Scheepsbouw. Vanaf de prehistorie tot de moderne tijd. M. Manders

Transcriptie

1 Scheepsbouw Vanaf de prehistorie tot de moderne tijd M. Manders

2 Prehistorie(Meso-Neo) Landschap van kreken en moerassen. De eerste bekendeboten zijn boomstamboten. In Nederland: 7 bekende boomstamboten uit de Meso- Neo periode (in totaal 42 en 12 peddels) Gebruik: transport van mensen, goederen en kleine dieren, jacht en visserij. 2

3 Prehistorie (Meso-Neo) Kano van Pesse: Oudste vaartuig ter wereld: 7700 BC Lengte 3 m Gemaakt van naaldhout Primitief: twijfel over de echte functie van het object: vaak ook genoemd: trog, bloembak, lijkenkist en bad Maar een replica blijft drijven! 3

4 PS: Hoe bouw je een boomstamboot? Finland in 1936 Youtube

5 Prehistorie(Meso-Neo) Hardinxveld-De Bruin: Datering: ca BC Hout: linde Lang, smal en iets opkomende achter en voorschip Grootte: 5,5 x 0,5 m. 5

6 Prehistorie (Meso-Neo) Andere boomstamboten: Hardinxveld II (5500 BC fragment), Bergschenhoek (4200 BC - fragments), Wieringermeer (3300 BC - complete), Hazendonk (3200 BC - fragment). Gebruikt: transport mensen, goederen, kleine dieren en voor jacht en visserij. 6

7 Prehistorie (Bronstijd: 2200/ BC) Zeer wel mogelijk veel bootjes gemaakt van huiden en schors. in Nederland zeer weinig vondsten. Rotstekeningen (o.a. in Scandinavie) Nu nog huidenboten: curraghs in Ierland Bewijzen van lange afstandshandel over zee: bronzen bijlen, concentraties in de zee en langs de kust. En bronzen bijlen van overzeese oorsprong (vondsten Voorhout) 7

8 Ook Bronstijd boomstamboten in Nederland? Zeer weinig Vlaardingen 800 BC River Trent (met lading stenen) 1300 BC Tay Estuary 1000 BC

9 Prehistorie (Bronstijd) Ingenieus gebouwde schepen van ingekapt en aan elkaar genaaid hout. De eerste complexe schepen. North-Ferriby (2050 BC) Dover boat (1575 BC) Brigg raft ( BC) Nog nooit gevonden in Nederland 9

10

11

12 Dover schip (1575 BC) Devon schip (rond 1000 BC)

13 Prehistorie (IJzertijd: /19 BC) Nederland: alleen boomstamboten: Vlaardingen (ca. 800 BC) Uitgeest (631BC) Kadoelerveld (ca. 490 BC) Buiten Nederland ook complexere schepen: Hjortspring ( BC) 13

14 Romeinse Periode (18/19 BC 406 AD) Lijken meer schepen te worden gebruikt, met meer goederen, handel en mensenvervoer Transport van bouwmaterialen en soldaten langs de Limes In Nederland al ong. 20 scheepswrakken gevonden langs deze Romeinse Noordgrens. Aken, boomstamboten en punters. Schepen gebouwd vaak stroomopwaarts en lokaal. Door zowel scheepsbouwers als timmerlieden met lokale als ook geimporteerde Mediterane technieken. Geen enkel oorlogsschip (Liburna) en zeegaande schepen aangetroffen! 14

15 15

16 De Noordelijke grens van het Romeinse Rijk: De Limes. Het ligt langs de Rijn. In Nederland van Katwijk tot Arnhem en de Duitse grens.

17 Romeinse periode Schepen gevonden in: Zwammerdam, Woerden, Vechten, Druten, Kapel Avezaath, De Meern. Scheepstypen: Aken, boomstamboten (inclusief bunnen) en punters. Konden de schepen stroomopwaards komen? Masten en roeidollen. Van de boomstamkano naar een meer complexer schip is dat een grote stap? 17

18 Romeinse periode De Meern 4: AD, Oudste Alleen door middel van proefsleuf onderzocht Hout uit: Zeeland/Zeeuws-Vlaanderen (Nederland). Schip dus hier gebouwd. Een mix van Mediterrane en lokale technieken 18

19 Romeinse periode De Meern 1: AD Deze laat zien dat schepen lang gebruikt werden. Het is plotseling vergaan met alles aan boord. 19

20 20

21 Romeinse periode Woerden 7: AD Lengte: 29,6 m breedte: 4,7 m Gaten voor roeidollen: betekent dat men ook stroomopwaards zich verplaatste met de boot? Hout: Eik, 85 % uit Duitsland, 15 % uit Nederland. Het schip was misschien hier gebouwd? 21

22 Romeinse periode De Kennis Aken zijn gebouwd langs de gehele Limes. In het Noordelijke deel: eerst experimenten met Mediterane technieken. Later meer lokale technieken. Aken zijn decennia gebruikt en dus niet voor een trip. Mogelijk op en neer in een specifiek gebied. 22

23 Vroege Middeleeuwen( AD) Aantallen scheepswrakken dat aangetroffen wordt is stuk minders als in Romeinse tijd: Transport is lokaal en op kleine schaal Lage inwoneraantallen en dichtheden Verslechterde omstandigheden op de wateren, met name rivieren (diepteverschillen). 23

24 Vroege Middeleeuwen Nydam-schip (Denemarken): 320 AD Oudste schip in Scandinavië met klinknagels. Sutton Hoo (Engeland): 625 AD Alleen de klinknagels zijn nog zichtbaar en aanwezig. Het overige (hout) is vergaan. 24

25 Nederland van de 5 de tot de 8 ste eeuw. Noord kust: Terpen Wijnaldum ( AD) en Oosterbeintum ( AD). West kust Nederland: Den Haag-Solleveld (ca. 650 AD) en Leiderdorp. In graven en bewoning. Vroege Middeleeuwen Hergebruik hout van schepen? In Waterputten o.a. 25

26 Vroege Middeleeuwen Nederland Verlengde en vergrootte boomstamboot Of Opgeboeide boomstamboot

27 Vleuten 1 (715 AD) Een opgeboeide boomstamboot

28

29

30 Traditie Utrecht schip: 8 van dit type zijn gevonden: 4 in en rond Utrecht (incl. Vleuten 1), 1 bij Zeewolde. In Engeland: 1 in londen In Belgie: 2 in Antwerpen. Maar deze zijn vele malen jonger dat Vleuten 1: 10 de tot 12 de eeuw.

31 Zeewolde (900 AD) Opgeboeide boomstamboot. Met datering dichtst bij de Vleuten 1. Open water!

32 Vroege Middeleeuwen Vikingschepen en Noordse schepen

33 33

34 Vroege Middeleeuwen deviking Schepen (late 8ste tot midden 11de eeuw): Overnaads klinknagels Breeuwen met dierenhaar Afstand tussen de spanten vaak 90 cm. Spanten aan elkaar gezet met bolle houten nagels. Gespleten planken Lange smalle boten Soms decoratie Zeegaand T-vormige kiel 34

35

36 Slavische schepen Bijna hetzelfde als Vikingschepen Puck 2, een Slavische long ship, Polen Verschil: Mos als breeuwsel ipv haar. Alleen houten nagels/pennen en geen klinknagels. De mast is vastgemaakt aan de mastspant. In Viking traditie is de mast vastgemaakt aan het zaathout.

37 Nederland

38 9de 11de eeuw: Overnaadse huidplanken in secundaire context Vlaardingen, Utrecht, Tiel en Wijk bij Duurstede. Constructie als Vikingschepen: Overnaads met klinknagels. Geen complete schepen Vroege Middeleeuwen Buitenlandse schepen? Van Vikingaanvallen? 38

39 Vroege Middeleeuwen Aken

40 Vleuten 2 (956 AD)

41 Reconstructie van oude Rijn rivierbed: De Viking Rijn, Leidse Rijn, Utrecht.

42 Een rivier aak: ideaal voor ondiep, langzaamstromende rivieren met zacht sediment als bodem

43 Een geblokte constructie met platte bodem, L-vormige kimmen, gecombineerde overnaadse en gladboordige bouw. Halfronde berghouten

44 Detail. Inrichting om te roeien: een roeidol.

45 Waterdicht door mosbreeuwsel. Geen ijzer gebruikt.

46 Nergens ijzer. Zie bolle kop op houten pen

47 Meer Aken gevonden: Waterstaat Utrecht (1974). Gedateerd in de 11de eeuw.

48 (late) Middeleeuwen ( ) Steden worden groter Bouwen en handel wordt vergroot: bulktransporten. Veel scheepsvondsten na 1200 AD. Grotere schepen voor handel en visserij. Kleinere schepen voor lokale handel. Hanze handel Het Hanzeverbond: Bloei: 12de - 16de eeuw Handel: huiden, was, vis, graan, zout en textiel Belangrijkste scheepstype: Kogge 48

49 Belangrijke handelsroutes rond 1200

50 Middeleeuwen 10de 12de eeuw : Opgeboeide boomstamboten: Utrecht Type Utrecht (2x), Antwerpen, Londen (maar ook Vleuten en Zeewolde (eerder) Basis is boomstam. Zijkanten verhoogd met plank. Transport van mensen, kleine dieren, goederen, etc. 50

51 Rivierscheepje: Meinerswijk 3 (13 de eeuw), Kim een stuk, drie bodemplanken er tussen. Planken aan boorden om te verhogen. Simpel. Voor riviertransport?

52 Of iets heel anders? Een drijvende molen

53 Informatie die we kunnen vinden over de kogge: Historisch Iconografisch Archeologisch Late Middeleeuwen: complexe scheepstypes: De Kogge. 53

54 Heinsius (1956): De kogge: typologie op basis van beschreven kenmerken (geschiedenis) 1. Rechte kiel 2. Hoge zijkanten ivm lengte 3. Rechte voor- en achtersteven 4. Enkele mast

55 Late Middeleeuwen Vondsten: Tot 1943/44 geen archeologische bewijzen voor de kogge. In 1943 eerste (onderwater) onderzoek In 1944 in Nederland: M 107 door Modderman, met idee dat dit wel eens een kogge kon zijn (eerste keer). Echter pas na vondst Bremerkogge echte identificatie (1962). Gevonden in: Duitsland, Denemarken, Zweden, Nederland en Belgie. De meeste in de lage landen 55

56 De late middeleeuwen De Kogge: Archeologische identificatie Platte kiel of kielplank Stevenhaken Rechte voor en achtersteven Bodem karveel, boorden overnaads. Gezaagde planken Vlakke vloer in midden schip Dubbel omgeslagen nagels Open wegering Sintels en mosbreeuwsel Doorstekende balken (soms) Extra iconographical: een mast en eenvoudig vierkant zeil eenvoudige losse houten opbouw (oorlogsvoering: Kastelen) 56

57 Nederlandse koggen 57

58 Replica de Kamper kogge, gebaseerd op de OZ 36, bij Nijkerk. 58

59 Late Middeleeuwen In Europa Oudst bekende koggen zijn bekend uit Denemarken: Kollerup (appr. 1150) en Kolding (ong ). Oudste NL Kogge: A 57 bij Rutten ( ). NL Koggen vaak kleiner en al snel het Zuiderzee type genoemd Koggen zijn niet uniform. Koggen zijn door heel Noordwest Europa gebruikt Meest beroemde is de Bremerkogge. Bremer Kogge: Ontdekt in 1962 Lengte 22,66 m Breedte op dekniveau 6,46 m Hoogte tot dek: 3,14 m Datering 1380 AD 59

60 Replica schip, de Bremer kogge, gebaseerd op de Bremer kogge. 60

61 De Belgische Kogge van Doel

62 Late Middeleeuwen Ontwikkelingen aan het einde van de Middeleeuwen: Na 15de eeuw stort Hanze verbond in elkaar. Hulc of Hulk neemt positie van Kogge over als meest populaire schip. een echte hulk is nog nooit gevonden, of toch? In NL 8 volledig overnaadse schepen uit periode Volledig overnaads Klinknagels en houten pennen Rechte achtersteven, ronde voorsteven vorm van het schip: vlak in het midden en scherp in het achterschip 62

63 Scheepstypen uit de Middeleeuwen 4 types: 1. Noordse en Slavonische schepen 2. Koggen 3. Hulken 4. Aken

64 Late Middeleeuwen Opgeboeide boomstamboten van Utrecht type vinden we vanaf 8 ste eeuw, maar verdwijnen weer Koggen vinden we vanaf de 13de eeuw, maar verdwijnen ook weer. Volledig overnaadse zeegaande schepen verschijnen. Voor het eerst: echte specialisatie van schepen en zeegaand Geen echte oorlogsschepen (types) en volledig gladboordige schepen.

65 Late Middeleeuwen/ Nieuwe Tijd Belangrijke ontwikkelingen in de scheepsbouw: Vergroten van schepen voor de handel (bulktransport) Tuigage veranderd mede door vermeerderen van aantal masten: 2, 3 of 4 masten Van overnaads naar gladboordig Bouwen voor een specifiek doel: oorlog, handel, vissen, etc. Verandering van oorlogvoering op zee. 65

66 (grote) zeegaande schepen ontstaan in de Middeleeuwen. Koggen

67 Uitbreidende markten Meer handelsvolume Specialisering standaardisering

68 Later komt de Hulk op als meest populaire scheepstype (volgens de historische bronnen)? Hoe ziet dat schip er dan uit?

69 Zijn dit misschien de Hulken waar we naar zoeken?

70

71 En nog even wat over dat groter bouwen van schepen Er is een maximum lengte voor overnaadse schepen: Alle sterkte zit in de romp, maar als deze te groot en te lang wordt, wordt deze ook flexibeler. Dan krijg je lekkage

72 Om groter te kunnen bouwen ging met Karveel: over op de gladboordige of Import uit het Zuiden Stijver karveelbouw Een sterkere interne structuur (spanten) Dus geschikter voor grotere schepen Kan meer masten hebben

73 Overnaads en gladboordige bouw Romp geeft sterkte Romp is ook als eerste gebouwd en dragend Spanten geven de sterkte Is ook spanteerst gebouwd

74 Maar ook met huideerst methode kan men groter bouwen... Schepen met dubbele huidplanken De Grace Dieu Gebouwd in ,4 meter lang 1 x gezeild Door bliksem vergaan in Hamble River (UK) in 1439 Had drie lagen beplanking van eik

75 Double Dutch Nederland: sterke lokale scheepsbouwtradities en industrien De overgang van overnaads naar gladboordig kan hierdoor sterk zijn beinvloed Het belangrijkste was altijd de ervaring en kennis van de scheepsbouwer en zijn oog voor details. Dus adapteerde hij nieuwe technieken in de ervaring en kennis die hij had.

76 Nederland Noodzaak om groter te bouwen Noodzaak om gladboordig te bouwen (daardoor) Kennis over gladboordige bouw zeker ook door de bouw van koggen Gladboordig bouwen met huid-eerst methode ipv skelet- of spant-eerst. Hoe weten we dat?

77 Traditie: Volle overnaadse bouw Zoals U34: 20 m lange kiel, datering 1500, 2 tot 3 masten Zeker tot rond 1600 (archeologisch bewijs)

78 Koggen Half gladboordig (bodem), half overnaads (boorden)

79 Introductie Karveel bouw Gladboordig met huideerst methode Karveel schepen al genoemd in midden 15de eeuw in Nederland, maar geen archeologische data

80 Huid-eerst en spant-eerst

81 Archeologisch bewijs Huid-eerst = sterkte door de huid = geen bevestigingen tussen de spanten Scheurrak SO1 (end 16 th C) Scheurrak T24 (2 nd half 17 th C) Oude Inschot (2 nd half 17 th C) Maar vele meer

82 Archeologisch bewijs Spant eerst = sterkte door het skelet = spanten zijn aan elkaar bevestigd Spanten staan op vaste afstanden van elkaar

83 Hoe kan een gladboordig schip huideerst gebouwd zijn? Dubbele beplanking Tijdelijke bevestigingen Grace Dieu 1418 Scheurrak SO T24 Second half 17 th C

84 Ander gebruik dubbele beplanking IJsbreker Verlengen van schip (verlanger) Versterken van schip (verstijven) Stabiliseren van schip Oorlogsbescherming Tegen de paalworm (en lekkage)

85 B&W 1: Denemarken Verlenger of verlanger

86 Tegen paalworm Dubbeling = dunne laag van goedkoop naaldhout. Op buitenhuid vastgespijkerd. Aanbrengen van een extra volle huid (tijdens bouw of erna) Hoe kunnen we het verschil zien in het archeologische materiaal?

87

88 de Utrecht 1648, de Avondster (1659), de Batavia (1629) Alle drie de lagen

89 Een verandering van huid-eerst naar Bouwen met of geprefabriceerde spanten of een bouwplan skelet-eerst bouw De spanten zijn aan elkaar bevestigd

90 Een overzicht Bouwvolgorde

91 Van een simpeleboomstam tot meer complexe constructies Boomstamboot Opgeboeide en verlengde boomstamboten (1) Verbrede boomstamboten (2) Punter-achtigen

92 Noordse schepen Koggen Volle overnaadse schepen Karveel gebouwde schepen

93 Volgorde van scheepstypen in tijd

94 Prehistorie Romeins Middeleeuwen Nieuwe tijd Neo/Meso Brons tijd ijzertijd vroeg Laat boomstamboot Opgeboeide boomstamboot Verlengde boomstamboot Punter Aak Noordse schepen: Longboats en Knarren koggen

95 Categoriseren op basis van archeologisch materiaal Wat volgt welke traditie, of wat is de logische volgorde (bijv. Door complexiteit)? (Seriatie) Kunnen we overeenkomsten vinden tussen verschillende tradities? Wat zegt dat? Wat mist er nu nog? (waar passen de boten die gebouwd zijn van huid of bast? En waar de genaaide schepen?)

96 Genaaide boot in Stockholm Genaaide zeegaande schepen: Overnaadse 3 master Kochmara, tot midden 19de eeuw

97 Russische genaaide boten uit de 19 de en 20 ste eeuw

98 De kogge, schip van het Middeleeuwse Hanzeverbond

99 Dendrochronologie Hiddensee Wrak (jaren geleden gedetermineerd als zijnde kogge): ong. 1800!! Dus het classificeren op basis van typologie zegt niet alles!

100 Invloed op scheepsvorm Verschillende bouwtechnieken (huid eerst, spant eerst, technische mogelijkheden) Verschillende goederen voor transport (bulk, waardevolle materialen, grote voorwerpen) Verschillend gebruik (handel/oorlog) Verschillende vaargebieden (Zuid/Noord/diep/ondiep) Verschillende aandrijving (menskracht/wind)

101 Verschillende goederen Houthandel Bulk Levende vis Goederen die snel vervoerd moeten worden Waterschip ZN 42, eerste helft 16de eeuw Bunschotten: Val 7: 1600

102 Klippers Cutty Sark 1869 Need for speed: snel goederen vervoeren van ene kant van wereld naar andere (zie thee klippers)

103 Verschillend gebruik Handelsschip (Groot ruim, lage kosten) Visserschip (Vis levend houden, netten ophalen) Oorlogsschip (superioriteit in gevecht op zee)

104 Oorlog op zee in de Middeleeuwen Iets opvallends aan het schip? Waarom?

105 Oorlog Middeleeuwen: Ontwikkeling van kastelen op schepen (van koggen naar kraken): Des te hoger het schip, de meer superioriteit ten opzichte van de ander. Dit door gebruik van handwapens: zwaarden, bijlen, lanzen en bogen. Enteren van schepen

106

107 Oorlog Deze ontwikkeling had zijn climax tijdens de Spaanse Armada In 1588 stuurt Koning Philips II een grote vloot (de Armada) om Engeland te veroveren. Dit is een armada van kraken: groot, angstaanjagend, maar langzaam en uitgerust met oude kanonnen. Tegen de nieuw ontwikkelde galjoenen van de Engelse vloot: lager, sneller, bewegender en met betere kanonnen aan boord.

108 Scheurrak SO1, Galjoen graffiti, 1580/90s

109 galjoen kraken

110 Kanonnen aan boord Eerste stukken waren landstukken gebruikt op zee (BZN 2) Vanaf 1410 Eerst gesmeed ijzer, daarna gietijzer en brons Eerst op het dek, daarna onderdeks Onderdeks betekent zagen door de constructie Ritthem, midden 16 de eeuw

111 Portpiece Scheurrak SO1, 1580/90s

112

113 BZN 8 ( ) Een koopvaarder uitgerust voor de oorlog Zittende knie Kattespoor Waarom versterken van de constructie??

114 Ong Verandering oorlogsvoering naar Liniebevechten Hierdoor verandering van schepen en vloten

115 Linie schepen: standaard tot 24 pond, maar zelf tot 42 ponders mogelijk! HMS Victory (1744): 110 kanonnen

116 Linie schepen USS Pennsylvania (1837) Le Wagram (Hercule class 100 canons, midden 19de eeuw) The Victory (1763 (1778)) bouwstandaarden

117 Verschillende vaargebieden Ondiepe wateren (platte bodem, geen kiel) Geen natuurlijke havens (platte bodem, geen kiel en op het strand zetten van de schepen) Hoge open zeeen, sterke wind (scherp, kiel en s- spanten) Zuidelijke zeeen (paalworm, lange tijd van huis, bescherming nodig aan boord) Baltische zee (De Sont, geen reden om jezelf te beschermen)

118 Ondiepe wateren (platte bodem, geen kiel) Gat van Seveningen (Kampen), 1956: pluten, bonzen, schokkers en Botters

119 Afsluitdijk, 1932 Urk 1, ouder dan 1932 Gat van Alem: na 1860

120 Geen natuurlijke havens (platte bodem, geen kiel) Bomschuit. Einde 19de eeuw, gebruikt tot 1920s Proefpolder Andijk

121 Hoge zeeen (scherp, kiel, S-spanten)

122 Zuidelijke zeeen (paalworm, lange tijd van huis, bescherming nodig) Eertvelt vroeg 17de eeuw.

123 Baltische zee (De sont, bescherming niet nodig) De sont, de fluit

124 De fluit Voor het eerst gebouwd in 1595, gebaseerd op ontwerp van handelaar Liorne van Hoorn? Smal dek Groot laadruim Lengte-breedte > 4:1 Weinig bemanning Lage prijs

125 Scheurrak SO1 1980er jaren Doorgaande vaart: handel van de Baltische zee naar Middellandse zee

126 Frans Huys, 1565 Blankenhoff

127 Verschillende soorten aandrijving Menskracht : roeien, punteren, trekken Windkracht: Zeilen Stoomkracht: boilers Dieselkracht: diesel motoren Nucleare kracht

128 Menskracht

129 Zeilen

130 Stoomkracht

131 Diesel

132 NS Savannah, 1959 Nuclear

133 Het belang van standaardisatie

134 Standaardisatie Batavia: VOC spiegelretourschip VOC ( ) WIC ( ) Admiraliteit 134

135 Standaardiseren: Ter controle op de handel Ter controle op oorlogsvoering Om uitwisseling mogelijk te maken (efficiency) Om nieuwe oorlogsvoering mogelijk te maken (vechten op linie)

136 Standaarden, geschreven bronnen Nederlandse standaardwerken Cornelis van IJk (1672) : de Maze (Rotterdam) Nicolaas Witsen (1697) : Amsterdam 136

137 Spant-eerst (nieuw) Rond de Maas (Rotterdam, Van Yk) Huid eerst (traditioneel), rond Amsterdam, Witsen 137

138 Hierna niet meer behandeld in college. Hoef je niet te weten voor tentamen. Kan je wel rustig even bekijken!

139 18 de en 19 de eeuw Introductie van het stuurwiel ipv kolderstok Tuigage Meer invloeden uit Frankrijk en Engeland Lijnenplannen en ontwerpen worden belangrijker Ontwikkeling van hout naar staal Composietbouw Van zeil naar stoomschepen HMS Lutine (1799), de Roompot (1853), Kursk (1881), Hektjalk De Jacob (1840)

140 Het wiel Rond 1700 eerste stuurwielen.

141

142 Tuigage

143 Lijnenplannen

144 Composietbouw Ijzeren knieen en houten balken Koperen sheeting (UK): HMS Alarm 1761 The Delft: admiraleitsschip, 1783

145 Archimedes (1839) Gezonken voor de monding van de Maas

146 Ss Madrid, Stoomschepen

147 Vorpostenboten ( )

148 20 ste eeuw Lottum: pontbrug boot op de Maas. Christiaan Huygens, passagiersschip (1945).

149 Liberty schepen, gestandaardiseerd WW2: : 2700 EC2-Class schepen

150 Anatomie van een schip: Langsdoorsnede

151 Dwarsdoorsnede