Hospice De Hazelaar 4. Het wensenboek 11. Artikel: Bij hospice De Hazelaar hebben ze oog voor alles 13. Morfine fabels en feiten 14

Transcriptie

1 De Hazelaar Hospice De Hazelaar is een afdeling voor terminaal zieke mensen. In een huiselijke sfeer wordt u ondersteund om de laatste levensfase op een goede manier door te brengen.

2

3 Inhoudsopgave Hospice De Hazelaar 4 Het wensenboek 11 Artikel: Bij hospice De Hazelaar hebben ze oog voor alles 13 Morfine fabels en feiten 14 Palliatieve sedatie 18 Artikel: Medewerkers van hospice De Hazelaar lijden met je mee 21 Sterven, hoe gaat dat? 22 Samenwerking in de palliatieve zorg 27 Inloophuis Braamhuis Zevenaar 27 3

4 Hospice De Hazelaar Hospice De Hazelaar is een afdeling voor terminaal zieke mensen die in alle rust en veiligheid willen sterven. In een huiselijke sfeer worden de cliënt en zijn of haar familie ondersteund om de laatste levensfase op een goede manier door te brengen. Het is een plek om te leven tot het einde. Palliatieve zorg Het woord palliatief is afgeleid van het Latijnse woord pallium, dat mantel betekent. Palliatieve zorg wordt op een zodanige manier verleend dat de cliënt deze zorg ervaart als een beschermende mantel. Onder palliatieve zorg wordt verstaan: de zorg voor een cliënt met een levensbedreigende ziekte die niet of niet meer kan genezen. In de laatste levensfase is een goede bestrijding van pijn en andere hinderlijke symptomen van groot belang. Er is veel aandacht voor zowel lichamelijke als psychische klachten. Emotionele ondersteuning bij het accepteren van het naderende einde en het omgaan met de daarbij behorende rouwgevoelens is een belangrijk deel van de palliatieve zorg. Bij palliatieve zorg is genezing niet het doel. Het gaat om het bereiken van een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven van de cliënt en zijn of haar naasten in de nog resterende tijd. 4

5 Het team van medewerkers De zorg en begeleiding in hospice De Hazelaar wordt gegeven door een team dat deskundig is op het gebied van palliatieve zorg. Het team bestaat uit (para)medici, verzorgenden en verpleegkundigen. Daarnaast zijn er vrijwilligers die ondersteuning kunnen bieden. Samen organiseren en realiseren wij, in goed overleg met de cliënt, de complete zorg die op dat moment wenselijk of noodzakelijk is. De normen en waarden van de cliënt worden daarin gerespecteerd. Wij ondersteunen cliënten in het rouwproces en het afscheid. Dit doen wij op deskundige en betrokken wijze. De medewerkers In het hospice krijgt u te maken met een vast team medewerkers. De dagelijkse leiding op de afdeling is in handen van de teamleider. De woonbegeleider is uw aanspreekpunt. De vrijwilligers Ook is er een vast team vrijwilligers werkzaam binnen De Hazelaar. Zij ondersteunen de medewerkers bij verzorgende taken en begeleiden activiteiten als een wandeling maken, de krant voorlezen et cetera. De vrijwilligers en woonbegeleiders vormen samen een belangrijke schakel in de ondersteuning van cliënten. De kamer De Hazelaar heeft eenpersoons kamers met ieder een eigen badkamer. U kunt uw kamer met wat kleine meubels een persoonlijk tintje geven. In de kamer is standaard een bed, kast, koelkast en televisie aanwezig. In iedere kamer hangt een schilderijenrails waaraan u dingen kunt ophangen. Er mogen geen gaten gemaakt worden in de muren en plafonds. 5

6 Bezoek Er zijn geen bezoektijden in hospice De Hazelaar. Wij willen dat u zich bij ons thuis voelt. Familieleden, vrienden en kennissen kunnen dan ook bij u langs komen wanneer zij willen. Vanwege de verzorging in de ochtend adviseren wij het bezoek wel om na 10 uur s ochtends te komen. U kunt uw bezoek op uw kamer of in gemeenschappelijke ruimtes ontvangen. Maaltijden In hospice De Hazelaar wordt de warme maaltijd vaak tijdens het avondeten geserveerd. De maaltijden worden kant- en- klaar aangeleverd en op de afdeling opgewarmd in regenereerovens. U heeft altijd een aantal keuzemogelijkheden. Het ontbijt en de lunch bestaan uit een brood maaltijd. Uw partner of familieleden kunnen tegen een vastgestelde vergoeding mee-eten. Het personeel op de afdeling kan dit voor u regelen. Bij een waaksituatie wordt aan maximaal 2 familieleden per cliënt een kosteloze maaltijd aangeboden. Tijdens de maaltijden verzoeken we familieleden geen gebruik te maken van de huiskamer, zodat cliënten in alle rust kunnen eten. 6

7 Huisdieren In overleg is het mogelijk om kleine huisdieren mee te nemen. Als u dat graag wilt, kunt u contact opnemen met medewerkers van het hospice. Winkel Op de begane grond van Liemerije Zevenaar zit een winkeltje. In deze winkel doen medewerkers van De Hazelaar boodschappen voor het ontbijt, de tussendoortjes en de broodmaaltijd. Ook kunnen cliënten en familieleden hier artikelen kopen voor eigen gebruik. Roken Er mag door personeel en bezoek nergens in het gebouw gerookt worden. Voor cliënten zijn er speciale rookruimtes ingericht. Op de slaapkamers mag niet gerookt worden. Het zorgleefplan De specialist ouderengeneeskunde en een woonbegeleider van het Hospice stellen samen met u een individueel zorgleefplan op. In dit zorgleefplan staan uw behoeften, gewoonten en behandelingen beschreven. Als het nodig is worden er verschillende deskundigen bij uw behandeling betrokken. Het zorgleefplan wordt regelmatig met u en/of uw vertegenwoordiger doorgesproken en zo nodig aangepast. Multidisciplinaire samenwerking Wekelijks vindt er afstemming plaats rondom uw zorg door de specialist ouderengeneeskunde, woonbegeleider en andere betrokken disciplines. Op werkdagen van de specialist ouderengeneeskunde wordt er met de woonbegeleider besproken of er bijzonderheden zijn rondom uw zorg. 7

8 Beslissingen rond het levenseinde Wanneer u in het hospice verblijft, zal de specialist ouderengeneeskunde tijdens het opnamegesprek of kort daarna met u praten over uw wensen rondom de laatste levensfase. Ook medische beslissingen rondom het levenseinde komen in dit gesprek aan de orde. Dit is nodig om u -wanneer de tijd daar is - de juiste hulp te kunnen verlenen. Specialist ouderengeneeskunde De specialist ouderengeneeskunde is op de hoogte van het totale zorgproces en is eindverantwoordelijk voor de inhoud van het zorgleefplan en de geleverde zorg aan onze cliënten. Deze arts verleent de medische zorg tijdens uw verblijf en neemt de medische behandelingen die u thuis of in het ziekenhuis kreeg over. De specialist ouderengeneeskunde van De Hazelaar is gespecialiseerd in palliatieve zorg. De overdracht vindt altijd plaats in nauw overleg met uw huisarts of specialist. Liemerije bevindt zich in Zevenaar direct naast het ziekenhuis. Zo nodig kan gebruik worden gemaakt van de aanwezige voorzieningen. Geestelijke verzorging Binnen het verpleeghuis is een geestelijk verzorger werkzaam. De geestelijk verzorger kan u en uw familie begeleiden bij emotionele en spirituele problemen. Sommige mensen hebben sterke banden met een parochie of een gemeente. U kunt deze banden in het hospice natuurlijk voortzetten. Psychologen Onze psychologen zijn gespecialiseerd in psychische problemen die kunnen ontstaan in de palliatieve fase. 8

9 Ergotherapeuten Onze ergotherapeuten bedenken samen met u oplossingen voor problemen waar u in het dagelijks leven tegenaan loopt. Bijvoorbeeld problemen met opstaan uit bed, toiletbezoek en aan- en uitkleden. Fysiotherapeuten Onze fysiotherapeuten zijn dé specialist in bewegen. Afhankelijk van uw wens kunnen ze u hierbij ondersteunen. 9

10 Kerkdiensten Iedere zaterdag om uur is er voor alle cliënten van Liemerije een katholieke kerkdienst in het Klaver van Liemerije in Zevenaar. Protestantse kerkdiensten worden twee keer per maand op maandagochtend in het stiltecentrum gehouden. De dienst begint om uur. Informatie per kerkdienst voor de locatie Zevenaar vindt u in het Kerknieuws. Het Kerknieuws ligt in het stiltecentrum. Klachtenregeling Medewerkers van Liemerije proberen optimale zorg te leveren. Toch kan het voorkomen dat u niet helemaal tevreden bent over de verzorging, de behandeling of uw verblijf. U kunt uw klachten bespreken met de woonbegeleider, de teamleider of met de specialist ouderengeneeskunde. In veel gevallen zal zo n gesprek het probleem oplossen. Mocht dit niet zo zijn dan kunt u contact opnemen met onze klachtenfunctionaris. Klachtenfunctionaris Liemerije Esseline McKenzie Postbus 12, 6900 AA Zevenaar esseline.mckenzie@liemerije.nl 10

11 Het wensenboek Bij de geboorte staat één ding vast; eens zullen we sterven. Wanneer dat moment komt zal ons hele leven onzeker zijn, echter naarmate we ouder worden, komt dat moment steeds dichterbij. Soms overvalt de dood ons. In zo n situatie is het voor nabestaanden handig te weten wat uw wensen zijn rondom afscheid, crematie of begrafenis. Soms kondigt het overlijden zich aan door een ongeneeslijke ziekte of een langdurig ziekbed. Voor deze fase is het goed na te denken wat uw wensen zijn ten aanzien van het leven dat u nog rest. Op De Hazelaar werken we met een wensenboek. Wensen die u kunt opschrijven voor uw nabestaanden, maar die u ook kunt gebruiken om het gesprek met uw partner, kinderen of dierbaren te voeren. Uiteraard is het ook mogelijk dat er wensen zijn die belangrijk zijn om te delen met hulpverleners, zoals uw arts, de woonbegeleider, een specialist, een geestelijk verzorger of anderen. Spreek uw wensen tijdig uit, er is vaak meer mogelijk dan u in eerste instantie denkt. Wij hopen dat het wensenboek bijdraagt aan het ordenen en vormen van uw gedachten zodat wensen rondom de laatste levensfase en het afscheid duidelijk worden. Onderwerpen waar u over kunt nadenken of die u kunt bespreken met anderen, zijn te verdelen in groepen: de laatste levensfase, het overlijden en na het overlijden. In de laatste levensfase zijn de volgende onderwerpen vaak belangrijk om te bespreken: van wie wil ik nog afscheid nemen (wie wil ik nog zien, waar wil ik nog naartoe, met wie heb ik nog iets uit te praten), wat wil ik nog wel, of juist niet doen, wat vind ik nog belangrijk (wie wil ik om me heen hebben, wie kan voor mij optreden als ik daar zelf niet meer toe in staat ben), 11

12 wat houdt mij bezig op geestelijk gebied (wel/geen angst voor de dood, wel/geen euthanasie). De onderwerpen en vragen die hierboven zijn genoemd kunt u bespreken met de zorgverleners, geestelijk verzorger, familie en/of naasten om u heen. Ook kunt u eens kijken op: 12

13 Bij hospice De Hazelaar hebben ze oog voor alles hebben gegeven.,,de zorg is ons uit handen genomen zodat ik weer kind kon zijn en er echt voor mijn moeder kon zijn. Ik ging dan ook niet op ziekenbezoek maar op bezoek bij mijn moeder. Samen met zoon Sem zaten ze regelmatig in de huiskamer van de Hazelaar met moeder te ontbijten en in een huiselijke sfeer te praten met andere cliënten. Ook de moeder van Monique voelde zich snel thuis. Al na een paar dagen noemde ze de Hazelaar haar huis. Hij roemt de persoonlijke aandacht van de medewerkers.,,ze hebben oog voor alles. Een aai over de bol, een cd opzetten, nog even dansen, een laatste biertje drinken of een gesprek in dialect. Alles kan en voordat je iets kunt vragen is het al gezegd of geregeld. Robert en Monique denken met een goed gevoel terug aan de ingrijpende periodes op De Hazelaar. Wat blijft is:,,je wordt hier met liefde en respect behandeld. Ik zou er voor tekenen als ik weer voor die keus zou staan. De zorg, begeleiding en ondersteuning op De Hazelaar is zo goed bevallen dat het voor de hand lag dat de vader van Robert ook naar het hospice ging toen hij terminaal ziek was.,,mijn schoonmoeder noemde dit haar thuis en mijn vader noemde dit zijn paleisje, vertelt Robert.,,Toen mijn vader hier binnenkwam viel alle stress van hem af. Als ik naar een foto van hem kijk die hier gemaakt is, dan zie ik dat het goed was. Daar kunnen geen woorden tegenop. Wilt u meer informatie over hospice De Hazelaar? Neem dan contact op met het informatiepunt op , mail naar informatiepunt@liemerije.nl of kijk op kunt hier sterven op een waardige manier. En dat verdient iedereen. Robert en Monique Pouwels uit Tolkamer zitten in de familiekamer van Hospice De Hazelaar van Liemerije. Een plek die ze goed kennen omdat Monique haar moeder en Robert zijn vader overleden zijn op De Hazelaar. De Hazelaar is een afdeling voor terminaal zieke mensen. In een huiselijke sfeer worden cliënten en familieleden ondersteund om de laatste levensfase op een goede manier door te brengen.,,mijn moeder heeft hier alles van zich af kunnen zetten. In het ziekenhuis wilde ze nog allemaal dingen regelen. Maar eenmaal op De Hazelaar was dat voorbij. Hier heeft ze de rust en stilte gevonden om rustig te kunnen sterven. 13 Monique complimenteert de medewerkers van De Hazelaar met de liefde en warmte die ze haar moeder

14 Morfine fabels en feiten In overleg met uw arts gaat u morfine gebruiken. Morfine behoort tot een groep geneesmiddelen, die morfineachtige pijnstillers of opioïden worden genoemd. Waar hier over morfine wordt gesproken, kan ook een ander opioïd bedoeld worden (zoals Fentanyl of oxycodone). Morfine wordt voorgeschreven om pijn te verlichten en, minder vaak, om benauwdheidsklachten te verminderen. Het gebruik van morfine kan bij u vragen oproepen. Deze informatie is bedoeld om die vragen te beantwoorden en u op de hoogte te brengen van fabels en feiten over morfine. De informatie heeft vooral betrekking op het gebruik van morfine bij pijn. Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen hebben, bespreek deze dan met uw arts. De functie van pijn In het algemeen is pijn een belangrijk waarschuwend signaal. Pijn ontstaat wanneer een beschadigd deel van het lichaam via gevoelszenuwen een bericht stuurt naar de hersenen. Meestal verdwijnt de pijn als de oorzaak ervan is weggenomen. Maar soms kan de oorzaak niet worden weggenomen, zoals bij bepaalde soorten kanker, maar ook bij andere ziekten zoals reuma. Dan heeft de waarschuwende functie van pijn geen zin meer en is goede pijnbestrijding nodig. De behandeling van pijn Kortdurende, maar ook langdurige, ernstige pijn is vaak goed te verlichten met medicijnen. Pijnbehandeling gaat meestal via een stappenplan. De pijnbehandeling wordt gestart met paracetamol en/ 14

15 of een middel als ibuprofen. Morfine wordt hieraan toegevoegd als belangrijke volgende stap. Morfine zorgt ervoor dat het bericht in de hersenen niet of minder sterk aankomt. Hierdoor voelt u de pijn minder. De behandeling van benauwdheid Benauwdheid kan zich voordoen bij een slecht pompend hart en slecht werkende longen. Morfine is het meest effectieve middel om deze benauwdheid te verlichten. Morfine: fabels en feiten Morfine is een krachtig middel waarmee veel ervaring is opgedaan. Er zijn al veel patiënten mee behandeld. Toch bestaan er nog de nodige onduidelijkheden over morfine. Over morfine bestaan tal van fabels die we voor u proberen te ontzenuwen. Fabel: Morfine werkt verslavend. Feit: Verslaving is onder te verdelen in geestelijke en lichamelijke afhankelijkheid. Als u morfine als pijnstiller gebruikt, is de kans op geestelijke afhankelijkheid zeer gering. Een verslaving treedt op wanneer iemand zonder pijn morfine gebruikt, dan treedt er een bepaalde kick op. Deze kick treedt niet op wanneer morfine de functie heeft om pijn te verlichten. Zoals bij bijna ieder geneesmiddel dat langdurig wordt gebruikt, is er wel sprake van lichamelijke gewenning aan morfine. Dit is op zich niet schadelijk. Alleen als het gebruik van morfine plotseling wordt gestaakt, kan dat zogenaamde ontwenningsverschijnselen veroorzaken. Voorbeelden zijn: hartkloppingen, zweten, misselijkheid, braken en diarree. Deze verschijnselen kunnen worden voorkomen door de dosis geleidelijk te verlagen. Doe dit in overleg met uw arts. Fabel: Van morfine heb je steeds meer nodig. Feit: De kans op verslaving aan morfine is zeer gering. 15

16 De dosering morfine wordt alleen verhoogd wanneer de pijn toeneemt. De pijn bepaalt hoeveel morfine u nodig heeft. Daarbij is het goed om te weten dat de dosis van morfine in principe geen bovengrens heeft. Er zijn mensen die het honderdvoudige van de dosering waarmee ze gestart zijn, krijgen toegediend. Fabel: Morfine werkt levensbekortend. Feit: Het is een misverstand dat morfine alleen wordt gegeven in het eindstadium van kanker. De veronderstelling dat morfine levensbekortend werkt, is niet juist. Morfine wordt niet voorgeschreven om de dood te bespoedigen. Ongeveer 25% van de morfine wordt gebruikt door patiënten met langdurige, chronische ziekten zoals reuma. Morfine kan dus jaren achtereen als pijnstiller worden voorgeschreven. Ook kan morfine tijdelijk worden gegeven en daarna worden afgebouwd, zoals na een operatie. Fabel: Morfine veroorzaakt ademhalingsmoeilijkheden. Feit: Bij de behandeling van pijn met morfine spelen ademhalingsmoeilijkheden geen rol. Alleen zeer hoog gedoseerde morfine-injecties in een ader kunnen problemen met de ademhaling veroorzaken. Benauwdheid kan juist reden zijn om morfine voor te schrijven, zoals in de inleiding is beschreven. Fabel: Van morfine word je suf. Feit: Sufheid is een bijwerking die kan optreden tijdens de eerste dagen van de behandeling met morfine of na verhoging van de dosis morfine. Vaak wordt de innerlijke rust, die optreedt als men geen last meer heeft van pijn, verward met sufheid en slaperigheid. Omdat pijn geen spelbreker meer is, kunt u beter slapen en na enkele dagen weer op krachten zijn om zo mogelijk deel te nemen aan het sociale leven. Indien u suf blijft, neemt u dan contact op met uw behandelend arts. 16

17 Fabel: Morfine heeft veel bijwerkingen. Feit: De belangrijkste bijwerkingen zijn: sufheid, verstopping (obstipatie), misselijkheid, duizeligheid en verwardheid. De meeste bijwerkingen gaan na enkele dagen tot weken vanzelf over als u gewend bent geraakt aan morfine. Verstopping komt vaak langdurig voor. Daarom zal uw arts altijd een laxeermiddel voorschrijven. Het is belangrijk dat u dit middel inneemt zolang u morfine gebruikt. Ook is het van belang om voldoende vocht en vezelrijke voeding te gebruiken als dat mogelijk is. Misselijkheid komt regelmatig voor. Soms schrijft uw arts een middel voor om misselijkheid ten gevolge van morfine te voorkomen. Duizeligheid kan vooral optreden bij het opstaan uit bed of uit een stoel. Door rustig van houding te veranderen, kunt u hiermee rekening houden. Verwardheid komt soms voor. Verandering van omgeving en gebruik van andere medicijnen kunnen oorzaak zijn van verwardheid. Morfine kan daarbij een rol spelen. Een voorstadium van verwardheid kan zich uiten in levendige dromen en moeite hebben om droom en werkelijkheid uit elkaar te houden. Als deze signalen zich voordoen, is het goed om ze te melden aan uw behandelend arts. Goed om te weten Chronische pijn en doorbraakpijn Ondanks de behandeling van pijn met morfine, kan er sprake zijn van zogenaamde doorbraakpijn. Doorbraakpijn is pijn die plotseling optreedt ondanks het dagelijkse (standaard) gebruik van pijnstillers. Voor doorbraakpijn worden (morfine-achtige) pijnstillers oorgeschreven die u dan extra kunt nemen. De werking hiervan is kortdurend: van 2 tot 4 uur. Voor chronische pijnen worden meestal langwerkende middelen gegeven. Heeft u nog vragen? Bespreek deze met medewerkers van Hospice de Hazelaar. 17

18 Palliatieve sedatie Wat is palliatieve sedatie? Soms heeft iemand in de laatste levensfase hevige klachten die niet meer met medicijnen te verlichten zijn. Palliatieve sedatie is een middel om het sterfbed meer draaglijk te maken. De arts verlaagt met medicijnen uw bewustzijn. Dit heet sederen. Afhankelijk van de dosering wordt u soezerig, slaperig of valt u in een soort slaap waaruit u meestal niet meer vanzelf ontwaakt. Door de sedatie krijgt u rust. Zowel lichamelijk als geestelijk. De sedatie heeft de bedoeling dat u in rust kunt sterven, zonder pijn of benauwdheid. Hoe werkt palliatieve sedatie? Het doel van palliatieve sedatie is dat uw klachten worden verlicht en dat u zo min mogelijk lijdt. Uw toestand bepaalt hoe diep u gaat slapen. In sommige situaties kunt u aanspreekbaar blijven, in andere gevallen is dieper slapen noodzakelijk. Het doel van palliatieve sedatie is dus niet perse slaap, het gaat er om uw klachten te verminderen. Meestal worden de medicijnen 24 uur per dag toegediend. Het is ook mogelijk dat de medicijnen alleen s nachts of een deel van de dag worden gegeven. In de periode dat u geen medicijnen krijgt toegediend, kunt u met uw naasten praten. Is palliatieve sedatie een soort euthanasie? Nee. Palliatieve sedatie beëindigt het leven niet. U overlijdt aan de ziekte, niet door de medicijnen. Door palliatieve sedatie zult u niet sneller sterven. Wanneer past de arts continue sedatie toe? Alleen in de stervensfase en wanneer alle andere behandelingen niet meer helpen om het lijden draaglijk te maken. 18

19 Wie beslist daar over? Palliatieve sedatie is een medische handeling. Uw arts is daarom gebonden aan richtlijnen en moet zorgvuldig handelen. Dat betekent ook dat hij goed moet bepalen wat het meest geschikte moment voor sedatie is, zodat deze het meest kans van slagen heeft. Het starten van palliatieve sedatie is een ingrijpende beslissing. Als uw toestand ineens verslechtert, moet de arts snel kunnen ingrijpen. Daarom bespreekt hij dit bijna altijd van tevoren met u, uw naasten en verzorgenden. U hebt zo genoeg tijd om afscheid te nemen van elkaar. U kunt natuurlijk ook afzien van palliatieve sedatie. Begrijpt u iets niet helemaal, of bent u ergens bang voor? Praat erover met uw arts. Hij kan het u uitleggen en helpen bij het maken van uw keuze. Wat gebeurt er precies? De arts zoekt uit welk medicijn bij u past en hoeveel u nodig heeft. Het is moeilijk te voorspellen hoe snel een middel werkt. Dat is bij elke patiënt weer anders. Soms duurt het een tijd totdat u geen last meer heeft van pijn of andere klachten. U krijgt de medicijnen in het onderhuidse weefsel toegediend of in een bloedvat via een dun naaldje dat ook verbonden kan worden met een pompje, dat continu de juiste hoeveelheid regelt. De zorg rond het infuuspompje wordt uitgevoerd door gespecialiseerde verpleegkundigen. De dosis en het soort middelen worden zo nodig aangepast. Uw arts beoordeelt uw situatie regelmatig, als dat nodig is zelfs elke dag. Kan ik vanzelf wakker worden uit palliatieve sedatie? Soms lijken patiënten wakker te worden uit continue sedatie. Een beweging, of trekken met het gezicht, betekent bijna nooit dat iemand weer wakker wordt. Mensen bewegen ook in hun normale slaap wel eens. Wanneer het bewustzijn van een patiënt sterk is verlaagd met sedatie, lijdt hij niet meer. Ook niet als hij soms beweegt. 19

20 Het gebeurt heel af en toe wel eens dat een patiënt toch weer wakker wordt. Dan is andere medicatie of een combinatie van medicatie nodig. Hoe zit het met de rest van de verzorging? In de laatste fase van het leven eten en drinken mensen vaak nog maar heel weinig. Soms zelfs helemaal niets meer. Het heeft daarom geen zin om via een infuus vocht toe te dienen; het lichaam vraagt daar niet meer om. Uw comfort staat voorop. De arts geeft daarom soms pijnstillers of andere medicijnen naast de sedatieve middelen. De verpleegkundige verzorgt uw mond en houdt deze vochtig. Om te voorkomen dat u last krijgt van een volle blaas, wordt meestal aanbevolen een blaaskatheter in te brengen. U wordt gewassen en ook verder zo goed mogelijk verzorgd. Heeft u nog vragen? Bespreek deze met medewerkers van Hospice de Hazelaar. 20

21 ,,Medewerkers van hospice De Hazelaar lijden met je mee Door een hersenbloeding had Marijke een slecht korte termijn geheugen.,,en toch hadden medewerkers van De Hazelaar snel in de gaten hoe ze daar mee om moesten gaan. Dat was heel goed om te ervaren. Marijke verdiende die extra aandacht want ze was een heel bijzondere vrouw. De grote eenpersoonskamers bieden veel privacy en de mogelijkheid om met het gezin samen te zijn. Wim:,,Ik voelde me hier nooit te veel en niks is hier te gek. Door de sfeer op de afdeling heb je het gevoel dat je er niet alleen voor staat. Medewerkers en vrijwilligers voelen en denken met je mee. Ik zeg weleens dat ze zelfs met je mee lijden. Medewerkers doen er alles aan om het verblijf zo aangenaam mogelijk verblijf te maken.,,ik wil er iedere dag voor zorgen dat cliënten zich even niet ziek voelen. Dat kan door een mooi moment of door een grap. Mijn dag is bijvoorbeeld goed als ik een Turkse cliënt van oor tot oor zie glimlachen als ik hem in zijn eigen taal goedemorgen wens, aldus Miranda van der Werf. Wim en Yvonne roemen beide het oog voor detail.,,op een gegevens moment dacht ik, ik moet Marijke haar teennagels even lakken omdat dat zo leuk staat in de sandalen. Maar toen ik bij haar kwam had Miranda dat al gedaan, vertelt Yvonne.,,Dat was met meer dingen zo. Ook de begeleiding na het overlijden van Marijke was uitstekend.,,we hebben haar samen met een van de medewerkers helemaal verzorgd. We konden ons eigen dingen doen en dat heeft ons tot het laatst toe een goed gevoel gegeven. Wilt u meer weten over hospice De Hazelaar van Liemerije neem dan contact op met het informatiepunt op , mail naar informatiepunt@liemerije.nl of kijk op onze website had het nergens beter kunnen hebben dan hier. Daar zijn haar man Wim Koekkoek en haar zus Yvonne Pollmann het roerend over eens. Marijke bracht de laatste drie maanden van haar leven door in hospice De Hazelaar in Zevenaar. De Hazelaar is een afdeling voor terminaal zieke mensen. In een huiselijke sfeer worden cliënten en familieleden ondersteund om deze laatste levensfase op een goede manier door te brengen. Marijke leed aan de gevolgen van een hersenbloeding en kanker. Zij kon de laatste maanden van haar leven niet meer thuis verblijven.,,dat was een moeilijke beslissing omdat we vier jaar lang wel voor haar gezorgd hebben. De stap hier naartoe is heel groot, maar dat vergeet je snel. Er stond een 21 welkomstboeket in haar kamer en dat voelde goed. Ik dacht meteen Marijke mag hier zijn, vertelt Yvonne.

22 Sterven, hoe gaat dat? Aan het einde van het leven vinden - soms na een kort, soms na een lang ziekbed - lichamelijke en geestelijke veranderingen plaats die wijzen op het naderend sterven. Niet alle veranderingen die hier genoemd worden, zien we bij iedere stervende en ook niet in dezelfde mate. Ook de volgorde waarin ze verschijnen verschilt van persoon tot persoon: ieder mens en ieder sterfbed is uniek. De informatie gaat in op mogelijke vragen die u heeft en moedigt u hopelijk aan tot het stellen van nieuwe vragen. Aarzel dan ook niet om de verpleegkundige, de arts of andere medewerkers uw vragen voor te leggen. Verminderde behoefte aan eten en drinken Mensen die sterven, hebben vaak weinig of geen behoefte meer aan voedsel en vocht. Ze kunnen snel in gewicht afnemen. Het lichaam verandert: de wangen vallen in, de neus wordt spits en de ogenkomen dieper in hun kassen te liggen. Vochttekort leidt normaal gesproken tot dorst, maar in de stervensfase treedt dit dorstgevoel niet of nauwelijks op. Omdat de lippen en de mond vaak droog zijn, kan het prettig zijn als deze af en toe licht bevochtigd worden. Dit kan op verschillende manieren. De verzorgende of de arts kan u hier meer over vertellen. Hoe minder iemand drinkt, hoe minder hij plast. De sluitspieren van de blaas werken vaak minder goed en er kan sprake zijn van urineverlies. In dat geval kunnen maatregelen worden genomen om het ongemak te beperken met behulp van incontinentiemateriaal of een urinekatheter. Veranderingen in de ademhaling Een mens leeft zo lang hij ademhaalt. Bij mensen die gaan sterven is een stokkende en onregelmatige ademhaling meestal een teken dat de 22

23 dood snel dichterbij komt. De ademhaling valt dan regelmatig stil om daarna met een diepe zucht weer op gang te komen. De tijd tussen de ademteugen wordt langer en langer, soms wel tot een halve minuut. Dit wordt door de stervende zelf niet als benauwdheid ervaren. Het gezicht ziet er ook bij deze stokkende ademhaling vaak heel rustig uit. Alleen als er tekenen van ernstig ongemak zijn, zullen artsenbesluiten om extra rustgevende medicijnen toe te dienen. Doordat de normale hoest- en slikprikkels verdwijnen, kan slijm zich ophopen in de keelholte of de luchtpijp. Dat kan leiden tot een reutelend geluid bij het ademhalen. Omstanders denken soms dat de stervende dan ernstig benauwd is of zelfs dreigt te stikken, maar het is iets waar hij zelf geen last van heeft. De fase van onregelmatige ademhaling en reutelen wordt gevolgd door steeds langere adempauzes, oppervlakkiger ademhaling en ten slotte de laatste adem, in veel gevallen niet meer dan een zuchtje na een (heel) lange stilte. De bloedsomloop neemt af Het lichaam houdt zo lang mogelijk de doorbloeding van hart en longen in stand. Omdat het bloed zich meer en meer terugtrekt naar de borst- en buikholte, kunnen handen, armen, voeten, benen en neus koud aanvoelen. Op de benen kunnen paarsblauwe vlekken ontstaan. De gelaatskleur wordt grauw en bij de laatste ademtocht trekt de kleur helemaal uit het gezicht weg ( doods - bleek ). Later trekt dit weer enigszins bij en dit zorgt ervoor dat iemand, soms een paar uur nadat hij is overleden, weer meer op zichzelf lijkt. Minder contact verandering in bewustzijn In de stervensfase is iemand minder vaak wakker en worden de perioden dat iemand wakker is korter. De stervende lijkt zich steeds meer terug te trekken en is steeds moeilijker te bereiken. Ook al begrijpt de stervende waarschijnlijk niet alles meer wat wordt gezegd, waarschijnlijk hoort hij 23

24 wel alles en blijft hij tot op het laatst gevoelig voor geluid. Rust rondom de stervende is belangrijk: niet teveel mensen tegelijk rond het bed en geen harde stemmen of geluiden. Aanraking kan rustgevend zijn, maar dit verschilt per persoon en per moment. Ook zachtjes praten heeft vaak een rustgevende werking. In de periode voor het overlijden daalt het bewustzijn steeds verder. In de laatste uren glijdt iemand hierdoor meestal weg in een diepe slaaptoestand of coma. Onrust en verwardheid Het kan voorkomen dat door een gedaald bewustzijn iemands gedrag verandert. De stervende kijkt dan anders uit zijn ogen en kan een onrustige en verwarde indruk maken. Dit wordt een delier genoemd. Het lijkt alsof iemand van alles beleeft of ziet, maar wat precies is niet duidelijk. Dit komt nogal eens voor in de laatste levensdagen en vooral in de laatste uren. Vaak maakt de stervende kleine (hand)bewegingen, alsof hij iets wil plukken of aanwijzen. U kunt steun bieden door rustig aanwezig te zijn en door eventuele waandenkbeelden of hallucinaties niet tegen te spreken, maar er ook niet in mee te gaan. Als er tekenen van ernstig ongemak zijn, kan de arts besluiten om rustgevende medicijnen toe te dienen. Waken - kostbare tijd Als het sterven nabij is, kunt u afspreken over te gaan tot waken: op een rustige manier dag en nacht bij de stervende aanwezig zijn. Om de beurt of samen. Indien mogelijk dan kunt u sfeer en rust creëren door het neerzetten van afbeeldingen of een mooie bloem, dempen van licht, bidden, luisteren naar muziek of iets voorlezen. Waken kan een tijd zijn voor afscheidsrituelen, zoals de ziekenzalving of de ziekenzegen. De tijd lijkt in deze fase vaak stil te staan. Het overlijden kan lang op zich laten wachten. Zorg er daarom voor dat u elkaar afwisselt en voldoende rust neemt. Het verzorgen van een stervende kan voldoening 24

25 geven, maar kan ook uitputtend zijn. Tijdens het waken zal er door de medewerker een waakkoffer aangeboden worden. De waakkoffer dient ter ondersteuning en ontspanning van de naasten te kunnen maken. De inhoud wordt samen bekeken en er wordt uitleg bij gegeven. Het leven loslaten Sterven betekent het leven loslaten. Alles achterlaten wat je lief is. Iedereen begrijpt dat dit moeilijk is. Vaak is een naaste de aangewezen persoon om de stervende bij te staan. Dat is geen gemakkelijke taak. Praten met mensen die vertrouwd zijn, zoals familie en vrienden, geeft steun. U kunt ook professionele of vrijwillige hulpverleners vragen om u hierbij te ondersteunen. Een levensfase vol contrasten en met een eigen tempo U zult merken dat een stervensproces zowel moeilijke als mooie momenten met zich meebrengt: momenten van verdriet, angst, machteloosheid, boosheid, maar ook van dankbaarheid, liefde, opoffering, humor en hoop. Waar heeft iemand steun en houvast aan? Voor de een is dat zijn of haar geloof, voor de ander een levensfilosofie. Het kunnen ook kleine momenten van genieten zijn of een gevoel van samenzijn. Een houding van rust en vertrouwen is belangrijk. Het helpt de stervende als hij voelt dat hij kan gaan. Als u merkt dat er nog zaken zijn die de stervende zodanig bezighouden dat ze het stervensproces bemoeilijken, ga dan met elkaar na of hierop ingegaan kan worden. U kunt daarbij ook denken aan het inschakelen van een geestelijk verzorger of iemand anders met ervaring en deskundigheid op psychosociaal gebied. Ieder sterfbed kent een eigen tijd en heeft een eigen tempo. Soms lijkt de geest klaar, maar is het lichaam nog niet zo ver, soms is het andersom. 25

26 Als het sterven nadert kan de stervende een soort verlichting ervaren en dit kan voelbaar zijn voor de omgeving: alsof de stervende dan loslaat en zich overgeeft. Na het overlijden Als uw naaste overleden is, kunt u rustig de tijd nemen om op een voor u goede manier afscheid te nemen. Daarna kunt u contact opnemen met de uitvaartverzorger. Als u wilt helpen met de laatste verzorging kan dat. De verzorgende of verpleegkundige kan u daarin begeleiden. Bedenk dat er ook in deze verdrietige periode van afscheid nemen en rouw mensen zijn die u willen bijstaan. Heeft u nog vragen? Bespreek deze met medewerkers van Hospice de Hazelaar. 26

27 Samenwerking in de palliatieve zorg Hospice De Hazelaar is actief in de samenwerking met partners in de omgeving Palliatief netwerk regio Arnhem/Liemers Inloophuis Braamhuis Zevenaar Palliatief netwerk regio Arnhem/Liemers In het palliatief netwerk werken allerlei organisaties samen om de palliatieve zorg zo goed mogelijk te regelen. Kennis wordt met elkaar gebundeld en gedeeld. Inloophuis Braamhuis Zevenaar Braamhuis is een inloophuis waarvan de deuren open staan voor mensen die kanker hebben of er juist van genezen zijn, hun familieleden, overige naasten en nabestaanden. Een plek voor aangename zorg en extra aandacht. Voor en door de Liemers. Cliënten van De Hazelaar kunnen gebruik maken van het aanbod aan activiteiten die door het Braamhuis aangeboden worden. Hoofdingang Liemerije Hospice De Hazelaar Hunneveldweg ZN Zevenaar E dehazelaar@liemerije.nl T F

28 Bezoekadres Hunneveldweg ZN Zevenaar Postadres Postbus AA Zevenaar T F E info@liemerije.nl W