DE STERVENSFASE In deze folder geeft het Ruwaard van Putten Ziekenhuis u algemene informatie over hulp in de stervensfase. De folder is bedoeld voor mensen die betrokken zijn bij een sterfbed. Wij adviseren u deze informatie zorgvuldig te lezen. Indien voor u van toepassing zullen aanvullingen en/of wijzigingen op deze algemene informatie altijd door de behandelend arts en/of de verpleegkundige aan u worden meegedeeld. Algemeen Aan het einde van het leven, na een kort of lang ziekbed, vinden lichamelijke en geestelijke veranderingen plaats die wijzen op het naderend sterven. Niet alle veranderingen die in deze folder worden genoemd, komen bij iedere stervende voor en ook niet in dezelfde mate. Ook de volgorde waarin de veranderingen verschijnen verschilt van persoon tot persoon - ieder mens en ieder sterfbed is uniek. De informatie in deze folder gaat in op mogelijke vragen die u heeft. Aarzelt u niet om de behandelend arts, de verpleegkundige of andere medewerkers uw vragen voor te leggen. Daarnaast wordt in deze folder praktische informatie gegeven over diensten en voorzieningen in het ziekenhuis waarvan u tijdens de stervensfase gebruik kunt maken. 185-140113
Verminderde behoefte aan eten en drinken Mensen die sterven, hebben vaak weinig of geen behoefte meer aan voedsel en vocht. Ze kunnen snel in gewicht afnemen. Het lichaam verandert: de wangen vallen in, de neus wordt spits en de ogen komen dieper in hun kassen te liggen. Vochttekort leidt normaal gesproken tot dorst, maar in de stervensfase treedt dorstgevoel niet of nauwelijks op. De lippen en de mond zijn vaak droog en dan kan het prettig zijn als deze af en toe licht worden bevochtigd. Hoe minder iemand drinkt, hoe minder hij plast. De sluitspieren van de blaas werken vaak minder goed en er kan sprake zijn van urineverlies. In dat geval kunnen maatregelen worden genomen om het ongemak te beperken met behulp van incontinentiemateriaal of een urinekatheter. Veranderingen in de ademhaling Een mens leeft zo lang hij ademhaalt. Bij mensen die gaan sterven is een stokkende en onregelmatige ademhaling meestal een teken dat de dood snel dichterbij komt. De ademhaling valt dan regelmatig stil om daarna met een diepe zucht weer op gang te komen. De tijd tussen de ademteugen wordt langer en langer, soms wel tot een halve minuut. Dit wordt door de stervende zelf niet als hinderlijk ervaren. Het gezicht ziet er ook bij deze stokkende ademhaling vaak heel rustig uit. Alleen als er tekenen van ernstig ongemak zijn, zullen artsen besluiten om extra rustgevende medicijnen toe te dienen. Doordat de normale hoest- en slikprikkels verdwijnen, kan slijm zich ophopen in de keelholte of de luchtpijp. Dat kan leiden tot een reutelend geluid bij het ademhalen. Omstanders denken soms dat de stervende dan ernstig benauwd is of zelfs dreigt te stikken, maar het is iets waar de stervende zelf geen last van heeft. De fase van onregelmatige ademhaling en reutelen wordt gevolgd door steeds langere adempauzes, oppervlakkiger ademhaling en ten slotte de laatste adem, in veel gevallen niet meer dan een zuchtje na een (heel) lange stilte. De bloedsomloop neemt af Het lichaam houdt zo lang mogelijk de doorbloeding van hart en longen in stand. Omdat het bloed zich meer en meer terugtrekt naar de borst- en buikholte, kunnen handen, armen, voeten, benen en 2 185-140113
neus koud aanvoelen. Op de benen kunnen paarsblauwe vlekken ontstaan. De gelaatskleur wordt grauw en bij de laatste ademtocht trekt de kleur helemaal uit het gezicht weg ( doodsbleek ). Later trekt dit weer enigszins bij en dit zorgt ervoor dat iemand, soms een paar uur nadat hij is overleden, weer meer op zichzelf lijkt. Minder contact verandering in bewustzijn In de stervensfase is iemand minder vaak wakker en worden de perioden dat iemand wakker is korter. De stervende lijkt zich steeds meer terug te trekken en is steeds moeilijker te bereiken. Ook al begrijpt de stervende waarschijnlijk niet alles meer wat wordt gezegd, waarschijnlijk hoort hij wel alles en blijft hij tot op het laatst gevoelig voor geluid. Rust rondom de stervende is belangrijk: niet teveel mensen tegelijk rond het bed en geen harde stemmen of geluiden. Aanraking kan rustgevend zijn, maar dit verschilt per persoon en per moment. Ook zachtjes praten heeft vaak een rustgevende werking. In de periode voor het overlijden daalt het bewustzijn steeds verder. In de laatste uren glijdt iemand hierdoor meestal weg in een diepe slaaptoestand of coma. Onrust en verwardheid Het kan voorkomen dat door een gedaald bewustzijn iemands gedrag verandert. De stervende kijkt dan anders uit zijn ogen en kan een onrustige en verwarde indruk maken. Dit wordt een delier genoemd. Het lijkt alsof iemand van alles beleeft of ziet, maar wat precies is niet duidelijk. Dit komt nogal eens voor in de laatste levensdagen en vooral in de laatste uren. Vaak maakt de stervende kleine (hand)bewegingen, alsof hij iets wil plukken of aanwijzen. U kunt steun bieden door rustig aanwezig te zijn en door eventuele waandenkbeelden of hallucinaties niet tegen te spreken, maar er ook niet in mee te gaan. Als er tekenen van ernstig ongemak zijn, kan de arts besluiten om rustgevende medicijnen toe te dienen. Waken - kostbare tijd Als het sterven nabij is, kunt u met elkaar afspreken over te gaan tot waken dat wil zeggen op een rustige manier dag en nacht bij de stervende aanwezig zijn (om de beurt of samen). Indien mogelijk kunt u sfeer en rust creëren door het branden van kaarsen, het neerzetten van afbeeldingen of een mooie bloem, het dempen van licht, bidden, 3 185-140113
luisteren naar muziek of iets voorlezen. Waken kan een tijd zijn voor afscheidsrituelen, zoals de ziekenzalving of de ziekenzegen. Praten met mensen die vertrouwd zijn, zoals familie en vrienden, geeft steun. U kunt ook professionele of vrijwillige hulpverleners vragen u hierbij te ondersteunen. De tijd lijkt in deze fase vaak stil te staan. Het overlijden kan lang op zich laten wachten. Zorg er daarom voor dat u elkaar afwisselt en voldoende rust neemt. Het verzorgen van een stervende kan voldoening geven, maar kan ook uitputtend zijn. Het is belangrijk dat in de thuissituatie tijdig voldoende praktische en ondersteunende hulp aanwezig is, bijvoorbeeld van een verpleegkundige, verzorgende en/of vrijwilliger. Deze zorg kan via de huisarts of de thuiszorg geregeld worden. Voor ondersteuning door een vrijwilliger kunt u ook rechtstreeks contact opnemen met de vrijwilligersorganisatie bij u in de buurt. Op deze manier kan het waken een heel waardevolle periode zijn, waarin men elkaar als familie en vrienden zeer nabij is. Het leven loslaten Sterven betekent het leven loslaten. Alles achterlaten wat je lief is. Iedereen begrijpt dat dit moeilijk is. Vaak is een naaste de aangewezen persoon om de stervende bij te staan. Dat is geen gemakkelijke taak. Een levensfase vol contrasten en met een eigen tempo U zult merken dat een stervensproces zowel moeilijke als mooie momenten met zich meebrengt. Momenten van verdriet, angst, machteloosheid, boosheid maar ook van dankbaarheid, liefde, opoffering, humor en hoop. Het is moeilijk te bepalen waar iemand steun en houvast aan heeft. Voor de een is dat zijn of haar geloof, voor de ander een levensfilosofie. Het kunnen ook kleine momenten van genieten zijn of een gevoel van samenzijn. Een houding van rust en vertrouwen is belangrijk. Het helpt de stervende als hij voelt dat hij kan gaan. Als u merkt dat er nog zaken zijn die de stervende zodanig bezighouden dat ze het stervensproces bemoeilijken, ga dan met elkaar na of hierop kan worden ingegaan. U kunt hierbij ook overwegen een geestelijk verzorger of iemand anders met ervaring en deskundigheid op psychosociaal gebied in te schakelen. 4 185-140113
Ieder sterfbed kent een eigen tijd en heeft een eigen tempo. Soms lijkt de geest klaar, maar is het lichaam nog niet zo ver, soms is het andersom. Als het sterven nadert kan de stervende een soort verlichting ervaren en dit kan voelbaar zijn voor de omgeving - alsof de stervende dan loslaat en zich overgeeft. Na het overlijden Als uw naaste overleden is, kunt u rustig de tijd nemen om op een voor u goede manier afscheid te nemen. Daarna kunt u contact opnemen met de uitvaartverzorger. Als u wilt helpen met de laatste verzorging kan dat. De verzorgende of verpleegkundige begeleidt u daarin. Bedenk dat er ook in deze verdrietige periode van afscheid nemen en rouw mensen zijn die u willen bijstaan. 5 185-140113
Praktische informatie over diensten en voorzieningen in het Ruwaard van Putten Ziekenhuis waarvan u tijdens de stervensfase gebruik kunt maken Parkeervoorzieningen U kunt aan de voor-, zij- en achterkant van het ziekenhuis parkeren. Tijdens de waakfase kan via de verpleging één (1) weekabonnement worden afgesloten, dat overdraagbaar is. Openingstijden hoofdingang - Op maandag t/m vrijdag van 06.45 uur tot 21.00 uur. - Op zaterdag van 09.00 uur tot 21.00 uur. - Op zon- en feestdagen van 14.00 uur tot 21.00 uur. Buiten deze tijden kunt u gebruik maken van de ingang bij de Spoedeisende Hulp aan de achterzijde van het ziekenhuis. Bezoek U mag 24 uur per dag bij de patiënt verblijven, ook s nachts. In overleg met de verpleging is één (1) bed beschikbaar. Rust rondom de stervende is belangrijk. Wij verzoeken u met niet teveel mensen tegelijk rond het bed aanwezig te zijn. Koffie en thee Tijdens uw verblijf bij de patiënt wordt op de kamer koffie en thee neergezet. Tevens worden per eetmoment twee maaltijdbladen op de kamer gebracht. In het dagverblijf op de afdeling staat een koelkast waar u eten en drinken koud kunt zetten. Indien u hiervan gebruik wilt maken, kunt u dit vragen aan de verpleegkundige of voedingsassistente. Ook kunt u in de winkel van Vermaat in de centrale hal drinken en etenswaren kopen. De winkel is op werkdagen geopend van 08.00 uur tot 20.00 uur en in het weekend en op feestdagen van 14.00 uur tot 20.00 uur. Sanitaire voorzieningen U kunt gebruik maken van het sanitair op de kamer. Handdoeken en washandjes kunt u altijd aan de verpleging vragen of uit het kastje pakken onder het aanrecht op de kamer. Roken Het Ruwaard van Putten Ziekenhuis is een rookvrij ziekenhuis. Roken is alleen toegestaan in de rookabri s aan voor- en achterzijde van het ziekenhuis. Wij verzoeken u vriendelijk de abri s netjes achter te laten. Draadloos internet Draadloos internet (wifi) is in het gehele ziekenhuis vrij beschikbaar. 6 185-140113
En verder Het is belangrijk dat de verpleging over de juiste contactgegevens beschikt in geval u even weg bent of overleg noodzakelijk is. Wij verzoeken u deze samen met de verpleegkundige te controleren. Soms is het gemakkelijker met de situatie om te gaan als iemand van buiten de directe familie aanwezig is om mee te praten. Naast steun van het medisch-verpleegkundig personeel kunt u vragen om ondersteuning van medisch maatschappelijk werk of uw eigen geestelijk verzorger. Voor verdere informatie verwijzen wij u naar de Opnamegids, die verkrijgbaar is bij de verpleegkundigen van de afdeling. Na het overlijden Als de patiënt is overleden komt de behandelend arts de patiënt schouwen. Dit houdt in, dat de arts een aantal kleine onderzoeken uitvoert om het overlijden vast te stellen. Tevens vult de arts de overlijdenspapieren in. Het kan zijn dat de arts u nog een aantal vragen stelt en u toestemming vraagt voor obductie (= sectie). Mocht dit van toepassing zijn, dan zal de arts de reden hiervoor toelichten en uitleg geven over de toestemmingsprocedure. Meer informatie hierover leest u in de folder Informatie voor nabestaanden, die u ontvangt van de verpleegkundige. In deze folder worden ook antwoorden gegeven op alle zaken die na het overlijden geregeld dienen te worden. Mochten er vragen zijn die hierin niet worden beantwoord, stelt u die dan gerust aan het verpleegkundig personeel. Zij doen hun uiterste best u zo goed mogelijk te begeleiden in dit proces. Het verpleegkundig personeel verzorgt, indien gewenst samen met u, de overledene en eventuele infusen, zuurstof en katheters worden verwijderd. Daarna kunt u afscheid nemen. Neemt u hiervoor rustig de tijd. Na het afscheid wordt de overledene door het verpleegkundig personeel naar het mortuarium van het ziekenhuis gebracht en daar verder verzorgd door mortuariumbeheerder CMO (Cura Mortu Orum). Tot slot Mocht u na het lezen van deze algemene informatie nog vragen hebben, stelt u die dan gerust aan uw behandelend arts of de verpleegkundigen op de afdeling. De tekst in deze algemene informatiefolder is mede tot stand gekomen op basis van de informatiefolder De Stervensfase (mei 2012) van het IKNL, Integraal Kankercentrum Nederland (www.iknl.nl) en is onderdeel van het zorgpad Stervensfase van het Ruwaard van Putten Ziekenhuis. 7 185-140113