34e jaargang herfst Teken tegen kernwapens! Disarmament, Peace and Global Health: the 21st IPPNW World Congress

Transcriptie

1 34e jaargang herfst Teken tegen kernwapens! Disarmament, Peace and Global Health: the 21st IPPNW World Congress

2 Redactioneel Partij kiezen Uitgave van Artsen voor Vrede / AVV en de Nederlandse Vereniging voor Medische Polemologie Gezondheidszorg en Vredesvraagstukken / NVMP Verschijnt vier keer per jaar. Colofon Redactie M. Bakker H. D aes (hoofdredacteur) J.M.G. van der Dennen (eindredacteur) H. van Iterson W. Kusters M. Tyssen Samensteller van de Engelse synopsis: P. M. Moll-Huber. Medecorrector: A. Mercx Redactie-adres Voor Nederland: Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: , office@nvmp.org Internet: Voor Vlaanderen: Hugo D aes, Van Stralenstraat 10, 2060 Antwerpen, hugo.daes@skynet.be Europese website: Vormgeving / druk Equipe, Heerenveen SMG Banda-Telenga Kopijsluiting Inleveren kopij voor 15 november Bureau / Secretariaat Voor NVMP: Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: , office@nvmp.org Voor vragen over en bestellen van medischpolemologische literatuur (artikelen, boeken, documentatiemappen), audiovisueel materiaal, symposiumverslagen en eerder verschenen Nieuwsbrieven. Postrekening bestellingen Voor Artsen voor Vrede / AVV (Vlaanderen): J. De Loof, Karel van de Woestijnestraat 18, 9300 Aalst, telefoon: (053) Kunnen en mogen artsen positie kiezen in de conflicten in de wereld? We worden verondersteld neutraal te zijn en de gezondheid van alle mensen, tot welke partij ze ook behoren, zo goed mogelijk te behartigen. We kunnen natuurlijk ook actief zijn in het streven naar geweldloze oplossingen, pleiten voor controle op wapenhandel en voor het afschaffen van kernwapens, wijzen op de desastreuze gevolgen van oorlog voor de burgerbevolking en voor de soldaten,... zolang we maar geen partij kiezen. Een aantal artsen had het hier heel moeilijk mee in de voorbije weken, toen de schrijnende berichten en beelden over de oorlog in Gaza ons overspoelden. The Lancet, dat een traditie heeft van engagement als het over maatschappelijke problemen gaat, publiceerde op 22 juli een brief van academici die de schending van het oorlogsrecht door Israël op de korrel namen. In een editoriaal op 9 augustus werd de beslissing om deze brief te publiceren door de redactie verdedigd. In België nam viroloog Marc Van Ranst een gelijkaardig initiatief en schreef een open brief in de krant De Standaard die ondertekend werd door meer dan honderd artsen en academici. De brief benadrukte vooral het uitblijven van enige veroordeling van Israël door onze politici. Reacties bleven niet uit. Vooral Israëlische artsen verweten The Lancet (en in eigen land Van Ranst) de eenzijdige veroordeling van Israël, het partij kiezen voor de Palestijnen, die met hun raketten Israël constant onveilig maken. (Hamas en de Palestijnse bevolking worden hier niet onderscheiden). Ook op 15 en 22 augustus verschenen in The Lancet boze brieven van artsen die werken in Israël en stellen dat zij zonder onderscheid de beste zorgen verlenen aan Joodse en Palestijnse oorlogsslachtoffers. Zij vinden het hoogst ongepast dat een medisch vak- blad een politiek standpunt publiceert c.q. inneemt in een conflict. Hoewel deze brieven hier en daar een ander licht werpen op de gebeurtenissen, blijft de oorlogslogica van Israël tegenover de burgerbevolking van Gaza onaanvaardbaar en wordt ze terecht door de hoogste VN-instanties (maar niet door Europa en de VS) scherp veroordeeld. De Belgische regering-in-wording besliste eind augustus om minstens vier miljard euro te zullen besteden aan 40 nieuwe gevechtsvliegtuigen, bestelling voorzien vanaf (De onderhandelaars trachten inmiddels op andere posten zo n 18 miljard te besparen.) Een commentaar in De Standaard luidde: Macht en geweld zijn helemaal terug in de internationale politiek. De vijand is niet hypothetisch. Rusland houdt troepen paraat om Oekraïne binnen te rijden. In Libië heerst anarchie. De razendsnelle opmars van Islamitische Staat zorgt voor grote huiver in Washington en in de Europese hoofdsteden. De burgeroorlog in Syrië en de desintegratie van Irak, conflicten die we graag zouden vergeten, dreigen zich naar hier uit te zaaien. De redeloze wreedheid van de jihadisten moet beantwoord worden met zelfverdediging en dus geweld. Regeringen bereiden hun burgers voor op het gevecht. Daarvoor zijn uitgeruste legers nodig. (Karel Verhoeven, DS 25/8). We zijn gewaarschuwd. Laat ons niet de slaapwandelaars van 2014 (*) worden. De redactie wenst u een geboeide lezing van deze goedgevulde nieuwsbrief. Hugo D aes (*) Idesbald Godderis verwees hiermee naar het boek Sleepwalkers van Christopher Clarke. Lidmaatschap NVMP-lidmaatschap vanaf 60,--/jaar. Postrekening NVMP: NL40INGB Opzegging lidmaatschap uiterlijk 3 december. Artsen voor Vrede / AVV: het modale lidgeld bedraagt 60,--/jaar. Bijdragen op rek.nr.: of rek.nr van Artsen voor Vrede. Copyright Overnemen van artikelen uit de Nieuwsbrief is toegestaan met vermelding van de bron. Bij de voorplaat Vredesduiven in het glazen dak van het IPPNW-wereldcongrescentrum in Astana / GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKEN ARTSEN VOOR VREDE ISSN Woord van de AVV-voorzitter Column: Het zandhazenleger Twijfels bij een verbod Boekbespreking: Genocide Boekbespreking: Hoe Europa kan overleven in de Aziatische eeuw Inhoud Teken tegen kernwapens! Boekbespreking: Gewond Disarmament, Peace and Global Health: the 21st IPPNW World Congress Uit tijdschriften en van internet

3 Woord van de AVV-voorzitter Censuur en bedrog Jef De Loof Ik was nu echt zinnens even te wachten met de zoveelste waarschuwing voor de grootste ramp die onze mensheid bedreigt maar door sommigen opnieuw afgewimpeld wordt omdat ze nog gekluisterd zitten aan het oude gedateerde internationale politieke spel tussen de grootmachten op zoek naar de wereldmacht. Een spelletje dat al duizenden jaren bewezen heeft geen oplossing te bieden, maar altijd meer doden en ellende te veroorzaken. Of erger nog, afgewezen door sommigen die meer voordelen zien in oorlogsvoorbereiding dan in het zoeken naar stabiele vrede. omgaan met kernwapens een veiligheidspercentage van 100 % moet kunnen garanderen. De gevaarlijkste momenten bij het manipuleren van kernwapens zijn ongetwijfeld de verplaatsingen van kernkoppen, speciaal het overladen in en uit vliegtuigen of andere transportmiddelen. Vooral de grote dichtheid in Europa van de verschillende, geheimgehouden kernwapennetten maken de totaalsituatie onoverzichtelijk. De accidentele explosie van één van de thermonucleaire NAVO-bommen, opgeslagen in België, Nederland, Duitsland, of Turkije, of van een van de honderden kernwapens in Frankrijk, Groot- Brittannië en Rusland kan door de enorme explosies en branden die erop volgen een kettingreactie veroorzaken met onvoorspelbare gevolgen. De vele verschillende types van raketten die enkel door hun eigen technische diensten getest en voor gebruik beoordeeld worden, vergroten de kans op vergissingen waardoor vroeg of laat ongevallen worden veroorzaakt. In zijn boek beschrijft de auteur uitgebreid het 'Damascus incident', het ongeluk met een Amerikaanse Titan II, een raket die gebruik maakt van hypergole, een uiterst giftige en explosieve brandstof, een reden waarom de Amerikanen er geen gebruik meer van maken, terwijl de nieuwste Russische ICBM ook op hypergole brandstof blijft werken. Het besluit van Schlosser is dat kernwapens een succespercentage van 100% moeten hebben, maar dat het volgens de ongevallentheorie inherent onmogelijk is de werking van een degelijk complex technologisch systeem geheel te bevatten en dat er altijd fouten of bijna-fouten mogelijk zijn. Schlosser geeft nog meerdere voorbeelden, zoals het feit dat in 2010 lanceerploegen bijna een uur lang de controle over 50 kernraketten verloren door een verkeerd geïnstalleerde chip. Tevens het neerstorten van een B-52- bommenwerper met 4 waterstofbommen aan boord, doordat een van de bemanningsleden vier rubberen kussentjes had meegebracht omdat het een lange vlucht zou worden. De kussentjes legde hij per ongeluk tegen een verwarmingsrooster, waardoor ze in brand vlogen. Bluspogingen faalden en het vliegtuig stortte neer, gelukkig zonder dat een van de bommen afging. Een toenemende zorg wordt het gevaar voor hacken van het American Nucleair Command and Control System, iets wat men minder vreest Vervolg op pagina 4 Morgen om half drie kan er een kernwapen afgaan In het Internationaal tijdschrift New Scientist van april 2014 onder de titel Morgen om half drie kan er een kernwapen afgaan bevestigt E. Schlosser nu ook dat het vroeg of laat, met de berg kernwapens die we nog liggen hebben, tot een ongeluk komt van apocalyptische omvang. We hebben tot nu toe al veel geluk gehad. Er hoeft maar iets mis te gaan met een kernwapen, het kost algauw levens. Schlosser deed zes jaar onderzoek naar ongelukken en incidenten in het Amerikaanse nucleaire arsenaal. Hij schreef er een boek over waarin hij het heeft over de vele positieve, soms draconische voorzorgsmaatregelen die getroffen worden, maar geen veiligheid kunnen garanderen omdat je bij het Titan II missile in silo * 3

4 Vervolg van pagina 3 Dr. J.A. Verdoorn Prijs 2014 vanuit landen als China of Rusland, maar van binnenuit, van iemand als Edward Snowdon. Intussen komen uit andere betrouwbare bronnen berichten van gevaren waar niemand aan gedacht had, zoals het inslaan van een geïsoleerde bliksem bij de controle of tijdens het verplaatsen van een kernwapen. Dit zou een ramp betekenen omdat hierbij in elk geval de getroffen kernbom en eventueel naburige kernwapens zouden exploderen. Onbegrijpelijke politieke reactie Deze gevaarlijke situatie met een toenemende kans op het gebruik van atoomwapens in de eerste plaats door de verdere verspreiding van deze wapens over een toenemend aantal landen, waaronder landen die minder zorg kunnen besteden aan onderhoud en controle van hun wapens of landen waarvan het gezag overgenomen wordt door een fundamentalistische meerderheid die een zeer groot aantal slachtoffers niet zo erg zouden vinden als het hen een overwinning zou kunnen bezorgen, maakte een aantal belangrijke politici die tot dan toe geen standpunt innamen inzake kernwapens echt ongerust. Vanwege zijn jarenlange inzet voor de medische aspecten van (kern)oorlog en haar gevolgen en de wetenschappelijke onderbouwing daarvan heeft de Stichting Studiefonds Medische Polemologie op 5 juli de Dr. J.A. Verdoorn Prijs 2014 toegekend aan Jef De Loof, huisarts en voorzitter van Artsen voor Vrede. SSMP-voorzitter Herman Spanjaard (l) overhandigt de bij de prijs behorende oorkonde aan Jef De Loof (r). In verschillende landen publiceerden politici met gezag en voldoende kennis van zaken waarschuwingen in verband met kernwapens. Ze adviseerden om zo snel mogelijk te beginnen met internationale besprekingen ter versnelling van de afbouw van de wereldvoorraad kernwapens om te komen tot een kernwapenvrije wereld. In ons land waren het onder andere expremiers Dehaene en Verhofstadt en ex-secretaris-generaal Claes die deel uitmaakten van de groep politici die het manifest voor een wereld zonder kernwapens tekenden (februari 2010). In de Verenigde Staten was het aanvankelijk Kissinger en uiteindelijk zelfs president Obama zelf die in een door de media uitgezonden boodschap pleitte voor een wereldakkoord dat moest leiden tot vernietiging van alle kernwapens. Dit is nu meer dan vier jaar geleden. Sindsdien geen woord meer in de media over de uitschakeling van de kernwapens. Sterker, bij het overlijden van ex-premier Dehaene werden zeer vele officiële toespraken gehouden en 4 teksten geschreven waarin hij geloofd werd voor zijn inzet en staatsmanschap. Hoewel zijn standpunt tegen de kernwapens destijds ophef maakte en zeker tot een van zijn belangrijkste standpunten behoorde, heb ik over deze belangrijke verklaring geen woord gelezen of gehoord tijdens de uitgebreide condoleances. Zoals ik ook nergens meer in officiële teksten iets vermeld geweten heb over een wereld zonder kernwapens. Dit is censuur, pure censuur In elk geval: het waarschuwen voor het grote gevaar dat uitgaat van de kernwapens past sinds de NAVO-bijeenkomst van Lissabon helemaal niet meer in het huidige internationale strategische spel van de NAVO, noch van de meespelende anti-navo-landen. Er wordt niet meer gestreefd naar ontspanning, maar men laat geen gelegenheid voorbijgaan om de sluimerende gevoeligheden en tegenstellingen uit de Koude Oorlog weer geniepig op te drijven. Ik zou zeggen: dit is een zoeken naar winst op de rand van de afgrond met behulp van censuur en leugens. Waar wij uit betrouwbare enquêtes sinds lang weten dat de grote meerderheid van de Europese bevolking tegenstander is van kernwapens op ons continent, verklaart de NAVO-top in Lissabon dat het bestuur en de bevolking geen bezwaar heeft tegen deze kernwapenopslag en de zaak dus definitief geklasseerd is. De Europese landen trachten zoveel mogelijk referenda in verband met kernwapens te verhinderen om problemen met de NAVO te vermijden. In Zweden ging in juni van dit jaar een officieel referendum door dat als resultaat gaf dat niet minder dan 89 % van de Zweedse bevolking achter het voorstel stond om Europa kernwapenvrij te maken. We moeten ons tegen dit onrechtmatig opdringen van ongewenste, massavernietigende wapens blijven verzetten. Europa moet kernwapenvrij worden en blijven! *

5 Column Het zandhazenleger Leon Wecke Zandhazen hebben geen hol maar wel een leger. Een leger dat de laatste decennia steeds leger werd. Toch bestaat de Koninklijke Landmacht 200 jaar! De vraag is echter wel of het krijgsmachtdeel nog eens 200 jaar zal overleven. Een onzinnige vraag natuurlijk: want welke computer kan alle factoren van belang bevatten die het voortbestaan van een nationale landmacht bepalen; een landmacht, dat deel van de krijgsmacht dat zich over land voortbeweegt: voetvolk, cavalerie, artillerie. Alhoewel om land te kunnen bereiken werd steeds meer de medewerking van marine en luchtmacht een noodzakelijke voorwaarde. Het was 9 januari 1814 toen Prins Willem Frederik, de latere koning Willem I, de organisatie van een nieuw te vormen leger vaststelde. Het was de geboortedag van de landmacht. De Koninklijke Marechaussee volgde op 26 oktober 1814 toen Willem I ter vervanging van de Franse gendarmerie het Korps Marechaussee oprichtte, het latere vierde krijgsmachtdeel. Een zeemacht hadden we al veel eerder: de uitvaardiging van de Ordonnantie op de Admiraliteit in 1488 geldt als het geboortejaar van de Nederlandse zeemacht. Als het om bekendheid en historische waardering bij het Nederlands volk gaat dan wint die zeemacht het als per definitie van de landmacht. Nog steeds zijn in elke zichzelf respecterende stad wijken met de namen van onze zeehelden terug te vinden: Michiel de Ruyter, Maarten Harpertszoon Tromp en Piet Hein, wie kent ze niet? Landheldenbuurten zijn evenwel bijna niet te vinden. Dito geldt voor militaire zondebokbuurten: het Karremansgat valt nergens te ontdekken. Onze landmacht kon haar onderschatte aandeel in de overwinning op Napoleon bij Waterloo als een succes bijschrijven, terwijl ten aanzien van de Tiendaagse Veldtocht, zoals bekend, de oorlogsdoelen en daaraan verbonden politieke doelen, niet gehaald werden. Er volgde een eeuw van neutraliteit, met een korte mobilisatie in 1870 en een lange gedurende de Eerste Wereldoorlog. Pas in mei 1940 volgde, ondanks de onvermijdelijke capitulatie, een succesvolle nederlaag toen onze landmacht veel langer weerstand aan de Duitse overvaller bood dan deze tevoren gedacht had. Na de oorlog volgden onze eigen, in feite verlate koloniale onderdrukkingsoorlogen, zoals praktisch de hele wereld, behalve de Nederlandse regering, dat zag. En na de Korea en Koude Oorlog volgt het tijdperk van participatie in vredesoperaties. Redenen voor geharde tegenstanders van de krijgsmacht om tot steun aan diezelfde krijgsmacht verleid te worden. Een belangrijk feit in de geschiedenis van de landmacht trouwens van de gehele krijgsmacht was het opschorten van de dienstplicht. Dat gebeurde op 1 mei 1997 en hield feitelijk het einde van het dienstplichtigenleger in. Dienstplichtigen waren voordien slechts op basis van vrijwilligheid inzetbaar voor de uitvoering van crisisbeheersingsoperaties bui- ten het NAVO-verdragsgebied. De dienstplichtige kon zich op de vliegtuigtrap nog bedenken. Een andere reden was dat maar een klein deel van de dienstplichtigen daadwerkelijk onder de wapenen kwam, een op vier werd ge-raamd, hetgeen een aantasting van het maatschappelijk draagvlak tot gevolg had. De dienstplicht werd desondanks door velen als een eervolle plicht ten aanzien van het vaderland gezien, maar door anderen als een legale vrijheidsberoving, die veelal andere belangen diende dan die welke onder het mom van de Nederlandse driekleur gepresenteerd werden. Uw columnist behoorde tot de laatste categorie. Overigens, zandzakken vullend tijdens de waters-nood, ervoer hij echter wel hoe zeer de landmacht, indien nood-zakelijk, dijken in plaats van zandkastelen bouwt. Met vredesoperaties, onder het mandaat van de Verenigde Naties, in het vaandel kon ook de landmacht in de armen van veel van haar vroegere tegenstanders gesloten worden. Helaas blijkt het begrip vredesoperaties verbleekt en worden we heden geconfronteerd met selectief bepaalde en uitgevoerde sancties die soms ook een militair aspect hebben. De bezuinigingen hebben de krijgsmacht naar veler mening geen goed gedaan. Het is wel de vraag of kunstmatig uitvergrote dreigingen de reden moeten zijn om niet meer op defensie en wel op alle andere beleidsgebieden zoals afgesproken te bezuinigen. De weg van de landmacht wordt, zoals bij alle krijgsmachtonderdelen, mede bepaald door wat als wapen realiseerbaar is. Het duurt enige tijd, maar dan heeft het onbemande vliegtuig de piloot uit de cockpit verdrongen. De tank, het overjarig slagschip uit eerdere oorlogen, zal plaats maken voor volautomatische bewegende gevechtswapens. En nog even, dan zullen de boots on the ground vervangen zijn door zelf denkende en beslissende robotten. Onze primaire veiligheidsvraag in de toekomst zal dan zijn hoe die zelfdenkende landmacht (en andere krijgsmachtdelen) in bedwang te houden en van een actie retour afzender te doen afzien. Eveneens gepubliceerd in Checkpoint 10/

6 PAX-rapport Doubting a ban Twijfels bij een verbod Hans van Iterson Afgelopen mei kwam PAX (voormalig IKV Pax Christi) met een interessant rapport waarin het streven naar een wereld zonder kernwapens onder de loep genomen wordt. Bereik je dit wel door blijvend aan te dringen op onderhandelingen? Humanitaire impact van kernwapens Susi Snyder en Wilbert van der Zeijden schreven het rapport Doubting a ban waarvan recentelijk een Nederlandse vertaling verscheen: Twijfels bij een verbod. Zij schetsen een beeld van de huidige internationale kernwapendiscussie. Hierbij wordt de nadruk gelegd op de humanitaire impact van kernwapens. Het is duidelijk geworden dat elk gebruik van kernwapens verboden dient te worden. Maar hoe bereik je dat? De laatste jaren heeft het gebrek aan vooruitgang bij het sluiten van multilaterale kernwapenakkoorden geleid tot een impasse en tot de indruk dat enkel de belangen van een paar staten ertoe doen in dit debat. Wie kernwapens heeft wordt als belangrijker beschouwd dan wie er geen heeft. De machtigste staten zijn gewoon om het tempo en de inhoud te controleren van internationale discussies over kernwapens. Een slechte zaak en de erkende kernmachten hebben de kernwapenconferenties van Oslo en Nayarit dan ook geboycot. Sommige staten hebben geargumenteerd dat de NAVOovereenkomsten deelname van NAVOstaten verbiedt aan een proces dat in een verbodsverdrag voor kernwapens zou uitmonden. Sommige hebben geargumenteerd dat de timing verkeerd is voor een verbodsverdrag of dat het de bestaande ontwapeningsfora zoals het non-proliferatieverdrag zou ondermijnen of dat een verbodsverdragproces zonder de deelname van alle kernmachten nietszeggend zou zijn. Sommige hebben zelfs geargumenteerd dat de NAVO, voorlopig, kernwapens nodig heeft omwille van de groeiende internationale onveiligheid. Het rapport bekijkt een aantal van die redeneerlijnen. Een verbodsverdrag is niet de juiste volgende stap Het idee dat een wereld zonder kernwapens enkel door een stap-voor-stapbenadering kan worden bereikt, is dominant in de taal van sommige kernmachten en veel van hun trouwste bondgenoten. In de stap-voor-stapbenadering is een kernwapenverbod pas de laatste stap na een langdurig onderhandelingsproces. Echter een grote zwakheid van de stap-voor-stapbenadering is het feit dat bij akkoorden over de volgende stappen steevast duidelijke deadlines of gevolgen bij mislukking ontbreken. Omdat duidelijke mijlpalen, tijdschema s en gevolgen bij mislukking ontbreken, is de stap-voor-stapbenadering wezenlijk een tactiek geworden om de zaak uit te stellen, om de speciale status van de vijf erkende kernmachten voort te zetten. Daarom oefent een groeiend aantal staten en organisaties uit de civiele samenleving druk uit opdat een globale overeenkomst die het bezit van kernwapens verbiedt de volgende stap zou zijn. Zo een verbod zou het nietbezit als de norm vastleggen. Oftewel geen kernwapens wordt de norm en kernwapenstaten worden in feite schurkenstaten. Een nucleair verbodsverdrag zou focussen op de illegaliteit van deze wapens. Natuurlijk is simpelweg kernwapens verbieden niet voldoende om hun eliminatie te garanderen. Maar zo n verdrag zou de ontwikkeling van andere verdragen vergemakkelijken die nodig zijn om 6

7 Een verbodsverdrag is onverzoenbaar met NAVOverplichtingen De NAVO verklaarde in het Strategisch Concept (SC) van 2010 dat de NAVO, zolang er kernwapens bestaan, een nucleaire alliantie zal blijven. En in het Detterence and Defence Posture Review (DDPR) van 2012 kende de NAVO aan kernwapens de functie toe van hoogste veiligeen kernwapenvrije wereld tot stand te brengen en te behouden. Een verbodsverdrag leidt de aandacht af van bestaande inspanningen In hun verklaringen op de conferentie over ontwapening hebben de vijf erkende kernmachten geargumenteerd dat het gesprek over een verbodsverdrag de aandacht afleidt van bestaande ontwapeningsfora zoals de Conference on Disarmament (CD) en het non-proliferatieverdrag (NPV). Het moet gezegd worden dat het NPV niets aan duidelijk te wensen overlaat. Daarin staat immers duidelijk dat het verdrag de bedoeling heeft om te faciliteren dat de aanmaak van kernwapens stopt, dat alle bestaande voorraden vernietigd worden, dat in nationale arsenalen kernwapens en hun transportmiddelen geëlimineerd worden conform een verdrag over algemene en volledige ontwapening onder strikte en effectieve internationale controle en dat ze in goed vertrouwen onderhandelingen nastreeft over doeltreffende maatregelen met betrekking tot nucleaire ontwapening. Hoe het echter werkelijk toegaat bij de Conference on Disarmament werd dit jaar nog eens duidelijk verwoord door de Nederlandse ambassadeur Henk-Cor van der Kwast: Verscheidene collega s hebben herhaald dat de Conference on Disarmament het enige multilaterale orgaan is waarin nucleaire onderhandelingen worden gevoerd. Het komt me wat hilarisch voor dat we elkaar feliciteren met het feit dat we het enige orgaan zijn waarin nucleaire onderhandelingen worden gevoerd maar dat dat orgaan geen vooruitgang boekt. Vooruitgang in ontwapening wordt geboekt buiten deze mooie conferentieruimte. Een weinig hoopgevende realiteit. Zonder de deelname van de kernmachten is een verbod nietszeggend Een nucleair verbodsverdrag zou twee hoofdfuncties vervullen. Allereerst, het verdrag zou wettelijke duidelijkheid creëren en een einde maken aan de onenigheid of nucleaire wapens illegaal zijn of niet. Een tweede belangrijke functie van een verbod is om een nieuwe norm te stellen van niet-bezit als het enig aanvaardbare gedrag voor gelijk welke staat. Een versterkte norm die het gebruik van kernwapens verbiedt, zou de geloofwaardigheid ondermijnen van nucleaire afschrikking als een realistische politieke optie. Je kunt immers moeilijk met wapens gaan dreigen die internationaal zijn verboden. Een dergelijke constatering zou kernwapenstaten naar de onderhandelingstafel moeten trekken. Decennialange pogingen om internationale verdragen te sluiten die wapensystemen reguleren, beperken of verbieden hebben de centrale les geleerd dat onderhandelingen over een verbodsverdrag open moeten staan voor allen maar door niemand geblokkeerd moeten kunnen worden. De constructieve deelname van alle kernmogendheden zou welkom zijn maar zelfs zonder hun deelname zijn de 115 staten die momenteel deel uitmaken van regionale kernwapenvrije zones ervaren in het onderhandelen van verdragen die kernwapens verbieden die moeten leiden tot een uiteindelijk verbodsverdrag, met of zonder de deelname van de kernmachten. heidsgarantie van de bondgenoten. Tegelijkertijd herhaalde het SC van de NAVO en het DDPR dat het totale beleidsdoel van de NAVO is om de condities te creëren voor een kernwapenvrije wereld. Een nogal ambivalente situatie. Gelukkig bevestigt de NAVO dat elke lidstaat zijn beslissingen over ontwapening en wapencontrole moet baseren op zijn nationale prioriteiten en dat er gelegenheid en ruimte binnen de alliantie is voor alle denkbare posities. NAVO-lidstaten moeten dus voor zichzelf een antwoord vinden op de vraag of zij geloven dat een verdrag dat alle kernwapens aan iedereen verbiedt zal bijdragen tot of afwijken van de centrale doelstellingen van de alliantie. Zonder kernwapens is de NAVO minder veilig In het centrum van de tegenzin van de NAVO-leden om het idee te omarmen van een verdrag dat kernwapens verbiedt, staat het geloof dat uiteindelijk kernwapens de NAVO een strategisch voordeel verschaffen en dat ze de veiligheid van de NAVO-burgers verzekeren. Met drie van de vijf erkende kernmachten in zijn rangen, is de NAVO diep betrokken geweest bij de ontwikkeling van het nucleaire evenwicht dat het denken gedurende het grootste deel van de Koude Oorlog beheerste. Daarnaast zijn er vijf staten met Amerikaanse kernwapens op hun grondgebied, ten minste 15 staten die actief betrokken zijn bij de planning van een kernoorlog en met een consensusdocument (het SC) dat nog eens de intentie in de verf zet om de mogelijkheid te behouden om anderen te bedreigen met kernwapens zolang ze bestaan. Daarmee blijft de NAVO een slecht voorbeeld geven. Het zou goed zijn als de NAVO zich zou realiseren dat haar veiligheid niet enkel bepaald wordt door zijn pure militaire capaciteiten. Voortdurend vertrouwen op kernwapens ondermijnt zijn mogelijkheid om gezonde politieke relaties te ontwikkelen met landen in zijn nabijheid die niet rekenen op kernwapens. Daarmee heeft het PAX-rapport de nodige bezorgdheden aan het licht gebracht en stof verschaft voor beredeneerde voorstellen. Met deze paper wil PAX een open debat stimuleren over een verdrag dat kernwapens verbiedt en dat leidt tot hun eliminatie. * 7

8 Boekbespreking Genocide: beschouwingen over de daders Johan M.G. van der Dennen Abram de Swaan, Compartimenten van vernietiging. Over genocidale regimes en hun daders Abram de Swaan (1942) was van 1973 tot zijn emeritaat in 2007 hoogleraar sociologie en is sinds 2001 universiteitshoogleraar sociale wetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Opgeleid als politicoloog, gevormd als psychoanalyticus en van beroep socioloog en essayist, probeert De Swaan vanuit deze brede achtergrond tot een beter begrip te komen van de motieven en persoonlijke eigenschappen van de daders van genocide (genocidairs). Inhoud Het onderwerp van De Swaans boek is massale vernietiging of massamoord, dus massaal, asymmetrisch geweld van heel dichtbij, waarbij daders en slachtoffers rechtstreeks met elkaar geconfronteerd worden. Dit geweld vindt meestal plaats in het kader van oorlog, burgeroorlog, revolutie of staatsgreep. Zulke massale en gewelddadige confrontaties verergeren bestaande haat, angst en woede, en lokken daarmee verder geweld uit (p.13). Het boek gaat voornamelijk over de daders. Massavernietiging komt voor in samenlevingen die op alle niveaus in hoge mate gecompartimentaliseerd zijn geraakt: psychisch, sociaal, institutioneel, en politiek. De ver doorgevoerde compertimentalisatie maakt het mogelijk dat mensen in andere domeinen van de samenleving kunnen blijven functioneren alsof er niets gebeurd is. 8 Abram de Swaan De Swaan onderscheidt vier verschillende vormen van massale vernietiging: (1) de razernij van de overwinnaar (koloniale genocide), (2) terreurbewind van een zittend regime, (3) de triomf van de verliezer (de vernietiging van de Armeniërs en de Holocaust ten koste van de oorlogsinspanningen), en (4) de megapogrom (de razernij van de menigten heel wat minder spontaan dan op het eerste gezicht lijkt). Compartimenten van vernietiging is eigenlijk één lange, voortdurende poging om de louter situationistische verklaring van dadergedrag te bestrijden en te weerleggen. Wat beweegt de genocidairs? Er zijn twee gemakkelijke antwoorden, maar die zijn allebei onbevredigend. Het eerste is dat de massamoordenaars allemaal beesten, monsters of psychopaten waren Het andere antwoord op de vraag hoe de daders tot hun daden kwamen stelt juist dat zij gewone mannen waren die buitengewoon kwaad deden. Dat is sinds een halve eeuw de heersende consensus in de menswetenschappen: het was hun buitengewone situatie die deze gewone mensen tot hun daden bracht. Deze visie is lang niet zo gemakkelijk te ontkrachten als de eerste, maar dit situationistische gezichtspunt laat te veel buiten beschouwing Toch is één interpretatie de dominante geworden: situatie, niet dispositie is de bezweringsformule die elke gedachte aan individuele gedragsneigingen en persoonlijke keuzes moet uitbannen (p ). Na een inleidend hoofdstuk gaat De Swaan in hoofdstuk 2 nader in op deze situationistische consensus aan de hand van Hannah Arendts Eichmann in Jerusalem en de bekende banaliteit van het kwaad - these, en de al even bekende bestraffingsexperimenten van Stanley Milgram. Milgram vond geen verschillen tussen de mensen die gehoorzaamden (soms tot het bittere einde) en degenen die zich verzetten. Zijn gehoorzaamheidsexperimenten werden een icoon van het moderne zelfbewustzijn: Als de situatie het vereist is iedereen een moordenaar. In dit hoofdstuk komen ook de boeken van Christopher Browning, Daniel Goldhagen en Michael Mann aan de orde. De Swaan concludeert: De vulgarisatie van de Arendt- Milgram-Browning-traditie heeft geresulteerd in het grote cliché van onze tijd: potentieel zijn alle gewone mensen genocidale daders, ze hebben alleen nooit in een situatie verkeerd waarin dat zou blijken (p. 44). Hoofdstuk 3 is getiteld Uitdijende kringen van identificatie en desidentificatie. Het behandelt de vraag hoe de scheidingen tussen daders en slachtoffers kunnen ontstaan. Burgers van hedendaagse natiestaten hebben in de loop der eeuwen geleerd elkanders lasten te dragen binnen enorme identificatienetwerken. Zij hebben ook geleerd in complementaire desidentificatienetwerken al even gigantische groepen mensen uit te sluiten en te verafschuwen (p. 73). Hoofdstuk 4 behandelt de transformaties van het geweld in de loop van de geschiedenis, terwijl in de volgende 3 hoofdstukken gevalsstudies van een groot aantal genocides en massaslachtingen uit de bloedige 20ste eeuw worden gepresenteerd, en genocidale regimes en de compartimentalisering van de samenleving nader worden beschreven en geanalyseerd. Regimes die hun toevlucht nemen tot massavernietiging doen dat meestal in omstandigheden van vergevorderde compartimentalisatie,

9 een scheiding tussen de mensen van het regime en de doelgroep in alle opzichten en op elk niveau. Eerst moet worden omschreven welke mensen het doelwit vormen, dan moeten die worden geregistreerd, vervolgens geïsoleerd en daarop worden zij het mikpunt van aanhoudende haatzaaierij en ontmenselijking. De rest van de bevolking moet leren ze te minachten en te verafschuwen. Dat is het sociale werk van desidentificatie : het verloopt door ingesleten (en merendeels latente) vooroordelen en stereotypen nieuw leven in te blazen, kortom, door een actief proces van desindentificering (p. 121) De meest barbaarse wreedheden worden begaan, soms op een berekenende en afstandelijke manier, soms met hartstocht en overgave, wellustig en ongeremd. Waar het om gaat is dat die barbarij zich afspeelt in afgebakende ruimtes, in vastomlijnde episodes, goed afgescheiden van de rest van de samenleving, van het dagelijkse bestaan van de mensen van het regime. De barbaarsheid is gecompartimentaliseerd (p. 126) De daders in hun enclaves van moorddadigheid beleven een regressie in dienst van het regime (p. 128). De laatste twee hoofdstukken ( Genocidale regimes en de compartimentalisering van de persoonlijkheid en Conclusie ) zijn zowel de interessantste en het meest controversiële van het boek. De Swaan tracht hier de verschillen tussen daders en andere gewone mensen te vinden, en de zowel situatie als dispositie - stelling serieus te nemen. De genocidale situatie wordt als volgt gekenmerkt: De situatie is zo gestructureerd dat de daders in heel hechte groepen opereren, waarin gehoorzaamheid aan meerderen en loyaliteit aan kameraden boven alles gaan. Afwijkende informatie of tegengestelde meningen bereiken hen niet in hun genocidale compartiment. De daders weten vaak van tevoren niet wat hun opdracht zal inhouden. De verrichtingen van de daders worden nooit benoemd, ze worden besproken in verhullende termen, in eufemismen zoals Endlösung, finale oplossing, voor de uitroeiing van vele miljoenen mensen. De aanstichters misleiden de daders over de verdorven aard en wandaden van de doelgroep. De daders zullen aanvankelijk nog wel door het bedrog heenkijken, maar nemen welbewust de leugens over die hun van pas komen, tot zij door zelfbedrog er van lieverlee zelf in gaan geloven. De daders wordt wijsgemaakt dat zij een moeilijke en zware maar noodzakelijke taak moeten volbrengen voor het voortbestaan van hun eigen volk. Ze vertrouwen erop dat ze hun werk straffeloos kunnen verrichten; in veel gevallen riskeren ze straf als zij weigeren de slachtoffers leed toe te brengen. Ze worden beloond met geld en voedsel, buit, kansen op seks, status en promotie op het werk. In veel gevallen worden de daders overvloedig van alcohol voorzien en gaan zij te werk in een dronken roes Veel daders ervaren een gevoel van almacht, van de totale macht over hun slachtoffers, als een opwindende roes De daders laten zich samen meevoeren met de stroom, zij gaan mee met het ritme van de gezamenlijke taak, marcheren samen, zingen samen, moorden samen, en samen ontspannen ze zich na volbrachte arbeid Ze hoeven niet te denken of te oordelen, alleen maar te doen wat ze gezegd wordt Zelfs met hun meest woeste en barbaarse daden zijn zij het regime van dienst (pp ). Uiteindelijk verkeren de daders in een vergevorderd stadium van regressie in dienst van het regime, en in een staat van uitvoerder, zoals Milgram het noemde, een totale morele vakantie. Maar wat De Swaan het meest interesseert is waarom sommige mensen (overwegend jonge mannen) die in een genocidale situatie terechtkomen hun orders gretig uitvoeren, anderen onverschillig, en weer anderen met tegenzin. Deze verschillen in gedrag tussen mensen in dezelfde situatie zijn alleen te verklaren door verschillen in hun persoonlijke dispositie (p. 212). Er bestaat blijkbaar ook een proces van zelfselectie voor wreedheden. De mannen van politie-bataljon 101, die door zowel Christopher Browning als Daniel Goldhagen onderzocht zijn, laten deze driedeling in daderprofielen duidelijk zien: de onwillige beulen, de onverschillige beulen, en een aanzienlijke minderheid van gewillige beulen, de gretige gehoorzamers. Meestal vervielen zij in een paar weken van kwaad tot erger. Ze gingen bij hun werk een vreemde verrukking beleven, die eerst vreemd en enigszins beschamend aanvoelde, een opwinding bij het geweeklaag en gehuil van de slachtoffers, bij de sidderingen en stuiptrekkingen van de stervenden, de extase van iemand te zijn die kon doden zonder angst, zonder genade, als een bovenmenselijk Vervolg op pagina 10 9

10 Vervolg van pagina 9 wezen (p. 221). Volgens De Swaan zijn de verschillen tussen genocidairs en gewone mensen te vatten in termen van (1) geweten en morele onverschilligheid; (2) gebrek aan inzicht in hun eigen aandeel in hun levensloop, hun agency, en (3) de ontbering van elk gevoel van empathie, laat staan sympathie, voor de mensen die zij martelden en vermoordden. Met andere woorden, in de genocidale situatie desidentificeerden de moordenaars zich in extreme mate van hun slachtoffers. Zij konden het laatste restje gevoel van identificatie uitwissen door elke gelijkenis met hun slachtoffers te ontkennen, door hen te vernederen, te ontmenselijken en te demoniseren (p. 225). Het boek ontspoort een beetje met gepsychologiseer over mentalisatie en dysmentalisatie: empathie en het gebrek eraan, en met de stelling dat mensen die minder geneigd zijn empathie te voelen met anderen buiten hun eigen identificatiekring onder de genocidairs hoogstwaarschijnlijk oververtegenwoordigd zijn. Conclusie: Alles bijeengenomen past het traject van dysmentalisatie nog het best bij de genocidairs (p. 235). Tijdens de episodes van totale vernietiging gingen de daders het moordcompartiment dagelijks in en uit, of wanneer ze met verlof gingen. Na gedane arbeid keerden ze terug naar huis of naar de kazerne. Als de genocidale periode voorbij is en de daders zonder berouw, medelijden, schuldgevoel of schaamte, terugkeren naar een beschaafder burgerbestaan ligt het moordcompartiment voorgoed achter ze. Om de samenleving te kunnen transformeren naar het stramien van de genocidale visie die het regime uitdraagt, moet het sociale leven door en door gecompartimentaliseerd worden, op alle niveaus. Compartimentalisatie is het proces waarin mensen ideologisch gescheiden worden in tegengestelde categorieën, sociaal en ruimtelijk gesegregeerd, institutioneel gediscrimineerd, en psychisch geïsoleerd (p. 256). Evaluatie Als onderzoeker bij de universiteit van Groningen heb ik mij meer dan 45 jaar lang beziggehouden met alle 10 vormen van geweld en in het bijzonder politiek collectief geweld, inclusief genocide. Ik heb hierover het, bij mijn weten, eerste Nederlandstalige overzichtsartikel gepubliceerd: Massaslachting en genocide: een inleidend literatuuroverzicht (V&V, 29, 4, 2000: ). Ik heb ook al sinds jaar en dag een uitgebreid literatuuroverzicht van genocide en massaslachting op mijn website, waarin ook alle controverses en openstaande vragen over genocide en de motieven van de daders aan bod komen (tot mijn schande moet ik bekennen dat ik die de laatste jaren niet meer zo goed heb bijgehouden). Voor hetgeen hier volgt is het wellicht relevant te weten dat ik niet geheel onbekend ben met deze materie (inclusief De Swaans eerdere publicaties op dit gebied). De Swaans opus magnum is een interessant, leesbaar, erudiet, pretentieus, maar desondanks mager en uiteindelijk teleurstellend boek: het is duidelijk geen literatuuroverzicht (daarvoor ontbreken er teveel ook klassieke titels); het behandelt geen theorieën, scenario s of nomologische verklaringen van genocide, noch typologieën en taxonomieën (behalve de hier boven genoemde), noch faseologieën en early warning systems, noch empirische studies van het genocidale proces zoals die van Ted Gurr en Barbara Harff, noch de empirische studies van de motieven van de genocidairs die, anders dan De Swaan doet vermoeden, er wel degelijk zijn. Raf Debaene (De Uil van Minerva Vlaams tijdschrift voor geschiedenis en wijsbegeerte van de cultuur, 2014) heeft gewezen op de inconsistenties en subtiele begripsverschuivingen in De Swaans boek, alsmede op het vruchteloze polemiseren met auteurs (Arendt, Milgram, Browning, Bauman) dat de waardevolle inzichten van deze auteurs en die van De Swaan zelf verduistert. Overbodig en nutteloos? De Swaans bepaald niet unieke programma het is al vele malen tevergeefs geprobeerd om unieke persoonlijkheidskenmerken van de genocidairs te vinden wordt en werd niet door iedereen even hartelijk ontvangen. Sommige onderzoekers vinden het totaal overbodig, zoals Helen Fein (1990: 43) die beweert dat killing on state orders needs no explanation; andere onderzoekers vinden het zo goed als nutteloos, zoals Colin Tatz (2003: 40) die schrijft dat Individual diagnoses of perpetrators doesn t help pinpoint responsibility and accountability, or lead in any useful way to forecasting, let alone preventing, genocidal behaviour. Hoewel ik het met beide uitspraken niet geheel eens ben, heb ik ook mijn twijfels over De Swaans project. Allereerst over de vraag of groepsdynamica en groepsdruk toch niet een veel grotere, meer overheersende, rol spelen in het situatie-versus-dispositie-debat. Ten tweede over De Swaans beperkte conceptuele instrumentarium, d.w.z. over compartimentalisering als vrijwel alles verklarende categorie, terwijl ontmenselijking (dehumanisatie), rechtvaardige-wereld-denken (blaming the victim), zondebokmechnisme, conformisme, (doods)- angst, etc. nauwelijks worden uitgewerkt. En ten derde over de rol van empathiegebrek als verklaring van dadergedrag. Ik zal mij beperken tot slechts enkele daderstudies. Alette Smeulers en Lotte Hoex (2010) interviewden en analyseerden de motieven van Rwandese genocidairs, en concludeerden dat, ondanks de excessive cruelty of the killings de meeste perpetrators who commit their crimes within a period of collective violence are ordinary people without mental deficiencies, a criminal record or a violent past. Further analysis has shown that under certain extreme circumstances, ordinary people can gradually transform into perpetrators of international crimes. Ik ben in feite nog geen enkel werk over genocide en/of massaslachting tegengekomen waarin niet wordt gestipuleerd dat de daders degene die

11 het bloedige handwerk verrichten anders dan normale (jonge) mannen zijn. Primo Levi, die de Holocaust heeft overleefd, constateerde dan ook: Je hebt monsters, maar het zijn er te weinig om echt gevaarlijk te kunnen worden. Gevaarlijker zijn de normale mensen (geciteerd in Welzer, 2006: 13). In een recent overzichtsartikel Social psychology and genocide (2010) beweert Paul Roth dat niet alleen daders normale mensen zijn, maar zelfs dat Recruiting people to be perpetrators proves to be alarmingly easy, daarbij bevestigend dat de bereidheid tot doden zonder veel moeite op te wekken is, zoals ook al tientallen andere onderzoekers hebben geconstateerd (zonder daarbij in cultural dope-ism te vervallen, d.w.z. de notie dat mensen zich als volkomen sufferds geheel laten leiden door de omringende cultuur (p ). Smeulers en Hoex kwamen op grond van hun analyse tot 10 verschillende daderprofielen: Ten types of perpetrators emerged from this analysis: the criminal mastermind (defined as the supreme authority), the fanatic (driven by hate and resentment), the sadist (driven by a pleasure to induce pain), the criminal (who was already involved in serious crime), the professional (who has gone through extremely coercive military training in which he was trained to become a torturer or killer), the devoted warrior (driven by a sincere belief in the ideology and the need to obey and conform to an authority), the careerist (driven by careerism), the profiteer (driven by pure selfinterest or material gain), the compromised perpetrator (driven by fear) and the conformist and follower (who follow the flow) (Smeulers & Hoex, 2010: 3). Al eerder had Hollander (1997) vier verschillende persoonlijkheidstypes onderscheiden van specialists in coercion and political violence, including those involved in both the Nazi and Soviet apparatuses. The first group is represented by the ideologically driven, supposedly incorruptible, puritanical executioners The second group embodies the banality of evil composed of supposedly very ordinary human beings who simply follow orders without being driven by strong convictions. Often money and privilege are factors. The third category comprises well-educated careerists who find satisfactory employment and mobility opportunities in the organization. The fourth group is composed of individuals who gravitate toward organizations of violence and coercion. Many of the notable torturers belong to this group. Their personalities are congenial to sadistic and repressive actions. Het is nauwelijks vast te stellen op welke (vier tot tien) daderprofielen De Swaans dysmentalisatie-overpeinzingen betrekking zouden kunnen hebben. In plaats van te speuren naar persoonlijkheidskenmerken zoals empathisch (on)vermogen kan het onderzoek naar de daders van genocide zich, mijns inziens, waarschijnlijk beter richten op de compulsieve processen van de groepsdynamica en groepsdruk in de richting van conformisme en gehoorzaamheid, en de wetmatigheden van collectief destructief gedrag (zoals de commitment trap of de involvement trap) en de progressieve dehumanisatie van de slachtoffers, en de routinematige normalisering en escalatie van excessief geweld dat ook nog eens door autoriteitsfiguren wordt verordonneerd of zelfs bevolen op straffe van kill or be killed. We moeten, kortom, inzicht proberen te krijgen in de verlokkingen van de straffeloze onmenselijkheid, de kleine, geleidelijke, graduele stappen op het continuum of destructiveness (Staub, 1989). Of, in de woorden van Harald Welzer: Bij collectief geweld gaat het meestal niet om onverklaarbare uitbarstingen, maar om terugkerende sociale processen met een begin, een midden en een einde, en die processen worden in gang gezet door denkende mensen, niet door gekken. Wel ontwikkelt een genocidaal proces zijn eigen dynamiek in het midden wordt mogelijk wat in het begin nog ondenkbaar leek, en is geweld niet qualitate qua destructief: het heeft na afloop een nieuwe structuur geschapen die er voor het geweld nog niet was... Het gaat erom dat we de structuurvormende functie van geweld moeten begrijpen en geweldplegers als denkende mensen moeten beschrijven, om het ontstaan van genocidale processen te kunnen observeren en ze zo mogelijk te kunnen tegenhouden terwijl ze nog aan het ontstaan zijn (Welzer, 2006: 15-16). Daarbij komt nog eens dat daders binnen de eigen groep status en respect kunnen verkrijgen door hun mededaders in het bloederige handwerk te overtreffen: What also happened and this is also not uncommon in ordinary groups is that competition emerges between group members as to who is the best member of the group, with the best member of the group being defined as the member who adheres best to the group norms and who is most successful in contributing to the main aim of the group. In the Rwandan killer groups, this meant that group members who were particularly tough and killed lots of Tutsis gained respect and an enhanced social status (Smeulers & Hoex, 2010: 15). Tel daarbij op de machtswellust, het straffeloos kunnen doden, verkrachten, verminken, en plunderen: het aards paradijs voor jonge mannen zonder enig uitzicht: Some said they felt like God: they could do just as they pleased. Smeulers & Hoex concludeerden: The hard facts show us that when killings are sanctioned by authorities and committted in groups in which compliance and consensus mechanisms are operational, many ordinary and otherwise law-abiding people join in simply because they think or come to believe that it is the right thing to do (Smeulers & Hoex, 2010: 18). Deze Vervolg op pagina 12 11

12 Vervolg van pagina 11 conclusie komt dicht in de buurt van Helen Fein s (1990: 43) uitspraak: killing on state orders needs no special explanation. Opportunisme, macht, wellust, conformisme, gehoorzaamheid, wraakzucht, (doods)angst en hebzucht vormen de universele motieven van daders. Dehumanisatie versus compartimentalisatie Anet Bleich (recensie VK ) vond feilloos de zwakke plek in De Swaans begrippenapparaat: Tegen dit idee van compartimenten valt in te brengen dat het weliswaar een adequate beschrijving is van de gang van zaken bij de Holocaust, maar bijvoorbeeld bij de genocide in Rwanda veel minder op zijn plaats is. Daar werden de Tutsi s immers midden in hun eigen dorpen vermoord. Dat onderkent De Swaan en hij redt zich eruit door te stellen dat de moordenaars op bevel van het heersende regime een compartiment van woeste wreedheid ( ) hadden opgetrokken. Raul Hilberg (1961) noemde functionele compartimentalisatie al een belangrijke facilitator van de Holocaust. Het is inderdaad niet meer dan dat. Functionele compartimentalisatie (oftewel rollen spelen ) is een alledaags proces iedereen doet het de ganse dag door en verklaart op zichzelf niet zo heel veel. Vele theoretici beschouwen het psychische afstand creëren tussen de dader en het slachtoffer als de belangrijkste psychologische factor voor het plegen van genocide. Psychologische of emotionele verbondenheid met een slachtoffer kan de bereidwilligheid om te participeren in gewelddadig gedrag gericht op het slachtoffer beïnvloeden. Er bestaan verschillende mechanismen die tot doel hebben om deze psychische afstand te creëren. Deze mechanismen rationaliseren, sussen, ontkennen of vermijden de verantwoordelijkheid en schuld van de dader ten aanzien van zijn gewelddadige gedragingen. Deze psychische afstand scheppende mechanismen zijn bijvoorbeeld autorisatieprocessen, gehoorzaamheid, bureaucratie, routine, dehumaniseren, degraderen, het anonimiseren van het slachtoffer en het slachtoffer buiten de wereld van 12 verplichtingen plaatsen. Andere psychologische mechanismen zoals justworld- denken kunnen bovenstaande processen faciliteren. In sommige situaties verschuift de verantwoordelijkheid van de daders op de organisatie of autoriteit. Autorisatie-processen creëren namelijk een situatie waarin mensen betrokken raken bij gewelddadige acties zonder over de gevolgen na te denken. Als de dader de eerste stap heeft gezet, is hij gevangen in het proces van geleidelijke en escalerende betrokkenheid waarin de druk om door te gaan groot is. Sabini & Silver noemen dit de betrokkenheidsval (committment trap), door Neil Kressel (1996: 199) uitgelegd als: Once people commit their first evil act, often without much thought, a new logic pushes them on toward more heinous atrocities. Sommige interne groepsprocessen zijn universele psychologische tendensen, zoals het maken van een onderscheid tussen de in- en outgroup en etnocentrisme. Het onderscheid versterkt daarbij andere factoren zoals het zoeken van een zondebok en het just-world-denken (Lerner, 1980); het denken in termen van een rechtvaardige wereld. Genocidale samenlevingen hebben een tendentie naar just-world-denken. Het houdt de overtuiging in dat de slachtoffers het lijden aan zichzelf te danken hebben ten gevolge van hun daden of door hun slechte karakter. Ze verdienen zodoende wat ze krijgen en krijgen wat ze verdienen. Een groot aantal auteurs is het er over eens dat de belangrijkste voorwaarde voor genocide dehumanisatie (ontmenselijking) is. Dehumanisatie: het ultieme psychische-afstand scheppende mechanisme, kan opgevat worden als het degraderen van het slachtoffer tot het niveau van ongedierte (bestialisering) of object. Meestal gaat het, merkwaardig genoeg, gepaard met demonisering of diabolisering. Het lijkt een universeel fenomeen te zijn. Door dehumanisatie verdwijnen gevoelens van schuld omdat het gerechtvaardigd is om het niet-menselijke (onmensen, ongedierte) uit te roeien. Het moorden kan zodoende gevoelens van genot en triomf oproepen, omdat het de absolute controle over de vijandige groep representeert. De nazi s beschreven Europese joden als syfilis en kanker die uitgeroeid moesten worden; een kanker woekerend in het lichaam van de maatschappij. Tevens gebruikte men dierlijke metaforen zoals parasiet of bacil. Genocide wordt zodoende een preventief wetenschappelijke instrument voor de bestrijding van

13 vervuiling of besmetting die wordt veroorzaakt door personen die gezien worden als parasieten en bacteriën die ziekte en dood in de gastheer tot gevolg hebben. De overleving van de ingroup staat op het spel; massamoord wordt een hygiënische daad om te overleven, waarin zelfs de meest drastische maatregelen gerechtvaardigd zijn. Dehumanisatie is in ieder geval voor degenen die het bloedige handwerk moeten verrichten de belangrijkste voorwaarde. Dit zijn vrijwel altijd mannen van het leger, militie en/of paramilitaire organisaties. Dehumanisatie is conceptueel verwant met infrahumanization (Leyens et al.), delegitimization (Bar- Tal), deindividuation (Zimbardo), objectification (Nussbaum), moral exclusion and distancing (Opotow), distancing devices (Van der Dennen), exclusion from the universe of obligation (Fein), moral disengagement (Bandura), animalistic dehumanization (Haslam), denial of identity and community (Kelman), desensitization (Baumeister), essentializing (Chirot & McCauley), othering (recente Amerikaanse literatuur), en aan deze reeks voegt De Swaan zijn begrippen desidentificatie en dysmentalisatie toe. Deze begrippen duiden allemaal in meerdere of mindere mate op het menselijk vermogen om andere mensen te ontmenselijken, te bestialiseren, te demoniseren, te diaboliseren, of te abstraheren tot een spel der getallen. Deze, en vele andere auteurs hebben eveneens gewezen op de rol van morele onverschilligheid in het proces van dehumanisatie. Behalve dehumanisatie is ook conformisme een belangrijke verklarende categorie. Christopher Browning bijvoorbeeld schreef: Toch gaven veel politiemannen toe dat ze gereageerd hadden op de druk van het conformisme; hoe zouden de kameraden hen zien?... Tachtig tot negentig procent van de mannen is overgegaan tot doden, hoewel ze vrijwel allemaal althans in het begin geschokt waren over hetgeen ze deden. Uit het gelid treden, openlijk non-conformistisch gedrag aan den dag leggen, dat ging eenvoudig de kracht van de meeste mannen te boven. Dan was het nog gemakkelijker om te schieten. Angst kan tevens een reden zijn om onverschilligheid aan te wenden. Deze onverschilligheid heeft tot gevolg dat de toeschouwer discriminerende en gewelddadige daden negeert. Men is niet in staat om de vervolging en het moorden te stoppen. Els de Temmerman beschrijft de rol van de angst, de stille collaboratie en het gedrag van de onschuldige toeschouwer tijdens de Rwandese genocide (1994) op de volgende manier: Veel Hutu s wilden niet meewerken aan de slachtingen maar hadden ook de moed niet om de Tutsi s te beschermen. De Hutu s van het zuiden wendden dus onverschilligheid voor opdat men hen niet voor bondgenoten van het RPF zou aanzien. Ze applaudisseerden voor de moordenaars, uit angst. Of ze deden mee om te kunnen plunderen. De meeste Hutu s van het noorden hebben daarentegen wel van harte meegedaan. De vrouwen waren het ergst. Jaloezie speelt daarbij een rol. En Philip Verwimp (1999) voegt hieraan toe: De boer had de keuze tussen meedoen of zelf vermoord worden. Voeg daarbij de sterke sociale controle in de Rwandese maatschappij en je komt dicht bij een verklaring. De gedachte en de sociale druk solidair te moeten zijn ten opzichte van de autoriteiten, de propaganda van het regime die de Tutsi s gedehumaniseerd had, de straffeloosheid die in Rwanda heerste en de angst zelf gedood te worden, waren elementen die de keuze van de boeren bepaalden. Empathie (?) Ik vind het niet onnozel dat De Swaan op zoek is naar persoonlijkheidskenmerken om te verklaren dat sommige mensen meer gedisponeerd zijn om massamoordenaars te worden dan anderen (hetgeen, tussen haakjes, impliceert dat we wel allemaal tot massamoord gedisponeerd zijn zoals voornoemde Raf Debaene al subtiel opmerkte), alleen het is, zoals gezegd, al vele keren eerder geopperd en intensief onderzocht (sinds de eerste psychiater in Neurenberg, Douglas Kelley, in 1946), maar heeft tot dusverre niets van enig wetenschappelijk belang opgeleverd. Ik heb niet voor niets gesproken over ontsporing in gepsychologiseer, vooral wat betreft het begrip empathie. Empathie of liever gebrek daaraan is, mijns inziens, een zeer beperkte verklaring. Vachon, Lynam & Johnson (2014) vonden een verrassend lage correlatie (r = -.11) tussen empathie en verschillende maten van agressie, hetgeen betekent dat empathie nauwelijks agressie en gewelddadigheid vermag te remmen. Deze studie bevestigt een meta-analyse van ongeveer 50 studies door Miller & Eisenberg (1988) die hetzelfde concludeerden. Tenslotte Tot slot wil ik Debaene nog even aan het woord laten, omdat hij, mijns inziens, de vinger nauwkeurig op de zere plek legt: De vraag is uiteindelijk waar de Swaan naartoe wil. Hij keert zich nadrukkelijk tegen de opvatting dat doodgewone mensen in staat blijken tot de meest ondenkbare moorddadigheid. Maar van die opvatting maakt hij een karikatuur: ze zou betekenen dat elk van ons van het ene moment op het andere zonder enig bezwaar bereid zou zijn om in alle gemoedsrust massaal aan het moorden te slaan. Noch Arendt, noch Browning, noch Milgram hebben dat ooit beweerd Door zich te verzetten tegen een karikatuur, maakt de Swaan het zichzelf wat al te gemakkelijk en negeert hij het verontrustende dat Arendt, Browning, Milgram en Bauman ons te denken geven: dat het ultieme, voor ons onvoorstelbare kwaad nog steeds een menselijke mogelijkheid blijft en dat het zeker niet alleen op rekening te schrijven valt van uitzonderlijke sadisten, maar ook van mensen die in de dagelijkse zin van het woord doodgewoon zijn. * Abram de Swaan, Compartimenten van vernietiging. Over genocidale regimes en hun daders. Amsterdam: Prometheus - Bert Bakker, Pp. 312, met literatuurlijst en personen-register, ISBN

14 Boekbespreking Hoe Europa kan overleven in de Aziatische Eeuw Ward Kusters Jonathan Holslag: De kracht van het Paradijs * Het is een wat vreemde titel. Normaal zou men denken dat er kracht nodig is om het Paradijs te bereiken of op te bouwen. Hier wordt gesuggereerd dat het leven in een paradijs de kracht geeft om aan onvermijdelijke tegenslagen en hindernissen het hoofd te bieden. Het paradijs is uiteraard Europa. De titel zou gehaald zijn uit het boek van Robert Kagan Of Power and Paradise, een boek dat handelt over Europa's rol als internationale speler. Europa is nog altijd een paradijs, zeker in vergelijking met de levenskwaliteit in andere werelddelen. Maar na vijf jaar crisis is Europa afgegleden in angst. Het heeft gebrek aan harde macht en strategische visie. Bij het lezen wordt gaandeweg de titel duidelijker: het zogenaamde paradijs gaat niet uit van een ideale wereld, het neemt toch de echte harde wereld als uitgangspunt. Wij kunnen niet blijven leven als voorheen. Zolang we welvaart als normaal beschouwen lijken we er niet voor te moeten vechten. Europa staat voor de keuze: de unie bij elkaar houden en harder werken aan de opbouw van een veerkrachtige samenleving ofwel uit elkaar vallen en wegkwijnen in de nieuwe wereldorde. 14 Jonathan Holslag tiek in een gefragmenteerde en onzekere wereld. Deel 3 tenslotte bespreekt de noodzaak van een sterke krijgsmacht in Europa en van het humanisme als cluster van normen en waarden om tot een gemeenschappelijke identiteit te komen. Het boek is een turf van meer dan 600 bladzijden maar het leest vlot en is helder geschreven. De Europese integratie begon na de Tweede Wereldoorlog als een project van de Verenigde Staten waarbij de samenwerking tussen de ex-oorlogvoerende landen gestimuleerd werd door het Marshallplan. De vrede handhaven en samenwerken om hulp van Washington te krijgen waren de duidelijke aspiraties in de jaren vijftig. In de daaropvolgende decennia werden deze aspiraties minder expliciet. Wegens ongenoegen over de aanmatigende houding van de VS, zeker na Suez crisis, namen de Europese leiders het proces in eigen handen. Een gevoel van kwetsbaarheid was voor Parijs reden om zijn verzet tegen een gezamenlijke markt op te geven. De Benelux-landen bereidden de weg met het uitwerken van nieuwe concepten en compromissen. Aanvankelijk was er veel twijfel over het project. Frankrijk, Duitsland, Italië, Nederland, België en Luxemburg hadden moeite om niet tegen de unilaterale reflexen in te gaan. Charles de Gaulle bleef een voorstander van une Europe des patries. De Duitse De auteur is verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel en heeft al een drietal boeken over China en India geschreven. Hij is een veelgevraagd expert voor radio en tv in binnen- en buitenland. Het boek is opgebouwd uit drie delen. Deel 1 schetst de geschiedenis van de Europese Unie en de opkomst van Azië. Deel 2 beschrijft de economische machtspolikanselier Konrad Adenauer wantrouwde Frankrijk en wilde de Britten erbij betrekken. Hij dacht daarbij waarschijnlijk aan de Europese geschiedenis waar het Verenigd Koninkrijk altijd voor het evenwicht zorgde: eerst met Duitsland tegen Napoleon, later met Frankrijk tegen de Duitse keizer en Hitler. Aanvankelijk bleef de poort hiervoor gesloten. Maar na 1966 moest de Gaulle zijn verzet opgeven. Toen Georges Pompidou tot president van Frankrijk gekozen werd, kwam voor het Verenigd Koninkrijk de weg vrij om zich aan te sluiten bij de Europese Gemeenschap. De experts en de politici hielden zich vooral bezig met het hoe, de methode. Het bleek dat er een opvallend verschil bestond tussen Europeanen en Amerikanen. Wanneer Amerikanen denken aan eenheid, denken ze aan een gezamenlijke lotsbestemming en gemeenschappelijke idealen. Wanneer Europeanen denken aan eenheid, denken ze aan procedures en processen. Europeanen verzinken in de details en verliezen daardoor heldere gemeenschappelijke aspiraties. De toestand veranderde toen Nixon besloot de VS meer op China te richten. De Europese integratie ging dan van crisis tot crisis maar heeft zich toch altijd weten te handhaven en is zelfs sterker worden. Tegelijk presenteerde de organisatie zich aan minder ontwikkelde landen als een soort rolmodel. Europa klopte zich op de borst over zijn verzorgingsstaat, zijn combinatie van vrijheid en solidariteit. De Aziaten schatten dit hoger in dan de VS-droom en konden ons hiervoor benijden. Zijn normatieve macht was een hoeksteen voor zijn buitenlands beleid. De laatste jaren is dit rolmodel op zijn retour. Het verzorgingsproject lijkt onbetaalbaar. Bovendien herstelden de VS vlugger van de laatste economische crisis dan Europa. Het dikke dekbed van zeker-

15 heid was een dun dekentje geworden. Het vertrouwen in de Europese politiek neemt af. Hoe lager het inkomen hoe lager het vertrouwen, zeker in de klassieke centrumpartijen. Politiek wordt als vulgair aanzien en zelfs gehaat omdat ze te elitair is. Voor de massa lijkt het alsof de machthebbers vooral uit zijn op het veilig stellen van hun lucratieve mandaten. Verlamming van de Europese besluitvorming kon tot nog toe vermeden worden omdat de buitenlandse politiek door pragmatische elites werd gedomineerd. Ondertussen worden de uitdagingen groter. De honger naar grondstoffen is enorm. In tegenstelling tot China of de VS heeft Europa geen eigen belangrijke voorraden delfstoffen. Tientallen jaren was het midden van Afrika het exclusieve jachtterrein van mijnbouwreuzen uit Canada, de VS en Europa. Nu zijn China, Zuid-Korea en India er massaal aanwezig. De economische machtspolitiek van de betrokken landen is er niet op uit de principes van de vrije markt ongedaan te maken maar wel om ze te interpreteren en te manipuleren in het licht van hun nationale belangen. In de afgelopen decennia heeft Europa altijd een grote stempel gedrukt op de internationale spelregels. Het vrijhandelsregime was in ons voordeel. Binnen dat vrijhandelsregime slaagden wij erin belangrijke technische standaarden door te drukken. Een groot land kon bijvoorbeeld regels voor binnenlands gebruik ontwikkelen voor de automobielsector of voor het internet. Zodra die regels op punt stonden kon het land door het gewicht van zijn binnenlandse markt of door diplomatieke invloed bij andere partners erkenning afdwingen. Met de opkomst van nieuwe grootmachten zal dit veranderen. Een voorbeeld is het snellaadsysteem voor elektrische auto's waar China een heel eigen systeem voor het omwisselen van accu's wil promoten. Een ander voorbeeld zijn de standaarden voor klinisch onderzoek en productie van medicijnen. Naarmate kleinere landen afhankelijker worden van de handel met China zou Peking kunnen proberen ze in zijn invloedssfeer te zuigen, ten koste van andere landen. De hoge vlucht die de Chinese economie heeft genomen verschaft het land de financiële middelen om meer wapens aan te kopen. China heeft al eerder geweld gebruikt om zijn doelstellingen te verwezenlijken. Sinds zijn onafhankelijkheid heeft het al oorlog gevoerd met Rusland, Zuid-Korea, Vietnam, de Filippijnen, India, de Verenigde Staten en Taiwan. De huidige opbouw van de militaire macht in Azië is voornamelijk ingegeven Het boek heeft een heel bijzondere cover. Je kijkt op de rug van een jong blond meisje, naar schatting een eerste communicantje (ca. 6 jaar), in ieder geval een kind dat een leven voor zich heeft. Het kind staat stil, de armen naast het lichaam, kijkt recht vooruit naar een onbestemde onbeschreven toekomst in een straat die wordt gevormd door twee muren van drie hoog gestapelde zeecontainers. Hoe zal dit kind zich ontwikkelen en welke bijdrage zal ze leveren aan het paradijs? door de rivaliteit tussen China en de Verenigde Staten. Sinds de negentiende eeuw probeert Washington een defensieperimeter te handhaven, zo dicht mogelijk bij Azië om te voorkomen dat een opkomende macht de VS zou bedreigen. Daarom stationeert het permanent een omvangrijke vloot in de Stille Oceaan die bestaat uit zes vliegdekschepen met hun escortes, 32 destroyers en 35 kernonderzeeërs. Deze vuurkracht wordt ondersteund door een netwerk van basissen verspreid van Korea via Japan tot Australië. Dat is Peking een doorn in het oog. Wel helpt deze Amerikaanse machtsontplooiing te voorkomen dat de militaire expansie van Japan toeneemt maar China vreest dat het nooit in staat zal zijn Taiwan te straffen als dat nodig moest zijn. Het spreekt dus haast vanzelf dat China zal pogen de militaire suprematie van de VS te ondergraven. De afgelopen jaren heeft China meer oorlogsschepen gebouwd dan de VS. Een enorme vloot van conventionele onderzeeërs en kleine raketschepen vormt een adequate afschrikking. Een van de meest geduchte wapens is een ballistische raket, die tien keer sneller is dan het geluid en tot op 3000 km van de kust Amerikaanse vliegdekschepen kan uitschakelen. Toch zal het waarschijnlijk nog lang duren eer China de overweldigende slagkracht van de Amerikaanse marine kan evenaren. In dit zog voelt ook India zich genoodzaakt zijn marine te versterken. Maar ook Japan probeert zijn partij mee te blazen. Het zoeken naar militair evenwicht is weer in volle gang. Met het opkomende nationalisme zullen de onvermijdelijke confrontaties moeilijker te beheersen zijn. Als gevolg van het groeiende militaire wantrouwen verwachten de Aziatische mogendheden steeds meer dat Europa partij kiest. Van zijn kant verwachten en eisen de VS loyaliteit van Europa. Washington eist van ons dat wij het wapenembargo tegen China (opgelegd na de Tianmen-crisis in 1981) handhaven, aan China geen geavanceerde technologieën leveren Vervolg op pagina 16 15

16 Vervolg van pagina 15 en blijven kritiek uitoefenen op China. Het wantrouwen groeit. Er is weinig kans dat het Europees model van vreedzame integratie zich zal verspreiden naar andere delen van de wereld. Europa zal van zijn pacifistisch podium moeten komen. Wij zullen bekneld raken in diplomatieke polarisatie en oorlogen zullen ons ook in de toekomst blijven plagen. Het dwingt ons te erkennen dat militair geweld een dwangmiddel blijft tussen staten. Harde macht is belangrijk. Maar die harde macht moet deel uitmaken van een brede, ambitieuze strategie om een veilige omgeving te creëren. De uiterste toepassing van dat instrument zal voor een groot deel afhangen van de vraag in hoeverre de politieke leiders aan de verleiding van het nationalisme kunnen weerstaan. Tot heden heeft Europa geen antwoord op de huidige conflicten. De oplossing kan niet zijn de NAVO de rug toe te keren. Wel zou Europa moeten ophouden met Rusland als vijand te zien en meer werk moeten maken van strategische partnerschappen met de 4 regionale grootmachten: de VS, Rusland, China en India. Het zal niet eenvoudig zijn. Toen in 2003 de VS Irak binnenvielen met de, ten onrechte, bewering dat er massavernietigingswapens waren, drong Frankrijk er op aan dat Europa voortaan zijn eigen militaire zaken moest regelen. Toen een Belgische vertegenwoordiger vroeg of er een nieuw militair hoofdkwartier moest opgericht worden onafhankelijk van de NAVO, antwoordde de woordvoerder van de NAVO: och, een vraag van de chocolademakers, niet belangrijk. Toch zou Washington later alle NAVO-ambassadeurs samenroepen en hun instructie geven af te zien van alle plannen voor een Europees militair hoofdkwartier. Tony Blair en Gerhard Schröder waren er vlug bij om de pers te verzekeren dat er geen serieuze plannen waren. Nochtans blijft de enige manier om efficiënter te worden, een geïntegreerd Europees leger. Al vanaf 1999 bestaan er plannen om een gemeenschappelijke Europese militaire capaciteit te ontwikkelen. Drie belangrijke problemen staan in 16 de weg. Eerst het lage budget. Europa zou zijn militaire uitgaven niet tot minder dan 2% van het bruto binnenlands product mogen laten dalen (nu is dit veel lager). Een tweede belemmering is dat lidstaten zich teveel vastklampen aan hun eigen defensieindustrieën. Gemeenschappelijke normen met een gemeenschappelijke Europese aanbesteding zouden helpen. De derde beperking is de grootste: strategische blindheid. Regeringsleiders kunnen niet praten over een gezamenlijk defensiebeleid als ze geen gezamenlijke visie hebben. Europa heeft geprobeerd met een Europese Dienst voor Extern Optreden een gezamenlijk buitenlands beleid te creëren. Toen Catherine Ashton in deze functie werd benoemd, was dat vooral omdat Londen niet bereid was een bekwamere politicus naar voren te schuiven. De dienst heeft gefaald voornamelijk op het gebied van consensusvorming. Een gezamenlijk buitenlands beleid vereist een gezamenlijke strategienota maar Europa heeft zelfs niet geprobeerd zijn gezamenlijke geopolitieke belangen duidelijk in kaart te brengen. De wereldeconomie gaat opnieuw door een transitiecrisis. Wij kunnen ervan uitgaan dat wanneer Aziaten en Afrikanen rijker worden, de vraag naar diensten en goederen zal stijgen. Maar de mondiale productiecapaciteit is sneller toegenomen dan de consumptie waardoor de opbrengsten en winsten onder druk komen te staan. De grootmachten vissen uit dezelfde vijver, ze gebruiken dezelfde technologieën en azen op dezelfde exportmarkten. De moordende concurrentie remt het economisch herstel in Europa. Spanje wil exporteren maar ook Duitsland wil zijn marktaandeel niet afstaan. Beide merken dat de opkomende landen een hap nemen uit hun aandeel op de wereldmarkt. Zeker voor zwakkere landen wordt het moeilijker om zichzelf door middel van export uit de crisis te werken. Europa stevent af op een toekomst van industriële overproductie en overvolle containerschepen die zoeken waar ze naar toe kunnen. Hoe moet het verder? Een humanistisch revival kan helpen om de politiek uit haar inertie te halen. Enerzijds biedt het humanisme de mogelijkheid om de overgang te maken naar een hoger economisch speelveld waar spanningen tussen winnaars en verliezers wegebben. Humanisme stelt de menselijke waardigheid, waar vooral sociaal democraten zich op richten, voorop. Humanisme bevestigt het belang van persoonlijke verantwoordelijkheid, persoonlijk initiatief en vindingrijkheid die voor liberalen zo belangrijk zijn. Het erkent dat de verbetering van het welzijn van de mens alleen in een gezond milieu kan plaats vinden zoals in de groene programma's. Het humanisme kan dienen als vlag, als cluster van normen en waarden dat aan Europa een identiteit verleent en helpt bij het uitleggen van de doelstellingen die dit continent wil bereiken. Het allerbelangrijkste is dat het humanisme de meest heldere rechtvaardiging van het paradijs geeft. Ieder van ons is zowel begunstigde als weldoener. Het boek was al bij zijn verschijning een groot succes. Mede daardoor vroeg de krant De Morgen aan J. Holslag een essay te schrijven over het afnemend vredesoptimisme. Het verscheen onder de titel "Nooit meer oorlog, bent u daar zeker van?" OPINIE 19/02/14. De krant vroeg tegelijk vier Europese lijsttrekkers om hun commentaar te geven op het boek. Marianne Thyssen, Europees lijsttrekker voor CD&V (Christen Democraten) zegt dat de analyse op zichzelf interessant is, omdat ze ons wakker schudt. Na bijna 70 jaar vrede in onze contreien, zijn we die vrede al te zeer als vanzelfsprekend gaan beschouwen. Een groot deel van onze bevolking heeft zelf nooit een oorlog van dichtbij meegemaakt. Het is dus nuttig dat er af en toe iemand rechtop gaat staan die zegt: pas op, die dierbare vrede is broos en kan opnieuw verloren gaan. Toch deelt ze het uitgangspunt van Holslag niet. Het is te eenvoudig om te werken met een tweedeling, terwijl de realiteit veel geschakeerder is. Het is juist de combinatie van ideaal (nooit meer oorlog) en pragmatisme (Europa als bron van welvaart en economische macht) die zowel het ontstaan als de evolutie van de EU inspireerde. Het romantische ideaalbeeld van Europa, waar de bevolking enkele decennia geleden nog spontaan achter stond, is vandaag

17 verweven met reaal-politieke argumenten van eigenbelang. Het is juist de combinatie van beide die ervoor zorgt dat de Europese integratie nog steeds stappen vooruit zet. De jongste jaren (onder druk van de harde financieel-economische crisis) waren dat zelfs grote stappen. Zeker, in verschillende lidstaten zie je een toename van nationalisme. Of dat nationalisme een blijver is, is verre van zeker. Slingerbewegingen bij de publieke opinie zijn van alle tijden. Het is mijn overtuiging dat nationalisme geen goede optie is, maar net zomin geloof ik een romantisch globalisme. Geef mij maar een gezonde mix: je kan gevoelsmatig Vlaming of Duitser of Schot zijn, en tegelijk rationeel beseffen dat we beter worden van een sterk en slagkrachtig Europa. Dat gezonde evenwicht ligt in het midden van de slingerbeweging en mijn politieke streven is dat de slinger daar ook finaal uitkomt. Maar Holslag maakt nog een tweede punt: moet Europa niet bang zijn van een nieuwe wapenwedloop elders in de wereld? Dat moet ons zeker zorgen baren, want Europa zit niet onder een stolp. Tegelijk is ook nuchterheid op zijn plaats: sinds de Tweede Wereldoorlog is het aantal oorlogen (en meer nog: het aantal oorlogsslachtoffers) in de wereld fors gedaald. Veel conflicten vandaag zijn geen oorlogen tussen landen, maar conflicten tussen bevolkingsgroepen in één land. Dat is voor de betrokkenen niet minder dramatisch, maar wel fundamenteel verschillend van grote mondiale conflicten zoals de wereldoorlogen. Zo zijn de spanningen in Azië waarnaar Holslag verwijst reëel, maar het opmerkelijke is juist dat ze, anders dan in het verleden, niet leiden tot open oorlogen tussen staten. Kathleen Van Brempt, Europees lijsttrekker voor sp.a (socialisten), meent dat Jonathan Holslag gelijk heeft wanneer hij opmerkt dat we maar beter niet naïef moeten zijn als het over het Europese vredesproject gaat. In maart 2013 waarschuwde de Luxemburgse premier Jean-Claude Juncker al dat het opkomend nationalisme in Europa tot een oorlog kan leiden. Conflicten tussen de Europese landen zijn welhaast zeker mocht de Unie desintegreren, vooral omdat lidstaten er nu al niet voor terugdeinzen om een sociaal-economische oorlog te voeren, waarbij fiscaliteit of sociale dumping als wapens ingezet worden om de eigen lidstaat te bevoordelen. Het versterken van de interne samenhang in de Unie betekent ook dat we eindelijk de discussie voeren over de grenzen van de Unie. De ongebreidelde uitbreidingen in 2004 hebben een verstorende impact gehad op de samenhang binnen de EU vooral omdat de sociale spelregels in de Unie niet overal gelijk zijn. Neoliberalen zien de Unie enkel als een afzetmarkt en malen dus niet om sociale verschillen en spanningen. Hoe meer lidstaten, hoe groter de markt, is hun redenering. Maar een grote markt is niet noodzakelijk een hechte Unie. Uitbreiding is dus enkel nog mogelijk als het sociale weefsel wordt versterkt en er dus overal gelijke sociale spelregels gelden. Zo niet brokkelt de noodzakelijke Europese solidariteit af en zullen we internationaal bekend staan als een verdeelde markt, niet als een sterke Unie. Bart Staes, Europees parlementslid voor Groen meent: politiek is een georganiseerd meningsverschil dat wordt uitgevochten op basis van ratio en argumenten. Strijd dus! Holslag noemt leiders die kiezen voor meer bewapening en militarisering als antwoord op onzekere tijden realisten. Maar wat is er realistisch aan de collectieve vernietiging van de twee Wereldoorlogen? De angstaanjagende militarisering is reëel en de sociaaleconomische en ecologische uitdagingen zijn gigantisch. En het beloofde manna van de globalisering komt inderdaad niet over iedereen neergedaald. Maar dat is het directe gevolg van bewust gemaakte keuzes. Een keuze voor samenhorigheid en verbondenheid of een keuze voor conflict en competitie. Het klopt dat vrede net als democratie een werkwoord is. Daarom moet de EU (jonge) mensen bescherming bieden, een sterke sociale component krijgen en radicaal kiezen voor duurzame transitie. Zo niet dreigt een implosie en dom nationalistisch spierballengerol. Dan legt de beschaving het af tegen de realistische oplossing van generaals en wapenfabrikanten. Er is geen weg naar vrede. Vrede is de weg. Te zweverig of te spiritueel? Het is wel een uitspraak van Mahatma Ghandi. Johan Van Overtveldt, Europees lijsttrekker voor N-VA.(Vlaamse Nationalisten) zegt dat hij Holslag's bekommernis omtrent een gebrek aan Europese defensiecapaciteit deelt maar benadert deze kwestie vanuit een meer specifieke hoek, namelijk die van de energievoorziening. We zijn ons in Europa nog volstrekt onvoldoende bewust van wat zich vandaag met name in de Verenigde Staten aan het afspelen is. De snelle ontwikkeling van schaalolie- en -gas vormt de game changer van de eerste helft van de 21ste eeuw. Niet enkel drijft dit een omvangrijke herindustrialisering van de VS aan, er zullen ook ingrijpende geopolitieke gevolgen uit voortkomen. De nieuwste olie- en gasontwikkelingen zullen op korte termijn de VS tot belangrijk gasexporteur maken. Op iets langere termijn zal het land qua energiebehoeften volkomen zelfbedruipend worden en dit voor lange tijd. Deze evolutie zal het wereldbeeld dat de Amerikanen hanteren grondig veranderen. Geluiden in die richting vallen nu al duidelijk te registreren in Washington. Meer specifiek zal de Amerikaanse houding ten aanzien van het Midden-Oosten grondig wijzigen. Er blijft natuurlijk de factor Israël maar er kan rustig van uitgegaan worden dat de VS zich veel minder zullen gaan inlaten met wat er in dit woelig gebied van de wereld reilt en zeilt, niet in het minst omdat de VS qua militaire aanwezigheid méér dan ooit zullen focussen op de Pacific. Het gedeeltelijke machtsvacuüm in het Midden-Oosten zal uiteraard opgevuld worden. Iran? Turkije? Rusland? China? Of de EU die nog voor lange tijd erg afhankelijk zal blijven van olie en gas uit dat Midden-Oosten? Europa is daar totaal niet klaar voor. Gegeven de alternatieven (nog afhankelijker van Russisch gas?) dringt de tijd. * * Jonathan Holslag. De kracht van het Paradijs. De Bezige Bij Antwerpen. ISBN:

18 PAX begint burgerinitiatief voor nationaal verbod op kernwapens Teken tegen kernwapens! Hans van Iterson PAX is een burgerinitiatief gestart om een nationaal verbod op kernwapens op de agenda van de Tweede Kamer te krijgen. Voor het initiatief dat door het Rode Kruis gesteund wordt zijn minimaal handtekeningen nodig. Online en op straat benadert de vredesorganisatie mensen om mee te doen. PAX werkt in internationaal verband aan een wereldwijde ban. Al 115 landen hebben kernwapens verboden, zegt campagneleider Krista van Velzen van PAX. Nederland kan de volgende staat zijn die met een verbod laat zien dat deze onmenselijke wapensystemen onacceptabel zijn. Krista van Velzen is ervan overtuigd dat een wereldwijd verbod op kernwapens mogelijk is. Neem landmijnen. Met z n allen wezen we de wereld op de gevolgen van landmijnen voor gewone mensen, de slachtoffers. Nu is er een verbod op landmijnen. We wezen op de gevolgen van clusterbommen voor gewone mensen. Nu is er een verbod op clusterbommen. Nu die kernwapens nog. Reëel risico Wereldwijd zijn er anno kernwapens, waarvan er 2000 op scherp staan. Het massavernietigingswapen is ontworpen om in korte tijd veel slachtoffers te maken. Bij een ontploffing veroorzaken zij een humanitaire ramp, waarvan de gevolgen generaties lang doorwerken. Zolang er kernwapens zijn bestaat de kans dat zij in een gewapend conflict worden gebruikt. Daarnaast is er een reëel risico op een catastrofaal ongeluk. Nu al gebeuren er jaarlijks tientallen ongelukken en bijna-ongelukken. Ook in Nederland zijn nog steeds kernwapens, vertelt Krista van Velzen. Deze zijn eigendom van de Verenigde Staten, maar Nederland is verantwoordelijk voor veel onderdelen van deze zogenaamde kernwapentaak. De Verenigde Staten gaan de Praktisch kernwapens die in Nederland zijn moderniseren. Dit betekent dat er nieuwe, beter inzetbare kernwapens naar Nederland komen. Voor ons is dit hét moment om de regering op te roepen een nationaal verbod in te stellen. De VS steken tien miljard dollar in het moderniseren van de 400 B-61 s die zij in de VS en in Europa hebben staan. Zo kost het vernieuwen van één kernwapen meer dan zijn gewicht in goud. Niet alleen de VS moderniseren hun kernwapenarsenaal, inmiddels zijn alle kernwapenmachten hier mee bezig. Frankrijk, Rusland, China en Engeland steken hier astronomische bedragen in. Van Velzen: Geld steken in het vernieuwen van massavernietigingswapens is zo n bizar idee, daar moet je wel iets tegen doen. Je kunt je handtekening zetten op de website, waar je ook onder het kopje meer doen het formulier kan downloaden en uitprinten waarmee je zelf handtekeningen kan gaan ophalen, maar het is ook bijgesloten bij deze NVMP-Nieuwsbrief. Meer materialen zoals posters, folders en buttons kun je bestellen per mail op info@tekentegenkernwapens.nl of telefonisch op Wij zijn erg blij met plaatselijke initiatieven. Heb je een bijeenkomst waar wij ons verhaal mogen doen laat het ons weten! Zin om mee te helpen aan deze campagne als vrijwilliger? Wij gaan verschillende festivals en evenementen af om handtekeningen in te zamelen en kunnen je hulp daarbij hard gebruiken! Tot slot is het fijn als je dit initiatief zou willen delen. Dat kan op vele verschillende manieren:, door er je vrienden over te vertellen of het te delen per of via sociale media. 18

19 Het Vredeshuis Aalst & Artsen Voor Vrede Niet langer verschuilen achter NAVO-lidmaatschap Nederland is lid van de NAVO en heeft aangegeven de lijn van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie te volgen en dat is: een nucleaire alliantie te blijven zolang er kernwapens zijn. Andere landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, Griekenland en Canada hebben de Amerikaanse kernwapens geretourneerd aan de VS. Denemarken, Noorwegen en Spanje staan geen kernwapens op hun bodem toe in vredestijd. IJsland en Litouwen staan helemaal geen kernwapens toe op hun grondgebied, of het nu oorlogs- of vredestijd is. IJsland, Denemarken en Noorwegen hebben bovendien hun havens gesloten voor marineschepen die geschikt zijn om kernwapens te dragen. Van dit alles heeft de NAVO nooit een probleem gemaakt, weet Krista van Velzen. Nederland suggereert dat zij niet van het NAVO-beleid kan afwijken. Waarschijnlijk heeft onze regering een duwtje in de juiste richting nodig. Dat duwtje willen wij graag geven samen met zoveel mogelijk Nederlanders. Meedoen Met het burgerinitiatief Teken tegen kernwapens moet de Tweede Kamer het voorstel van PAX bespreken om kernwapens in Nederland te verbieden. Dat Nederlanders zich achter dit initiatief scharen, zal politiek gezien veel gewicht in de schaal leggen. We roepen iedereen dan ook op zijn handtekening te zetten. Dit kan op Hier is ook meer informatie over het initiatief te vinden. En degenen die meer willen doen, bijvoorbeeld door zelf handtekeningen in te zamelen, zijn van harte welkom deel uit te maken van onze campagne. Samen kunnen wij de wereld veranderen. Samen kunnen wij onmenselijke onacceptabele wapensystemen afschaffen. Dat is niet zo maar een stelling, dat is een feit, besluit de campagneleider. * in samenwerking met de stad Aalst nodigen u uit op woensdag 15 oktober 2014 van tot uur op hun tegensprekelijk symposium Vechten voor vrede naar het gelijknamige boek co-edited door Jorg Kustermans en Tom Sauer Lannoo, 2013 Inleiding Jorg Kustermans - medewerker Vlaams Vredesinstituut Drie tegenspraken, telkens gevolgd door een kort debat met de zaal Thomas Baum versus Alexander Mattelaar dir.vlaams Vredesinstituut IES, onderzoeker Europese veiligheid Kant versus Realpolitik als Vredestheorie Ludo Abicht versus André Gantman filosoof, publicist, dichter advocaat en politicus (NVA) Vrede in het Midden-Oosten Tom Sauer versus Jonathan Holslag prof. Internationale Politiek UA prof. Internationale Politiek VUB De spanning tussen Vrede en Veiligheid Uitleiding door Rik Coolsaet, professor Internationale Politiek UGent Ludo de Brabandere van 'Vrede' vzw zal het symposium modereren Inschrijven is verplicht en kan tot 13 oktober: telefonisch op +32 (0) , of jefdeloof@pandora.be 19

20 Boekbespreking Gewond Van het slagveld naar het militair hospitaal * Leo van Bergen, medisch historicus KITLV-Leiden In de geschiedschrijving van de Eerste Wereldoorlog zijn de gewonden en de mannen en vrouwen die hen verzorgden een onderbelichte en op de een of andere manier stemloze groep gebleven. Maar de Britse historica Emily Mayhew (die in haar voorwoord een grote liefde voor het woord ik aan de dag legt) ging daar wat aan doen door voor het eerst die stemmen samen te brengen. Tsja, daar sta je dan als schrijver van Zacht en Eervol. Lijden en sterven in de Grote Oorlog, een boek dat toch precies hetzelfde heeft gedaan en toch echt ook in een Engelse versie is verschenen. Een boek ook dat gewoon wordt genoemd in de overigens verbazingwekkend weinig werken betreffende het onderwerp die Mayhew heeft gelezen en daarin zelfs als voorbeeld wordt genoemd van een medisch-historisch werk waarin de patiënt centraal staat. Met een zo minieme, en op een Engelse vertaling van een werk van de Franse arts Georges Duhamel na, volledig door Britten beheerste literatuurlijst, is de conclusie dat je iets voor het eerst doet wel heel snel getrokken. Het had tot gevolg dat ik al na enkele pagina s zeer sceptisch was over dit boek. Je moet dan wel de zogenaamd objectieve recensent uithangen, maar je bent toch ook gewoon een mens van vlees en bloed nietwaar, met al zijn zwakheden. Helaas bleek de scepsis geheel gerechtvaardigd. De opzet van Mayhew s zeer zeker meeslepend geschreven boek is interessant genoeg. Zij volgt de weer eens alleen Britse gewonden en de mensen die voor hen zorgden vanaf 20 Emily Mayhew het moment van verwonding in het niemandsland van het westelijk front in de oorlog van , tot aan de basishospitalen. Duitsers komen ook voor, maar dan als de vijand in het boek zonder aanhalingstekens die medische posten als geoorloofd doelwit zagen. Mogelijke verklaringen als domweg slecht mikken of munitiedepots in de buurt van hospitalen blijven achterwege. Naast de gewonden komen ook de brancardiers en hun volkomen terecht als bijna ondraaglijk zwaar betitelde werk voorbij. Aan de verpleegsters wordt met evenveel recht ruim aandacht besteed, evenals aan de chirurgen, van wie volgens Mayhew de meesten het geen probleem vonden dat zij in houten, vieze barakken moesten opereren. Het ambulance- en hospitaaltrein-personeel komen aan het woord, alsmede de geestelijk verzorgers die voor een deel ook medisch werden ingezet en van wie er één zei dat hij zijn geloof zou hebben verloren als de Duitsers hadden gewonnen. De oorlog zelf heeft dat effect blijkbaar niet teweeg kunnen brengen. Zij allen moesten de wonden helen die bijvoorbeeld waren veroorzaakt door granaatscherven. Die waren volgens Mayhew net zo erg als kogelwonden, maar in werkelijkheid toch echt enkele gradaties erger, hoe vreselijk kogelwonden ook konden uitpakken. Hun verhaal wordt verteld aan de hand van de dagboeken of brieven van enkelen van hen. Dat heeft het voordeel van een grote mate van identificatie, maar identificatie kan ook behoorlijk in de weg van noodzakelijke distantie zitten. Bovendien is er nog een nadeel: niet iedereen schrijft even kritisch over zichzelf en het werk dat hij of zij doet. Het gevolg is dat de aan het woord gelaten hulpverleners allemaal mensen waren die alleen het beste met hun gewonden voor hadden. Deze buitengewone mannen en vrouwen deden hun werk, als men Mayhew mag geloven, zonder uitzondering koelbloedig en met moed en vindingrijkheid en redden zo levens die anders verloren zouden zijn gegaan. Zij waren ook allen altijd bij iedereen geliefd. Het is niet het enige cliché dat Mayhew nieuw leven inblaast. Zo omschrijft zij het hospitaal als een plaats waar de dood tot staan kon worden gebracht en kon een arts zich geen betere groep mensen voorstellen als juist die groep waar hij mee moest werken. Het is als gevolg daarvan dat Mayhew de broodnodige kritische distantie ontbeert tegenover het onderwerp dat zij heeft onderzocht. Dat blijkt alleen al daaruit dat haar boek afsluit met de woorden dat zij waardering en begrip voor de medici wil tonen waar deze te lang zijn uitgebleven. Dat is natuurlijk heel mooi, maar of dat de taak van een wetenschapper is, is zeer de vraag. Het gevolg is dat slechts een enkele keer, en dan nog met verdriet, een van haar personen zegt dat de gewonden na genezing waarbij Mayhew nalaat dat woord te definiëren weer terug moeten naar het front. Ook zegt zij dat een enkele arts de gewonden het idee gaf dat ze criminelen waren, maar van die artsen komt er bij haar geen enkele aan het woord. Het is echter juist de crux van de gezondheidszorg in tijd van oorlog, en zeker in een oorlog als die van , dat zij ervoor zorgt

21 dat de gewonden zoveel mogelijk en zo snel mogelijk terug moeten naar het front en dan niet geheel en al genezen, maar voldoende opgelapt om weer inzetbaar te zijn. Zij moesten KV: Kriegsverwendungsfähig worden, zoals de Duitsers het noemden. En als dat niet kon, dan maar naar de wapenfabriek zodat de staat geen oorlogspensioen hoefde uit te betalen. Mayhew s boek blaast al met al volkomen onterecht een aloude mythe nieuw leven in: de mythe dat de gezondheidszorg in oorlogstijd buiten het krijgsbedrijf staat. Zij is, een van haar hoofdpersonen zegt het letterlijk, een oase van rust in een woestijn van geweld; een eiland in een zee van menselijke ellende. Maar de zorg stond en staat niet buiten de strijd. Het is echt geen toeval dat een van Mayhew s artsen zegt dat hij aan het front wilde werken omdat hij het idee had dat hij zijn land minder goed kon dienen in een hospitaal in het achterland. Elders schrijft Mayhew dat een brancardier ook een plicht had ten opzichte van de gezonden. Als die wisten dat ze na verwonding zouden worden opgehaald, zouden ze met meer vertrouwen het gevecht in gaan. Mayhew noteert het als terzijdes en doet er verder niks mee. Maar het zijn geen terzijdes. Zij raken het hart van de hulpverlening in oorlogstijd. Mayhew s boek staat vol mensen die hun hulpverleners dankbaar waren, maar dat is slechts één zijde van de medische oorlogsmedaille. Velen vervloekten hun artsen die meedogenloos waren en meer geïnteresseerd waren in het paaien van de militairen en politici dan in het bijstaan van hun patiënten. Zij stonden tegenover hen, niet naast hen. Er is wel eens discussie over de vraag of de oorlog goed is geweest voor de geneeskunde, maar er kan geen discussie over zijn dat de geneeskunde goed is geweest voor de oorlog. De gezondheidszorg maakte een integraal deel uit van het oorlogsbedrijf en veel van de artsen en verpleegsters en hoe hoger in rang, hoe meer wilden ook niet anders. Zij geeft de auteurs gelijk die de Britse medische zorg in België en Frankrijk een succes noemden, maar vergeet zich af te vragen wat dat is: succes? Zonder de medische zorg zouden de diverse legers kleiner zijn geweest, zouden de slagen met minder mensen zijn uitgevochten en zouden zij waarschijnlijk minder lang vol te houden zijn geweest, evenals de oorlog zelf. De medische zorg heeft daardoor niet alleen levens gered het idee dat je van Mayhew s boek krijgt maar ook levens gekost. Niet voor niets heet een van de boeken die zij wel heeft geraadpleegd, en die die kritische distantie wel heeft, The Medical War. Niet voor niets ook schreef een Nederlandse verpleegster in 1918 dat het misschien meer met de Hippocratische eed in overeenstemming is om alle medische hulp maar te staken en in ieder geval niet meer mee te doen aan medische voorbereiding op oorlogvoering. Typerend is dat Mayhew alleen in een noot een werk aanhaalt waarin volkomen terecht werd opgemerkt dat de artsen de oorlog aangrepen om de status van hun specialisme op te krikken. Maar in de tekst zelf is een dergelijk kritisch woord geheel en al afwezig. En wie leest nu noten? De foutjes zijn door dit alles bijzaak. Hoe kan iemand in de winter van ten prooi vallen aan de Spaanse Griep? En waarom zou een medische post bij Verdun na de eerste dag van de Somme vol liggen? Me dunkt dat dat daarvoor ook al het geval zal zijn geweest. Al met al verbaast het me enigszins dat De Bezige Bij dit boek heeft uitgegeven en dat Erwin Mortier het in een bespreking in de Belgische Standaard maar liefst 5 sterren gaf. Het detoneert namelijk volledig met de uitermate kritische, door Mortier vertaalde en door diezelfde De Bezige Bij uitgegeven, prachtige werken van drie verpleegsters, Enid Bagnold, Mary Borden en Ellen La Motte. Het zijn verpleegsters zoals zij die in Mayhew s verhaal uitblinken door afwezigheid. * Emily Mayhew: Gewond. Van het slagveld naar het militair hospitaal, Amsterdam: De Bezige Bij, 2014; p. 352; ISBN: , 24,90 21

22 From a nuclear test ban to a nuclear weapon free world Disarmament, Peace and Global Health: the 21st IPPNW World Congress Peter Buys en Herman Spanjaard Een sfeerimpressie van uw duo-voorzitters: een oude rot en een nieuwkomer Van 25 tot 30 augustus 2014 werd het 21ste wereldcongres van IPPNW gehouden: volwassenheid dus, maar nog steeds nodig, want toch wordt er elders nog gespeeld. Gespeeld met nucleaire wapens. Het is als altijd weer op een wereldcongres bijzonder om gelijkgezinden te ontmoeten, voor een oude rot althans, Herman Spanjaard. En voor de nieuwkomer in dit gezelschap, Peter Buijs, voelt het als een soort van thuiskomen! Een geweldige ervaring: zelden maakte ik in zo korte tijd zoveel vrienden. Het congres vond plaats in Astana, de 17 jaar geleden nieuw gestichte hoofdstad van Kazachstan, een van de voorbeeldlanden in de wereld, waar begin jaren 90, na het uiteenvallen van de Sovjetunie, alle nucleaire wapens verwijderd zijn, net als uit Wit Rusland en gelukkig! uit Oekraïne Het is een stad met zeer veel glamour-gebouwen, ontworpen door prestigieuze architecten, en betaald met oliegelden, maar de stad moet nog wel een ziel krijgen. Het congres begon met een 2-daags studentencongres voorafgegaan door de traditionele biketour door Kazakstan. Eén van de congresvoorzitters was ons NVMP-bestuurslid Niloufar Rahim. Daar mogen we best trots op zijn!! Daarna begon het grote congres, met een indrukwekkende openingssessie, bijgewoond door een kleine 1000 deelnemers. Daar werd o.a. het woord gevoerd per videoboodschap door één van de twee IPPNW Founding Fathers, de Russische cardioloog-in-ruste Chazow, inmiddels dik in de tachtig, maar nog steeds zeer overtuigend in z n argumenten voor nucleaire ontwapening. Dat werd nog eens dunnetjes overgedaan door Nobelprijswinnaar en oud MP van Costa Rica, Oskar Arias, ook per videoboodschap. De Kazakstaanse sprekers de congresvoorzitter, de minister van Volksgezondheid en de burgemeester van Astana wezen natuurlijk op de verdienste van hun land: de afbouw van hun nucleair arsenaal en terecht!! Daarna volgden twee dagen met tal van plenaire- en deelsessies, workshops, e.d., over tal van relevante onderwerpen als The humanitarian impact of nuclear weapons, nuclear winter, ICAN, Small Arms, disarmament, de kerncampagnes van IPPNW. V.l.n.r.: Peter Buijs, Niloufar Rahim, Abay Baighenzin (president van het congres), Kazakstaanse deelneemster en Herman Spanjaard 22

23 Zeer indrukwekkend was het dagdeel gewijd aan de dramatische gezondheidsgevolgen voor de bevolking in het gebied rond Semipalatinsk (1,5 miljoen) van de bijna 500 boven- en ondergrondse kernproeven die de SU daar hield, met als meest aangrijpende de toespraak van één van die slachtoffers, een mond- en voetschilder, geboren zonder armen... Een overzicht van het programma en specifieke presentaties zijn te vinden op Daar staan ook mooie verslagen en foto s van de studentenbiketour. Wat is de essentie van dít wereldcongres? Terwijl in Oekraïne een oorlog woedt, IS een kalifaat sticht en het Gaza-conflict nog immer gaande is komen gedelegeerden uit alle hoeken van de wereld bijeen, ook uit Rusland en Oekraïne, om gezamenlijk te werken aan een wereld zonder kernwapens. In de bestuursvergaderingen, vier in totaal, altijd aan het begin en einde van het congres, zijn de vier co-presidenten herkozen: uit Rusland, de VS, Australië en Nigeria, hebben we een nieuw bestuur en zijn de kern-campagnes in detail besproken. De financiële situatie is niet goed, er is een tekort op de begroting van bijna onze jaarbegroting. De afgelopen jaren was dat ook het geval maar waren er wilsbeschikkingen met bedragen tot $ ,00, waardoor toch een aantal stafmensen hun campagnewerk kon blijven doen. Het nieuwe bestuur zal er een zwaar karwei aan hebben en wellicht moeilijke keuzes moeten maken. Kunnen wij vanuit de NVMP de internationale campagnes nog op enigerlei wijze steunen? Eén van de kosten is altijd huisvesting. Er is een Fins initiatief daarvoor: het Peace House voor het IPPNW-hoofdkwartier in Boston (de Finnen hebben hun eigen Peace House 25 jaar geleden gekocht en er verschillende vredesverenigingen in geherbergd). Individuele donors leveren daaraan een financiële bijdrage (ook wij, de NVMP, zie website). Als er voldoende donaties zijn kan een huis gekocht worden. Uw duo-voorzitter Herman Spanjaard zit in het begeleidingscomité. Peter Buijs tijdens de International Council over het Nederlandse ICANbeleid beide voorzitters zich zeer hadden verheugd. Zeer vroeg op om om 7.15 uur op het vliegveld te zijn. Daar stond een Fokker 100 voor ons klaar om in 1,5 uur te vliegen naar Semey, in het testgebied. Gelukkig zagen we zodoende nog een échte Kazakstaanse stad met gewoon straatleven, en een heerlijk restaurant met goede koffie. Daarna drie uur in de bus naar het hart van het gebied. Anders dan we verwacht hadden hebben we het echte testgebied uiteindelijk niet bezocht wegens de hoge straling: 1 uur radiatie is gelijk aan de toegestane hoeveelheid voor 2 jaar. Het monument voor de slachtoffers hadden we natuurlijk graag gezien. Maar de ontvangst van de burgemeester van Kurjatov was hartverwarmend in apart voor ons opgetrokken Yourts! en uw beide voorzitters hebben als een van de weinigen gesproken en getoast! Waarna het regionale museum werd bezocht, met een overzicht van de Russische nucleaire geschiedenis vanaf de jaren 40. Tot zover een sfeerbeeld van een indrukwekkende week, van waar we geïnspireerd terugkeerden. Tenslotte: wáár zit het huiswerk voor de NVMP? Welke campagnes kunnen wij op welke wijze in Nederland en Vlaanderen ondersteunen? In ICAN werken we samen met PAX om hun handtekeningcampagne tot een succes te maken. Met andere organisaties zullen we de Nederlandse regering actief adviseren om in Wenen in december 2014 een vooruitstrevende positie in te nemen ten aanzien van het verwijderen van de nucleaire wapens uit Volkel en concrete stappen daartoe in een tijdpad aan te geven. Die taak zal moeilijk zijn omdat juist nu de oorlog in Oekraïne woedt, er stemmen opgaan om meer geld aan defensie te besteden en ons beter te beschermen tegen een eventuele agressor vanuit het Oosten. Laten we hopen dat het Koude Oorlogdenken niet terugkeert * Een hoogtepunt was na afloop een excursie naar het Semipalatinsk nuclear testsite-gebied, waarop uw Herman Spanjaard en de burgemeester van Semey-Semipalatinsk in de Yourt 23

24 Uit tijdschriften en van internet Hans van Iterson Drones, oorlog met afstandsbediening In het 2de nummer van Vredesmagazine is een special over drones te vinden. De onbemande vliegtuigjes die raketten afvuren op hun doelen en op grote afstand bediend worden. Deze nieuwe vorm van de Amerikaanse oorlogvoering is een reactie op de mislukkingen van de oorlogen met een massale inzet van grondtroepen in Irak en Afghanistan. De indruk bestaat dat de regering Obama om drie redenen heeft gekozen voor de nieuwe werkwijze. Ten eerste als een manier om de mislukte massale inzet van troepen zonder al te veel kleerscheuren te kunnen beëindigen. Ten tweede om de oorlogen nu in de schaduw voort te kunnen zetten zonder druk van de publieke opinie. Ten derde om zonder al te hoge kosten de situatie in een aantal delen van de wereld te stabiliseren. De nieuwe oorlogsvoering van de VS kenmerkt zich dus vooral door het doden op afstand zonder veel in het terrein aanwezige soldatenlaarzen en doden vanuit de schaduw in het achterland. Het is een vorm van asymmetrische oorlogsvoering, een gewapend conflict waarbij de twee partijen totaal ongelijkwaardig zijn wat betreft middelen en tactiek. Het luchtoverwicht van de westerse legers is totaal, tegen een drone-aanval is vrijwel geen verweer mogelijk. Bericht van slachtoffers uit het Oosten Op 18 februari vond in Nederland een parlementaire hoorzitting plaats over drones. Daarvoor waren enkele Pakistanen uitgenodigd, die wonen in de bergen rond Waziristan en opkomen voor de belangen van hun medebewoners, met name vrouwen en kinderen. Samen met een advocaat stelden zij de 'precisiekwaliteit' van de drones als aanvalswapens tegen terrorisme scherp ter discussie. Want drones zijn helemaal niet zo nauwkeurig als een chirurg. In Pakistan hebben 350 aanvallen van drones plaats gevonden. In totaal zijn er honderd krijgers getroffen tegenover 3000 burgerslachtoffers. Dat is wel een zeer grote hoeveelheid. Als drones niet nauwkeurig zijn en er dus een dreiging is dat mensen willekeurig omkomen, dan is er sprake van terreur. Dorpelingen leven voortdurend in angst, of wat men tegenwoordig noemt: permanente stress, omdat niet de terroristen worden bedreigd maar zijzelf. Een zaak die ook door Human Right Watch en Amnesty International onder de aandacht is gebracht. Het probleem is dat er voor het gebruik van drones geen regels bestaan. Het zijn wapens die vaak buiten een reguliere oorlogssituatie worden toegepast en er bestaat niet zoiets als voorschriften voor een 'legaal gebruik van drones'. Maakt onbemand onacceptabel? Het antwoord is vooral moreel: het feit dat men vanuit zijn eigen huiskamer in het Westen oorlogsslachtoffers kan maken in het Nabije Oosten of waar ook ter wereld vergemakkelijkt het oorlogvoeren. En dat men daarmee zonder vorm van proces standrechtelijk kan executeren, wat immers het doel van de inzet is, maakt het stelsel verwerpelijk. Bron: Vredesmagazine, jaargang 7, nummer Killer Robots Pax voor Vrede vraagt op haar website aandacht voor een nog verdere stap in oorlogsvoering: de Killer Robots. Wat zijn killer robots? Killer robots (of: lethal autonomous robots) zijn volledig autonome wapensystemen die zelfstandig hun doelwit selecteren en vervolgens zonder enige menselijke interventie besluiten om tot de aanval over te gaan of niet. Terwijl drones nog door mensen worden bestuurd, is bij de killer robot de mens volledig overbodig. Deze autonome wapensystemen bestaan nog niet, maar de technologie voor deze wapens ontwikkelt zich razendsnel. Onder meer China, Rusland, Israël, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk hebben al interesse getoond in de ontwikkeling van dergelijke gevaarlijke wapensystemen. Voordat het te laat is en deze autonome wapens onderdeel worden van militaire strategieën, moeten killer robots dan ook een halt toegeroepen worden. Waarom zijn killer robots zo gevaarlijk? Killer robots zijn niet in staat om te handelen in overeenstemming met het internationaal humanitair recht en internationale mensenrechten. Zij kunnen niet de volledige en vaak ingewikkelde context van een conflictsituatie bevatten, om de gevolgen van een aanval te overzien en om onderscheid te maken tussen soldaten en burgers. Kortom, zij zijn in strijd met de beginselen van proportionaliteit en distinctie. Het is onduidelijk wie verantwoordelijk is voor de daden van killer robots: de maker, de programmeur, de commandant, of de robot zelf? Daarmee is ook niet duidelijk wie verantwoordelijk is voor het beschermen van burgers tegen aanvallen van killer robots. Als mensen volledig vervangen kunnen worden door machines, wordt de beslissing om oorlog te voeren een stuk gemakkelijker. Wanneer burgers niet langer direct betrokken zijn bij de oorlog doordat zij de consequenties niet meer voelen, wordt het voor politici gemakkelijker om over te gaan tot geweld. De afstand tussen militairen en het conflictgebied wordt zo groot dat iedere menselijke betrokkenheid bij en gevoelde verantwoordelijkheid voor het conflict dreigt te verdwijnen. Bij op afstand bestuurbare drones is het al de vraag of de militairen die hen bedienen nog voldoende onderscheid kunnen maken tussen een spel en werkelijkheid. Bij het gebruik van killer robots is de afstand tussen de virtuele wereld en de realiteit nog groter. Dit brengt politieke oplossingen voor conflicten niet dichterbij. Als argument vóór killer robots wordt vaak gegeven dat ze levens van soldaten sparen, en daarmee moreel verdedigbaar zijn. Dit veronderstelde 'voordeel' zorgt er echter ook voor dat regels van internationaal humanitair recht niet langer volledig kunnen worden nageleefd en juist burgers meer gevaar lopen. Killer robots zijn er nog niet, maar het juiste moment om de discussie of we willen dat ze er ooit komen te starten, is nu! Bron 24