomische kennis van het mensenlichaam. Dan wordt het september en denk je, het weer wordt slechter; er zal wel niet meer gegraven worden maar nee, hoor, maar liefst twee grote opgravingen vroegen onze aandacht. Ja, het gaat weer beter met de economie. De eerste was in de Harskamp, een nederzetting uit de 12 de 13 de eeuw met een groot aantal mooie waterputten. Bij het verslag van de groep Wageningen kunt U er meer over lezen. Wat mij persoonlijk nog opviel was de vele regen en modder die deze opgraving kenmerkte. Hartverwarmend was wel de jonge ploeg archeologen van Archol, die werkelijk keihard moesten werken in deze barbaarse omstandigheden, maar hun goede humeur (en zin) wisten te behouden. De laatste opgraving was in Velp, Beltjeshof, waar we een archeologisch bedrijf uit Groningen, de Werkplaats, assisteerden in dezelfde periode als de Harskamp opgraving!. Ook hier een zeer hardwerkende ploeg jonge, maar ook enkel oudere, archeologen die in zomerhuisjes op de Veluwe bivakkeerden. Waren er op de Harskamp veel sporen, Beltjeshof overtrof dit ruimschoots. Hier ook geen afgebakende periode maar vanaf de IJzertijd, vanaf 800 voor Christus, tot de Opgraving Beltjeshof, Velp. jaren vijftig van de afgelopen eeuw waarin de nijvere bewoners van de toenmalige Beltjeshof hun huisvuil in diepe gaten in de tuin begroeven zodat je naast een inheemse Germaanse aardewerkscherf een emaille pan kon aantreffen. Ook werden er Romeins munten en handgranaten uit de Tweede Wereldoorlog gevonden. Kortom een opgraving die voor iedereen wat te bieden had. Vervelend was alleen dat er ook asbest werd aangetroffen zodat de opgraving noodgedwongen, in twee delen geknipt moest worden. Zodat we steeds slechter weer hadden maar ook hier bleven de echte archeologen opgewekt en toegewijd. 22
WOII WERKGROEP AWN AFDELING 17 2017 was een vruchtbaar jaar voor de WO II werkgroep. Na in 2016 een Kochbunker te hebben opgegraven en een heuse MK II Stengun te hebben gevonden hebben we het onderzoek naar deze na september 1944- Duitse verdedigingslijn uitgediept. Twee zekere en een misschien Kochbunker zijn in deze zogenaamde Panther-linie, nooit beproefd overigens, gevonden. De Kochbunkers maken nu onderdeel uit van Tweede Wereldoorlog wandelroute die door Arnhem is uitgezet. Ook de Noordrand van Arnhem (en heeft) onze belangstelling, terecht want dit is een plaats van grote historische WO II betekenis. Hier zaten rond de vliegbasis Deelen vele typisch Duitse technologische vernieuwingen waarvan de radar gestuurde verdediging tegen de geallieerde luchtaanvallen het meest aansprekend is. Van de radar masten bij Velp, Duitse codenaam Teerosen, zijn de fundamenten nog goed zichtbaar en de goede beschouwer ziet de contouren van de barakken waar de Duitsers woonden zich nog aftekenen. Ons lid Martijn Reinders heeft in goed overleg met Natuurmonumenten (de eigenaar) een verkenning uitgevoerd. Ook de de FLAK (FLugzeug Abwher Kannonne Koningsweg en het het kampement eromheen; Heikamp, hadden en hebben onze belangstelling. Dit komt mede doordat ook de eigenaar Gelders Landschap en Kasteelen (ja, moet met twee e s!), afgekort GLK, cultuurhistorische waarden in de Noordrand van Arnhem herkent. Met GLK zijn we ook in zee gegaan voor een opname van de geallieerde schuttersputjes in het terrein de Lage Oorsprong in Oosterbeek. Hier is moeizaam en niet onderhouden de resten van de verdedigingslinie, de zogenaamde Perimeter, van de geallieerden rond Hartenstein uit september 1944 nog zichtbaar. GLK wil hier de aandacht aangeven die zij verdienen, een lofwaardig streven. Met zeer welkome en grote hulp van Robert Voskuil, een man die in deze streek is opgegroeid, en daar nog als jongen heeft gespeeld, konden we een behoorlijk aantal schuttersputjes identificeren. Er zal in 2018 gewerkt worden aan het beter zichtbaar, en beleefbaar (een van de doelstellingen van de werkgroep WO II) maken van deze historisch Belangrijke resten. Inventarisatie op de Lage Oorsprong door de WO II groep met Robert Voskuil (rechts). 23
Er is een mooi rapport verschenen van de hand van Martijn Reinders over het project Landgoed Oorsprong: Historie en archeologie van schuttersputten langs de Oorsprongbeek. VERSLAG WERKGROEP ARCHEOLOGIE ZELHEM AWN AFDELING 17 3 mensen zijn druk geweest met de registratie en invoeren in de computer van Archeologie betreffend boeken, naslagwerken en rapporten van opgravingen. In de jaren 1970-1990 hebben amateurarcheologen onderzoek gedaan in de Achterhoek. Veel van het vondstmateriaal is in ons depot terecht gekomen waaronder de vondsten van de oude werkgroep Zelhem/Doetinchem. Veel materiaal is door 4 mensen uitgezocht en voor een deel gedetermineerd door Peter van Econsultancy. Veel archeologisch materiaal van de Lichtenberg uit Silvolde is in de loop van de tijd door ons onderzocht en gereconstrueerd. Het materiaal is inmiddels aan hen overgedragen. Het resultaat is een bezoek van hun oudheidkundige vereniging aan museum Smedekinck en een lezing in Silvolde over de Lichtenberg waar wat mensen van ons geweest zijn. Er is gedurende lange tijd archeologisch onderzoek gedaan bij de reconstructie van de Twente Route. In Groenlo werd een lezing gehouden over dit Archeologisch onderzoek waarbij 3 mensen van ons naar toe gegaan zijn. Op verzoek van de gemeente Aalten heeft Gerrit Lieferdink in Dinxperlo een archeologische begeleiding gedaan bij de plaatsing van milieubakken Ter voorbereiding van de herbouw bij de Zonnekamp was er een Archeologisch onderzoek waarbij Gert Kleijnwinkel meegeholpen heeft. Het bleek echter dat de grond overal verstoord was. Dus geen archeologische vondsten Bij een opgraving in Lengel door het ADC is door enige mensen van ons geholpen. Er waren erg veel sporen Er is informatie verstrekt over Burgemeester Rijpstrastraat 4 voor Archeologisch vooronderzoek door Econsultancy 4 mensen hebben deelgenomen van een cursus met 4 cursusdagen aan de HBO van Hall Larenstein in het Ecal te Doetinchem. Het betrof het interpreteren van alle typen kaartmateriaal t.b.v. beoordelen van een locatie/ gebied zoals hoogte, grondlagen, grondsoorten, bewoning, kadaster, historie, waterhuishouding etc. Aan de cursus deden ook een aantal vrijwilligers van Stichting Stam Achterhoek mee met de gedachte dat na de cursus hiermee in de achterhoek aan de slag gegaan wordt. Verwacht wordt dat ook wij daaraan ondersteuning bieden Nico van Dalfsen 24
VERSLAG WERKGROEP ARCHEOLOGIE WAGENINGEN AWN AFDELING 17 Dit prachtige verslag is apart naast dit Jaarverslag uitgegeven (zie p. 30 en verder). BASISCURSUS ARCHEOLOGIE AWN AFDELINGEN 16 EN 17 2016/2017 EN 2017/2018. In 2016 begonnen en in 2017 afgemaakt, is de?-ste keer de basiscursus archeologie gegeven. Gezamenlijk met afdeling 16, Nijmegen is deze cursus weer gegeven. Zeventien kandidaten volgden een viertal theorie avonden, deden een practicum Meten & Tekenen (heel saai) en liepen in het winterweer over een akker in Wageningen om een Veldverkenning (=oprapen wat je tegen komt) uit te voeren. Op de laatste dag werden de vondsten gedetermineerd (met hulp van deskundigen ) en als slot kregen alle zeventien deelnemers een mooi diploma. De nieuwe cursus loopt sinds begin 2018. Een zestiental mensen heeft zich opgeven voor de basiscursus Archeologie die AWN afdelingen 16 en 17 samen organiseren voor AWN leden die actief in het veld en archief willen worden. De cursus leert hun hoe de wereld van de archeologie in elkaar zit en, vooral, wat wel en wat niet mag. Ook leerden zij meten en tekenen van ontgravingsputten en bijbehorende coupes van vondsten in de opgravingsput zoals paalgaten, grafkuilen en dergelijke. Tevens worden de beginselen van het archeologisch onderzoek in het veld hun bijgebracht: De besturen van afdeling 16 en 17 stellen zich als doel om de opgedane kennis ook werkelijk te gaan gebruiken en op deze manier de archeologische ervaring van de AWN leden te vergroten. ARCHEOHOTSPOT ARNHEM De ArcheoHotspot Arnhem is gevestigd in Erfgoedcentrum Rozet, in het centrum van Arnhem. Rozet is het middelpunt voor cultuur, kennis en educatie in Arnhem. ArcheoHotspot Arnhem is een plaats waar archeologie in Arnhem en archeologie uitgevoerd door verschillende instanties centraal staat. Het moet een bindende factor zijn voor de lokale archeologie, collectief enthousiasme uitstralen, informatie delen met de maatschappij en een sfeer creëren waarbij de bezoeker/deelnemer het gevoel heeft: Dit is van óns. In de ArcheoHotspot Arnhem zijn door de inzet van een mix van vrijwilligers (AWN afdeling 17), medewerkers (Erfgoedcentrum Rozet), medewerkers van archeologische diensten (Archeologie Gemeente Arnhem, Provincie Gelderland), 25
archeologen van (Archeologie Gemeente Arnhem) altijd archeologen aanwezig en werkzaam. Voor meer informatie, een overzicht van alle verhalen en beeldmateriaal en een livestream: volg de Facebookpagina van de ArcheoHotspots: facebook.com/archeohotspots. ERFGOEDEDUCATIE BIJ AWN AFDELING 17 Het lespakket rond de Principia Meinerswijk en de Romeinse Tuin vormt samen met de excursiemogelijkheden, de bestaande maquette, een schoolplaat en een filmpje van TV Gelderland een mooi aanbod aan scholen, gidsen van o.a. IVN en de tuinders zelf. Wat is er al met al nu voor scholen en die andere publieksgroepen beschikbaar? Een kleine opsomming: Archeologie op school Archeologie: ook voor het jonge kind Archeologie:: daar zit muziek in Archeologie: een koffer vol scherven Archeologie: wat een vondst, archeologie in een chronologische lijn voor het basisonderwijs Archeologie: een hele kunst Archeologie: speuren naar sporen en vondsten Archeologie: voedsel door de eeuwen heen Archeologie: Romeinen in Meinerswijk Archeologie: vondsten rond een Middeleeuws Gasthuis Als Werkgroep hebben we het afgelopen jaar bezoek gehad van gemeenteambtenaren, andere afdelingen, zoals die van Zwolle e.o., Lek- en Merwestreek en Eindhoven. Wim Schennink 26
DE BIBLIOTHEEK VAN AWN-17 Indien je een boek uit de kast haalt: graag ook weer zo terugzetten! Boeken over Geschiedenis, Arnhem, Rapporten etc. zijn op aparte planken ondergebracht. Hiervoor staan stickers op de planken. Jullie kunnen altijd om een uitdraai van het bibliotheekbestand vragen bij Mirjam de Ruijter en Anneke Ruterink. Ook een index van de tijdschriften Westerheem, HET UITLEENSYSTEEM De boeken en tijdschriften zijn ter plekke in te zien op de dinsdag-ochtenden. Wij zijn echter geen echte bibliotheek. Daarom vragen wij geen bijdrage voor deze faciliteit. Wij vragen u alleen om een uitleen-kaartje in te vullen met de gegevens van het boek en uw naam. Een kaartenbakje staat hiertoe in de boekenkast. Dan kunnen wij altijd traceren waar de boeken zich bevinden. Wij werken op basis van vertrouwen en gaan er dus van uit, dat u na het lezen van de boeken, deze weer eerlijk terugbrengt. Tijdschriften lenen wij niet uit. Bibliotheek met leestafel 27
ARCHEOLOGISCHE WERKGEMEENSCHAP VOOR NEDERLAND Neemt deel aan archeologische onderzoeksprojecten Verleent assistentie aan de gemeentelijk archeologen van Arnhem en Ede. Restaureert, conserveert en beheert de vondsten van deze projecten. Verzorgt de publicatie van deze onderzoeken, zowel in de pers als via eigen uitgaven, zodat de gegevens voor derden beschikbaar zijn. Verzorgt lezingen, die ook voor niet-leden toegankelijk zijn, op iedere tweede woensdagavond van de maand, behalve in juni, juli, augustus en december. Beheert een archeologische bibliotheek, die ook voor niet-leden toegankelijk is. Op werkdinsdagen is van 10-14 u onze werkruimte geopend en wordt er aan projecten gewerkt. Geeft cursussen op het gebied van de archeologie. Beheert een internetsite en een facebook site: https://www.awn-archeologie.nl/afdeling/zuid-veluwe-oost-gelderland/ Facebook: Awn-archeo Afd. 17 Gelderland met actuele informatie over onze opgravingen, excursies, bibliotheek en resultaten van onderzoek. Tevens bevat de site een aantal links naar andere archeologische instanties. Houdt de archeologische monumenten in het werkgebied in het oog en slaat alarm als verstoring of vernietiging dreigt Probeert de belangstelling voor de archeologie te vergroten door het geven van educatieve lezingen. Niet-leden kunnen, ter kennismaking, vijf maal gratis deelnemen aan onze opgravingen. Om zo laagdrempelig mogelijk te kunnen werken, stelt de A.W.N. handgereedschap aan leden en niet-leden beschikbaar en zijn leden en niet-leden tegen ongevallen verzekerd. Wilt u op de hoogte blijven van de activiteiten en meer weten over onze vereniging, surf dan naar: http://www.awn-archeologie.nl/afdeling/zuid-veluwe-oost-gelderland/ of ga naar Facebook: Awn-archeo Afd. 17 Gelderland Hier vindt u veel informatie over onze vereniging 28
COLOFON Samenstelling en eindredactie Peter Weegels Fotografie diverse personen Lettertype Tahoma 12 AANTEKENINGEN 29